Халкь From Wikipedia, the free encyclopedia
Лезгияр (Лекьер) — Дагъустандин халкьарикай сад, тарихдин кӀуькӀе чӀаварлай кеферпатан Азербайжан ва кьиблепатан Дагъустандин лезгийрин ччилерал мукьва лезги халкьаригалаз амукьзва. Дуьнеда кьадар са миллон кьван я. ЧӀал нугъ-дагъустан чӀаларикай лезги чӀаларик акатзавай лезги чӀал я. ЧӀалахвал Ислам диндин Агьлу Сунна хелен Имам Шафии мазхьаб я. Шейх Мугьаммада лезгийрин юкьа гьакӀани Агьлу Суннадин са хел тий муьридвал кӀуькӀна.
Муькуь халкьарилай лезгийрин ччара айизвайбур, ибур я:
ГьакӀни килига: Лезгияр Азербайжанда, Лезгияр Турцияда, Лезгияр Узбекистанда, Дагъустанвияр Санкт-Петербургда.
Дагъустанда лезгияр асул гьисабдалди Ахцегь, Дербент, Докъузпара, Кьурагь, Мегьарамдхуьруьн, СтӀал Сулейман, Хив ва са кьадар Рутул, Тарумовка, Хасавюрт ва Кизляр районра гегьенш хьанва.
Азербайжанда лезгийри Къуба, КцӀар, Хъачмаз, Кьвепеле, Исмаиллы, Огъуз, Къах, Агъдаш, Агъсу, Шамахи, Геокчай района ва чӀехи шегьерра (Баку, Сумгаит) уьмуьр гьалзава. Кьадардал гьалтайла Азербайжанда азербайжанарилай кьулухъ кьведлагьай халкь я.
Идалайни гъейри, лезгийрин диаспораяр Туьркменистан, Узбекистан, Украина, Къазахстан, Киргизия, Турция, Эстония ва маса уьлквейра ава.
2010 йисан малуматрив кьурвал, Урусатда лезгийрин кьадар 476,3 агъзур кас тир[4]. 2009 йисан малуматрив кьурвал, Азербайжанда лезгийрин кьадар 180 агъзур кас тир[15].
Адет тирвал лезгийри Дагъустандин кьибле пата ва Азербайжандин кефер пата уьмуьр гьалзава. Векилрин кьадардал гьалтайла, лезгияр Азербайжанда азербайжанарилай кьулухъ кьведлагьай чкадал, Дагъустандани кьудлагьай чкадал ала.
2010 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматриз килигна, Дагъустанда лезгийри вири агьалидин 13,3 % туькӀуьрзавай[16]. Урусатдин виридалайни чӀехи аналитикадин «Демоскоп» журналди гузвай малуматдиз килигна, 1989—2002 йисарин къене лезгийрин юкьван гьисабдалди йисан гзаф хьунин коэффициент — 35 тир. Урусатдин халкьарин арада и коэффициэнтдал гьалтайла, эрменийрилай (56), ингушрилай (49) ва азербайжанарилай (46) кьулухъ кьудлагьай чкадал лезгияр акъвазнава ва им пара хъсан лишанар я. ГьакӀ, 1989—2002 йисарин къене Урусатда лезгийрин кьадар 257 270-далай 411 535-дав агакьнай. Амма лезгияр кьадардал икьван йигин камаралди пара хьунин асул себебар тӀебии гзаф хьун (яни аялар хун) ва цӀап пата авай лезгийрин массайралди Урусатдиз куьч хьун я.
Гьайиф къведай кар ам я хьи, тийижир кьван кьадарда лезги хзанар урусламиш ва я цӀаплашмиш хьана, чӀал квадарна ассимиляция хьанвайбур я. Идан асул себебар хуьрерай урус чӀалалди рахазвай шегьерриз жегьилрин куьч хьун я, месела Кьибле Дагъустандин лезги хуьрерай Дербент шегьердиз куьч хьана урусриз элкъвенвайбур. Ахьтин хзанрин кьадар йисандивай пара жезва. Абуру чпин хайи чӀал вучиз хиве такьуна чара чӀалал рахазватӀа гилани малум туш. Мумкин я, «кутӀал» лезги хуьруьнвийрин вилерал урус ва я азербайжан чӀалар мадни «вилик фенвай» ва «модада авай» чӀалар я, амма лезги чӀал «кьуьзуьбурун» ва «модада авачир» чӀал хьиз хьун я. Дагъустанда бязи «вилик фенвай» хуьрера гьатта рушар сад-садахъ галаз урус чӀалалди рахазва ва аквадай гьалара, абуруз лезги чӀалалди рахаз регъуьзва. Ахьтин хуьрера гадайрин арада лезги чӀаланни урус чӀалан акахьунал рахаз модада гьатна ва адетдин кардиз элкъвена. Месела: «Акъваз стха, афтобус набиратна чут-чут ама, исятда экъечӀда», «За вакай ожидатзвачир стха» ва икӀ маса. ЦӀап пата авай лезгийрин гьаларни усал я. Акахьай миллетрин агьалияр авай хуьрера, шегьерра уьмуьр гьалзавай лезгияр къвез-къвез гьатта хзандин къенени цӀап чӀалалди рахуниз элячӀзава. ЧӀалан къайгъуда садни акъваззавач, им чи чӀал ва халкь са кьадар вахтунилай терг жеда лагьай чӀал я.
Лезгияр кӀватиз ва са кьадарда авай районарни шегьерар:
Районра
Шегьерра
Районра
Шегьерра
1999 йисуз СМО-дин финансрин куьмекдалди Азербайжанда садлагьай сефер кьиле тухвай агьалияр сиягьдиз къачунин нетижада уьлкведа авай этник группайрикай ганвай малуматри экспертрин дикъет къетӀендаказ желб авунай. А групадиз дегь чӀавалай и чилерал уьмуьр гьалзавай лезгияр, аварар, талышар, цӀахурар, удинар, хинелугъар ва маса бинедин халкьар талукь я. СССР чкӀизвай береда кьадардал гьалтайла лезгияр Азербайжанда азербайжанарилай, урусрилай ва эрменийрилай кьулухъ кьудлагьай чкадал алай. 1989 йисуз уьлкведа лезгийрин кьадар 171 400 кас тир, им республикадин вири агьалидин 2,4 % тир. Лезгийрин «Садвал» (Урусат) ва «Самур» (Азербайжан) тешкилатри и малуматар патахъай маса делилар гъиз гьамиша гьуьжет кьазвай ва Азербайжанда 600—800 агъзур лезгияр авайди тестикьарзавай. Амма 1999 йисан агьалияр сиягьдиз къачунрин малуматри, 1989 йисалай уьлкведа лезгийрин кьадар ва процентрин гекъигайвал саки са кӀус кьванни масакӀа тахьанвайди къалурнай: 1999 йисуз 178 агъзур лезгияр гьисабдиз къачунай, им республикадин вири агьалидин 2,2 % туькӀуьрзавай. ГьакӀ ятӀани, 1989 йисуз уьлкведа азербайжанарин кьадар 5 805 000 кас хьайила (вири уьлкведин 83 %), 1999 йисуз абурун кьадар 7 205 500-ев агакьнай, им вири уьлкведин агьалидин 90,6 % тир. Аквадай гьалара, цӀуд йисан къене уьлкведа азербайжанарин кьадар саки 8%-дал кьван пара хьайила, лезгийрин процентдин гекъигайвал 0,2%-диз агъуз хьанвай. Урусатдин «Демоскоп» журналди хабар гузвайвал, и малуматри Азербайжанда авай лезгийрин гьакъикъи кьадар бажагьат дуьз къалурзава. 1994—1998 йисара урусри Азербайжандин кефердинни-рагъэкъечӀдай патан районра кьиле тухванвай жагъурунри, уьлкведа лезгийрин михьи кьадар 250—260 агъзуррин арада юзурзавайди къалурзавай. Амма ина къейд авуна кӀанда хьи, и жагъурунра лезгияр пара кьадарда авай Азербайжандин кефердинни-рагъакӀидай пата авай районра уьмуьр гьалзавай лезгияр гьисабдиз къачунвачир. Гьавиляй, Азербайжанда уьмуьр гьалзавай лезгийрин вири санлай кьадардикай малуматар «Садвал» ва «Самур» тешкилатри мадни дуьз гузвайди пара мумкин я. Гьар гьикӀ хьайитӀани, амма алай чӀавуз уьлкведа кьадардал гьалтайла азербайжанарилай кьулухъ кьведлагьай чка гила лезгийри агъунваз кьунва. Азербайжанда авай лезгийрин асул пай КцӀар райондиз къвезва (41,2 %). Вири санлай къачурла, лезгийрин 63,3 % хуьруьн районра амай пайни шегьерра уьмуьр гьалзавайди я. Агьалияр сиягьдиз къачунин малуматри хабар гайивал, лезгийрин 55,9 % зегьмет чӀугун алакьдай 18-59 яшарин арада авай агьалияр я, 33,2 % зегьмет чӀугун алакьдай яшарив агакь тавур ксар я. Им лезги халкьдин демографиядиз, яни кьадардал пара хьуниз хъсан перспективаяр авай чӀал къалурзавай лишан я.
Этнологиядинни антропологиядин РАН Институтдин ва Тарихдин, археологиядинни антропологиядин ДНЦ РАН Институтдин экспертрин фикирралди:
Азербайжанда лезгийрин кьадар, сиягьра къалурнавай кьадардилай хейлин пара я (350 агъз. кьван кас). И зидвал арадал гъанвай себеб, Азербайжанда авай лезгийрин гзафбурун паспортра миллет къалурзавай цӀарцӀел «азербайжанви» кхьин я. Гзаф вахтара гьукуматди лезгийриз ам мажбур яз кхьиз тазвайди я[1].
Ethnologue: Languages of the World. Sixteenth Edition онлайн справочникди 2007 йисуз Азербайжада лезги чӀалалди рахазвай ксарин кьадар 364 агъзур кас тирди тестикьарзавай малуматар гъизва[2]. АСШ-дин Юстициядин Министерсводи «Азербайжан: эрменийрин, урусрин, чувудрин ва муькуь тӀимил пай тир халкьарин статус» тӀвар алай 1993 йисан докладда, Азербайжанда 800 агъзурдилай пара лезгияр авай чӀал къалурзавай официал тушир малуматар авай тирди малумарзава[18]. СССР чкӀайдилай кьулухъ кьве гьукуматрин арада саки юкьвалай пай хьана къакъатнавай лезги халкь са мус ятӀа Къавкъаздин чӀехи халкьарикай сад тирди шак алачиз я.
Вичи уьмуьр гьалзавай тарихдин чкайрилай гъейри, пара кьадардин лезги жемиятар Урусатдин саки вири регионра ава, гьина 2010 йисан малуматриз килигна абурун вири санлай кьадар 88 482 кас тир. АТГьД-дин уьлквейра (Туркмения, Узбекистан, Къазахстан, Украина) авай лезги диаспорайрин вири санлай кьадар 30 агъзурдав агакьзава. Са бязи лезги тешкилатри 1990 йисуз Турцияда 40 агъзурдав агакьна лезгийри уьмуьр гьалзавайди къалурзава, амма а лезгийрин гзафни-гзаф пай туьрквериз элкъвенвай лезги несилар я.
Сиягьдиз къачур йис | ||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
95 262*[19] | 93 049[20] | 101 789[21] | 100 417[22] | 114 210[23] | 170 494[24] | 202 854[25] | 257 270[26] | (2002 й.)[27] |
(2010 й.)[4] | |
63 670**[28] | 37 263[29][30] | 104 789[21] | 111 666[31] | 98 211[32] | 137 250[33] | 158 057[34] | 171 395[35] | (1999 й.)[15] |
(2009 й.)[15] | |
сергьятра вири санлай кьадар |
159 213[36] | 134 529[37] | 206 487[21] | 220 969[38] | 223 129[32] | 323 829[39] | 382 611[40] | 466 006[41] |
Гьеле 1891 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматриз килигна, Дагъустандин вилаятдин Куьре округда 55 агъзур кьван лезгияр гьисабдиз къачунай[42]. Амма 1897 йисуз кьиле тухвай Вириурусатдин садлагьай агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрин нетижайрикай Дагъустандин вилаятда уьмуьр гьалзавай лезгийрин кьадардикай мадни дуьз малуматар къачунвай. Вучиз лагьайтӀа 1891 йисуз хьайи агьалияр сиягьдиз къачунра инсан гьи миллетдиз, этносдиз, халкьдиз талукь ятӀа суалар гузвачир ва а чӀавуз и гафариз чаз гила гузвай мана авачир.
Урусатдин империяда лезгияр секин хьанвай чилер:
Урусат Федерациядин миллетрин агьалийрин демографиядин ва социал-экономикадин характеристикайрин 2010 йисан малуматриз килигна[64]:
Им виридалайни агъуз, яни пис тир лишан я. Папарин кьадардилай итимрин кьадар виниз тир халкьарикай виридалайни кӀвенкӀве авайбур эрменияр, азербайжанар ва лезгияр я.
Вири агьалидикай яшарин группайриз талукь тир ксарин процентрин коэфициэнт | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
Зегьмет чӀугун алакьдай яшарив агакь тавурбур | Зегьмет чӀугун алакьдайбур | Зегьмет чӀугун алакьдай яшарилай алатайбур | ||||
2002 йис | 2010 йис | 2002 йис | 2010 йис | 2002 йис | 2010 йис | |
Лезгияр | 29,9 % | 24,8 % | 61,2 % | 66,2 % | 8,9 % | 9,0 % |
Им юкьван гьаларин нетижаяр я. Аквадай гьаларай, 2002—2010 йисарин къене лезгийрин арада кьуьзуь эгьлийрин кьадар са жизви пара хьана, амма аялрин кьадар гзаф тӀимил хьана. Урусатдин халкьарикай, кьуьзуь эгьлийрин кьадар анжах пуд халкьарин арада агъуз хьанвай, ибур: аварар, даргияр ва осетинар тир. Виридалайни хъсан лишанар азербайжанари къалурзава, абурун арада 2010 йисуз вири агьалидикай кьуьзуь эгьлийрин кьадар 5,6 % туькӀуьрзавай.
Урусатдин муькуь халкьарив гекъигайла им хъсан лишанар я. Таблицадай аквазвайвал чара хьанвайбурун ва хендедайрин кьадар итимрилай папарин арада пара гегьенш я. 2002—2010 йисарин арада Урусат Федерацияда чара хьанвайбурун ва хендедайрин кьадар хкаж хьанвай, 2002 йисуз 3,6 % ва 7,6%-рилай 2010 йисуз 3,85 % ва 7,7%-рал кьван сад садав кьурвал. Пара кьадарда миллетрин арадай, итимрин арада чара хьанвайбурун ва хендедайрин кьадар анжах украинрин, эрменийрин, азербайжанарин, белорусрин, лезгийрин ва ингушрин арада тӀимил хьанвай.
Им юкьван гьаларин лишан я. Вири миллетрин арада 1 аял ханвай папарин кьадар виридалайни пара урусрал къвезва (2010 йисуз 33 %). Кьве аял ханвай папарин кьадардай кӀвенкӀве аваз белорусар (46 %), украинар (44 %) ва мордва (40 %) физва. Пуд аял ханвай папарин юкьван гьисабдалди йисан кьадардин виридалайни хъсан лишанар чеченриз (42 %), ингушриз (41 %), аварриз (36 %), даргийриз (36 %), къумукьриз (33 %) ва лезгийриз (31 %) хас я. Амма къейд авуна кӀанда хьи, лезгийрин арада 2002 йисуз пуд аял ханвайбурун кьадардин процент 34,9 % тиртӀа, 2010 йисуз и лишан садлагьана гзаф агъуз хьана 30,5%-див агакьнай. Пуд аял ханвай папарин кьадардин виридалайни тӀимил процент авайбур — урусар я (11 %). Урусар уьлкведин тек сад миллет я хьи, нин аялар хунин юкьван лишан вириурусатдин аялар хунин нормадилай агъуз я. Гьавиляй абурун кьадар йисандивай миллионралди тӀимил жезва. Уьлкведа вири миллетрин арадай 1000 папари ханвай аялрин виридалайни вини дережадин ва хъсан юкьван лишанар ингушри (2257), чеченри (2196), даргийри (1975) ва аварри (1923) къалурзава.
Таблицадай аквазвайвал урусатдин лезгийрин арада лезги чӀал чизвайбурун кьадар, урус чӀал чизвайбурун кьадардилай тӀимил я. Им акьванни хъсан тушир лишан я. Хайи чӀал чир хьунин виридалайни агъуз тир лишанар белорусриз (24 %), украинриз (35 %) ва бурятриз (45 %) хас я. Урусрилай гъейри (99,9 %) хайи чӀал чир хьунини виридалайни хъсан лишанар квайбур чеченар (94 %), кабардинар (86 %) ва якутар (86 %) я. Чеченрин арада, гьатта хайи чӀал чизвайбурун кьадар, урус чӀал чизвайбурун кьадардилай виниз я. Ихьтин кьетӀенвал мад са халкьдизни хас туш.
2010 йисуз агьалияр сиягьдиз къачунра хайи чӀалан чирвилер къейд авурла, 1000 лезгидилай 949-да хайи чӀал къалурзавай цӀарцӀел «лезги чӀал» кхьенай, урус чӀал къалурзавай цӀарцӀел 43 касди «урус чӀал» хайи чӀал хьиз къейд авунай ва 8 касди са маса чӀал хайи чӀал хьиз кхьенвай.
Маса халкьарал гьалтайла, хайи чӀалан патахъай белорусрин ва украинрин гьалар виридалайни усалбур я. ГьакӀ, белорусрин 83%-ди ва украинрин 76%-ди хайи чӀал хьиз урус чӀал къейд авунай. Идан жигьетдай виридалайни хъсан лишанар мадни чеченри (99 %), ингушри (98 %), аварри (98 %), даргийри (98 %), лезгийри (95 %), осетинри (93 %) ва якутри (93 %) къалурнавай.
Урусатдин халкьарин арада, 1000 касдал къвезвай вини дережадин чирвилер авай ксарин кьадардал гьалтайла, муькуь халкьарив гекъигайла лезгияр 216 число гваз кӀвенкӀве аваз физвай миллетрин сиягьда ава. И сиягьда лидер тир халкь осетинар я — 299 кас. Сиягьда виридалайни агъа чка 113 кас гваз казахри кьунва. Къавкъаздин маса миллетрив гекъигайла, лезгияр виридалайни акьуллу халкьарикай сад тирди малум жезва. Дагъустандин халкьарин арадай виридалайни агъуз тир лишанар къалурнавай халкь — чеченар тир (118 кас).
Илимдин рекье лезгийрин этногенездин месела гьеле эхирдал кьван чирна са тамам нетижа акъуднавайди туш. Тарихдин улубрай малум жезва хьи, лезгияр Алпан гьукуматдин 26 тайифайрикай сад тир гелрин дуьз несилар я[65]. Амма тарихдин къене маса чӀехи халкьарин (фарсарин, азербайжанарин, арабрин, эрменийрин) къати таъсирдик акатна кӀевиз ассимиляция хьанвайвиляй, лезгийри чпин тарихдин улу-бубаяр тир гелрихъ галаз мукьвавал саки тамамдаказ квадарна. Гьавиляй эхиримжи вахтара, чара-чара кирамри, тарихдин чешмейри лезгияр маса жуьреба-жуьре халкьарикай арадал атанвайдакай делилар гъизва. Революциядилай виликан чешмейри, лезги хилен халкьарин арадал атуниз талукь тир чара-чара малуматар ва делилар гъизва. «Тарихи Дербент-намэ» улубдин кирамри, лезгияр гуннрин тайифайрикай арадал атанвайди гьисабзавай[66]. Азербайжанви тарихдар ва алим Бакиханова фикирзавай хьи, лезги Миграгъ ва яхул Къумух хуьрерин агьалияр, «хазарри гьукум гьалзавай чӀавуз иниз куьч хьана ацукьнавай славянар тир руссрин тайифайрин несилар я», ва «Табасарандин, Къуба уезддин рагъакӀидай патан, Самур ва Куьре округрин агьалийрин лап чӀехи пай — им иниз куьч хьана атанвай чӀехи халкьарихъ галаз акахьнавай бинедин дегь чӀаван халкьар я»[67]. 1858 йисуз А. Бержеди, лезгияр асулдай индусрилай арадал атанвайди лугьузвай версия гъанвай. И версия, дагъустандин халкьаринни кеферпатан Индостандин буриши халкьдин арада авай ухшарвилиз килигна бинеламиш хьанва[68]. XX виш йисан сифте кьилера К. М. Курдова лезгийрин этногенез патахъай вичин фикир лагьанай: «лезгияр, семит халкьарин паталай, асул гьисабдалди чувудрин метисациядик акатнай»[67].
Гьакъикъатда лезгийрин ва мукьва суван халкьарин арадал атунин диб, алимрин лингвистикадин, археологиядин, антропологиядин ва этнографиядин кӀвалахар гьисабдиз къачуна комплексдаказ килигна чирна кӀанзава. Малум тирвал, лезгияр нах-дагъустан чӀаларин хзандин лезги чӀаларин хилек акатзавай лезги чӀалалди рахазва. Лингвистикадин алимрин фикиррив кьурвал, и чӀаларин хзандин векилар арадал атанвай асул диб сад тир ва абур Къавкъазда уьмуьр гьалзавай виридалайни дегь халкьар я. Идахъ галаз алакъалу яз, и халкьарин чӀалариз абур арадал атанвай са бинедин дегь чӀал авайди ва са кьадар вахтунилай и чӀалавай къакъатна са шумуд цӀийи чӀалар арадал атанвайди мумкин тирвиликай суал хцидаказ къарагъзава. Е. А. Бокарёва фикирзава хьи, ихьтин бинедин-чӀал чи э. в. III агъзур йис къведалди, энеолитдин девирда авай[69]. Гьавиляй, Х. Х. Рамазанова ва А. Р. Шихсаидова тестикьарзава хьи, чи э. в. III агъзур йисуз умуми дагъустандин бинедин-чӀалавай лезги чӀаларин группа къакъатзава ва гуьгъуьнлай са шумуд чӀалариз пай жеза (агъул, лезги, хинелугъ ва мсб.)[70].
Агъул, лезги ва табасаран чӀаларин мукьвавал гьисабдиз къачуна, З. К. Тарланова фикирзава хьи, бинедин лезги чӀалан са пай тир рагъэкъечӀдай патан дегь-лезги чӀал са тимил геж чкӀана рагъэкъечӀдай патан лезги чӀалариз апай хьанвай — ибур гилан лезги, табасаран ва агъул чӀалар я. Сводешан методологиядал бинеламиш хьана, алим ахьтин фикирдал къвезва хьи, рагъэкъечӀдай патан дегь-лезги чӀалан гуьгъуьнин чӀалариз пай хьунин процесс гьина ятӀани чи эрадин сергьятрал хьанвай, амма ада къейд авурвал: «и чӀаларин умуми фонддин гафар мадни дегьнедай хкягъайтӀа, сад къвезвай гафарин процент 35 % туькӀуьрда ва рагъэкъечӀдай патан дегь-лезги чӀалавай къакъатунин тарих чи э. в. I агъзур йисан юкьвариз фена акъатзава»[71].
Гьеле фадлай вилик акъуднай, Кеферпатан къавкъаздин чӀаларинни Виликпатан Азиядин дегь чӀаларин арада мукьвавилерни ухшарвилер авайди лугьузвай гипотезайриз гила бегьем тир тестикьардай делилар жагъурнава. ГьакӀ, И. Дьяконова ва С. Старостина хурритни-урартадин чӀаларинни нах-дагъустандин чӀаларин арада вишелай пара гафарин умуми дувулар дуьздал акъуднай. И карди, чи э. в. III агъзур йисуз сад-садавай къакъатна кьилдин чӀалар хьайи хуррит ва урарта чӀаларин нах-дагъустандин чӀаларихъ галаз, иллаки лезги ва чечен чӀаларихъ галаз мукьвавал шак квачиз тирди къалурзава[72].
Лезгистандин тарих | |
| |
Лезгистан дегь чӀавуз | |
---|---|
Алпанвияр | |
Муьшкуьр | |
Сихилар | |
Лезгистан юкьван виш йисара | |
Куьредин ханвал | |
Къубадин ханвал | |
Къубадин къарагъун (1837-1839) | |
Ширвандин ханвал | |
Кьурагь дере | |
КьакӀарин бегвал | |
ТӀигьиржалдин жемият | |
Лезгистан цӀийи аямда | |
Лезги халкьдин пай хьун | |
СССР чкӀайдалай кьулухъ | |
Лезгийрин ассимиляция | |
Лезгийрин депортация (2010) | |
Лезги мискӀин | |
Портал «Лезгистан» |
Лезги милли тӀуьнар, дагъустандин муькуь халкьарин милли тӀуьнар хьиз, асул гьисабдалди набататрин, якӀун ва некӀедин магьсулрикай гьазурзавайди я. Анжах лезгийриз махсус тир хьран фу иллаки Азербайжандин чӀехи шегьерра машгьур хьанва. Хьран фалай гъейри виринриз тӀвар акъатнай лезги тӀуьнар: афарар, черекун ва цикӀен я. 2015 йисуз Италиядин тӀвар-ван авай «Sapori-Italia» журналдин чинра акъатай макъалада кхьенай хьи, хъчарин афарар дуьньядин виридалайни менфятлу тӀуьнрин сиягьдик акатнава. Афаррин тӀвар вири дуьньядиз чкӀайдалай кьулухъ, азербайжанари ам чпин милли тӀуьн тирди малумариз эгечӀнай. ГьакӀни, лезгийрин арада гегьеншдиз менфят къачузвай тӀуьнар: кьелечӀ хинкӀарар, дулма, якӀун шурпа, гьерен шишер, аш ва муькуь умуми Къавкъаздин тӀуьнар я. Сувун лезги хуьрера як кьурурунин адет вилик фенва. Вилик девирда холодильниках авачир лугьуз кьурай як чӀур тахьана яргъалди амукьдай. НекӀедин магьсулри лезгийрин уьмуьрда кьетӀен чка кьунва. НекӀедикай лезгийри ниси, гъери, мукаш ва муькуь тӀуьнар ийизва. Хъвадай затӀарикай виридалайни рикӀ алайбур: тӀач, тугъ, айран ва мсб я. Лезгийриз тайин мярекатриз талукь тӀуьнарни ава. Месела, гитӀ — цӀийи аял хьайила къуьлуьн магьсулрикай ийизвай хапӀа, иситӀа — шадвилин ва я инсан рагьметдиз фейила тешкилдай мярекатра, хешил ва мсб.
Лезгияр кеферпатан къавкъаздин чӀаларин агъа хзандин нах-дагъустан чӀаларин группадин лезги чӀаларин хилек акатзавай лезги чӀалал райхазва. Хайи чӀалалай гъейри кеферпатан лезгийриз урус чӀал, кьиблепатанбурузни азербайжан чӀалар чизва. Лезги чӀалал рахазвайбурун кьадар 800 агъзур кьван кас я, им вири лезгийрин тахминан 88 % я. Пара кьадарда лезгийри чӀехи халкьарихъ галаз ассимиляция хьана чпин хайи чӀал ва лезгивал квадарнава. И процесс Кьулан вацӀун кьве патани кьиле физва, амма иллаки кьибле пата авай лезгийрин арада гегьенш гьатнава. Пара кьадарда лезги хуьрер цӀаплашмиш хьана терг хьанва.
ЧӀал пуд чӀехи нугъатриз пай жезва, ибур: куьре, самур, къуба нугъатар я. Вичин нубатда и чӀехи нугъатар кьилди тир агъа нугъатриз ва гзаф кьадар чкадин рахунриз пай жезва. Куьре нугъатдик гуьней, яркӀи ва кьурагь агъа нугъатар ва пара кьадарда хуьрерин рахунар акатзава; Самур нугъатдик — докъузпара нугъатни ахцегь нугъат ва хуьрерин рахунар акатзава; Къуба нугъатни хъимил нугъатдикайни кузун нугъатдикай ва чара-чара хуьрерин рахунрикай ибарат я[73]. Литературадин чӀал гуьней нугъатдин бинедаллаз арадал гъанвайди я.
XX виш йис къведалди лезгийри «ажам» лугьудай араб кхьинрикай менфят къачузвай. Литературадин куьруь энциклопедиядив кьурвал, лезгийри араб, туьрк ва азербайжан чӀаларалди кхьизвай, вучиз лагьайтӀа и чӀалар ва кхьинар грамматикадин чӀалар хьиз лезгийриз мектебра ва медресайра чирзавай[74]. А чӀавуз лезги грамматика ва кхьинар гьеле арадал атанвачир. Араб гьарфаралди лезги чӀалалди кхьиз лезгийри XIX виш йисан кьведлагьай паюнай гатӀумнай, а чӀавуз Етим Эмин, СтӀал Сулейман хьтин лезги зарийри лезги чӀалалди туькӀуьрнавай чӀалар араб гьарфаралди кхьиз эгечӀнай[75]. Амма «аджам» алфавитдив лезги чӀала авай вири ванер къалуриз тежезвайвиляй, 1928 йисуз лезги чӀалаз сифте латин графикадалди, ахпани 1938 йисуз П. К. Услара лезгийриз кирилл графикадалди цӀийи алфавит туькӀуьрнай[73]. И алфавитдикай чка къедалди менфят къачузва.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.