Лезги чӀал

Лезги чӀал — лезги халкьдин хайи чӀал. И чӀалал Дагъустандин кьиблединни — рагъэкъечӀдай пата ва Азербайжандин кефердинни — рагъэкъечӀдай пата уьмуьр ийизвай 800 000-дав агакьна агьалияр рахазва. Кеферпатан Къавкъаздин чӀаларин хзандин нах-дагъустан чӀаларин кӀеретӀдин лезги чӀаларин хилек акатзава.

Лезги чӀал
Вичин тӀвар:	Лезги чӀал
Уьлквеяр:	Урусат, Азербайжан
Официал статус:	Дагъустан
Рахазвайбурун кьадар:	600—800 агъзур кас
Классификация
Категория:	Евразиядин чӀалар
Кеферпатан Къавкъаздин чӀалар Нах-дагъустан чӀаларин хзан Лезги чӀаларин хел
Кхьинар:	кирилл
ЧӀаларин кодар
ГОСТ 7.75–97:	лез 390
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	lez
ISO 639-3:	lez
10-й номердив къейднавай рангуналди лезги чӀал гегьенш хьанвай чкаяр къалурнава

ЮНЕСКО-ди акъуднай «Терг хьунин кичӀевилик квай дуьньядин чӀаларин атлас» журналда лезги чӀалаз vulnerable, яни терг хьунин кичӀевилик квай чӀалан статус ганай.

2010 йисан Урусатдин Федерациядин агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, лезги чӀалал 402 173 кас рахазвай^[1]. Энциклопедиядин «Этнолог» справочникдин малуматрив кьурвал, 2007 йисуз Азербайжанда лезги чӀалал рахазвайбурун кьадар 364 000 кьван кас тир^[2]. Амма Азербайжан республикадин гьукуматди тӀебии тушир рекьералди Азербайжанда лезгийрин кьадар гзаф тӀимиларзава. Мисал патал, 1936 йисуз Азербайжандин чӀехи дережадин мектебриз (ВУЗриз) кьабулун патал анжах лезги халкьдин векилривай гьар йисуз 400 рубль кьадарда «лезги пул лугьудай» кьетӀен харжи къачузвай. И харжидикай азад хьун патал пара кьадарда кесиб лезги хзанри чпин паспортра миллет къалурзавай цӀарцӀел «лезги»-дин чкадал «азербайжанви» кхьенвай. ГьакӀ, Азербайжан республикадин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал 2009 йисуз Азербайжанда 180 300 лезгияр авай. Гьавиляй Азербайжанда авай лезгийрин кьадар гилани дуьз малум туш ва пара кьадарда гьуьжетринни веревирдерин себеб яз амукьзава.

Лезги чӀалал улубарни газетар акъатзава. Виридалайни гзаф кьадарралди акъудзавай кьве газет ава, им Урусатда — «Лезги газет» ва Азербайжанда «Самур».

Дегь девирра Алпандин, юкьван виш йисара Къавкъазда и чӀалал гзаф агьалияр рахазвай. Алатай виш йисара лезги алфавит са шумудра масакӀа хьана. Гилан алфавит кирилл гьарфаралди туькӀуьрнавайди я. Адак 45 гьарф акатзава^[3].

Фонетикадин система ахъа тушир гьарфаралди девлетлу я. Падежриз дегиш хьунин система тафаватлу я. Лезги чӀалахъ 18 падеж ава.

Лезги чӀалал рахазвайбурун кьадар ва чӀалан ареал

Лезги чӀал гегьенш хьанвай чилерик Дагъустандин Ахцегь (97,99 %), Докъузпара (93,50 %), Кьурагь (98,59 %), Мегьарамдхуьруьн (95,69 %), СтӀал Сулейман (99,61 %) ва са кьадар Хив (42,05 %), Дербент (18,82 %), Рутул (9,00 %), Хасавюрт (5,91 %) (ЦӀийи Къуруш), Кизляр (3,71 %) (Сарсар хуьр) районар акатзава. Азербайжанда лезгияр чпин бинедин чилерал тир КцӀар (90,63 %), Хъачмаз (15,5 %), Кьвепеле (16,4 %), Исмаиллы (8 076 кас), Огъуз (14,16 %), Къуба (6,8 %), Шеки (7 469 кас), Агъсу районра уьмуьр гьалзава. ГьакӀни, лезги чӀалан векилар Дагъустандинни Азербайжандин Баку, Магьачкала, Дербент, Каспийск, Сумгаит, Кизляр, Дагъустандин ЦӀаяр, Избербаш, Хасавюрт хьтин чӀехи шегьерра, ва Урусатдин Федерациядин чара-чара вилаятрани шегьерра авайди я.

1877 йисуз Къавкъаздин дяведилай кьулухъан йисара, бунтар къуватралди чуькьвезвай береда, Ярагъ, ЦӀелегуьн, Рухун, Арагъ, СтӀал, Курхуьр хьтин лезги суван хуьрер Турциядиз куьч хьана ацукьнавай. Алай чӀавуз Турцияда 50 агъзурдилай пара лезгийрин несилри уьмуьр гьалзава, амма абурун гзафни-гзаф пай ассимиляция хьана туьрквериз элкъвенва. Ана авай лезги хуьрер: Кирне (Ортажа), Лезгикент, Яйлакёй (Балакесир вилайет), Дагъустан, Гуьнейкин, Финдижак, Каялипинар, Эмилрлер, Селимие, Османие, Султание^[4].

Лезгийрин мукьва къунши халкьар кефер пата агъуларни табасаранар, кьибле пата — азербайжанар, рагъакӀидай патани — рутулар я. Вилик лезги чӀалан чирвилер агъулрин, табасаранрин ва рутулрин арада гзаф гегьенш тир. Са кьадар вахтунин къене, лезги чӀал чирвилерин чӀал яз агъулрин мектебра хайи чӀал хьиз гузвай. Им Сталина тухузвай, гъвечӀи халкьар чӀехи халкьарин арада какадарна терг авунин политикадин план тир.

Услар Карловича вичин улубда «куьре чӀалал» (яни лезги чӀалал) рахазвайбурун кьадар 80 агъзур кьван кас тирди къалурзава^[5]. Гила лезги чӀалал рахазвай ксарин кьадар чеб лезгийрилай гьелбетта са кьадар тӀимил я.

Йисар	Вири санлай	Дагъустанда	Азербайжанда
1886 йис	149 348	99 246	50 102
1926 йис	162 000	102 000	60 000
1939 йис	208 354	96 751	111 603
1959 йис	206 797	108 615	98 182
1970 йис	299 955	162 721	137 234
1979 йис	346 824	188 804	158 020
1989 йис	375 736	204 370	171 366

1994 йисуз кьабулнавай Конституциядив кьурвал, лезги чӀал Дагъустан Республикадин официал чӀаларикай сад я. Эхиримжи виш йисан къене чӀалан жемиятдин функцияяр гегьенш хьанва. Гила лезги чӀал мектебра, басмадин идарайра, художестводин литературада, радио, телевидениеда кардик ква. Адал оригинал тир ва маса чӀаларай таржума авунвай чӀехи литература туькӀуьрнавайди я, театр, халкьдин арада чирвилерни культура чукӀурдай идараяр кардик ква. Лезги чӀалал республикадинни райондин газетар, журналар («Алам», «Лезги газет», «Садвал», «Самур» ва мсб.), жемиятдинни-политикадин ва илимдин литература акъатзава. Дагъустандин милли мектебра 4-ай классдал кьван сифте чирвилер лезги чӀалал гузва, амма чӀехи классра лезги чӀални литература кьилдин предметар хьиз гузвайди я. Дагъустандин университетда, Дагъустандин педагогикадин университетда ва Дербентдин вини дережадин педагогикадин колледжда, лезги чӀалан ва литературадин юкьван мектебрин муаллимар гьазурзавай, махсус хилер ава.

Тарих

Лезги чӀални литература, тарихдин вакъиайрихъ галаз кӀеви алкъайра аваз, арадал атана, вилик фенва. Адан бинеда халкьдин мецин эсерар, тарихдин эсерар ва дегь Алпандин литература ава. Малум тирвал, лезгияр алпан халкьарикай сад я. Профессор Я. Яралиеван чирна — жагъурунри чи халкьдин культурадин тарих мадни са шумуд виш йисан дегь хъувуна. 1990 — й йисарин сифте кьилера алимди субут авурвал, алпанрин кхьинар лезги чӀалан са нугъатдал авунва, яни алай аямдин I-VII виш йисара Алпанда лезги чӀал гъвечӀи тайифаяр чеб-чпихъ галаз рахазвай, гьукуматдин фарманар ва литературадин эсерар кхьизвай чӀал тир^[6]. Гьавиляй алпанрин культура, литература ва тарих лезгийрин, гьакӀни лезги ва Дагъустандин чӀаларал рахазвай халкьарин ирс яз гьисабзава. И важибвал авай месэладихъ галаз алакъалу яз, алпанрин зарияр ва алимар: Давдакь, Дасхуьруьнви Моисей, Мехсети-Ханум, Ширванви Хагани, Кушуви Михьитар, Хиниви Зайнаб ва масабуру лезги культурадиз, литературадиз ва илимдиз хтун тӀебии кар я. Дегь культурадин, кхьинрин ва улубрин сагьиб тир алпан ва алай девирдин лезги халкьарин алакъайрин профессор Я. Яралиева «Алпанрин кхьинар ва лезги чӀал улубда» (Магьачкъала, 1995) ахъайзава.

Лезги гафарин цӀуру къатар

Лезги халкь хьиз, лезги чӀални тарих тирвал лугьуз тежер кьван чӀехи мусибатрик акатна. Садбуруз лезгияр хайи чӀалакай магьрумариз кӀан хьана. Халкь рекьин патал лезгидин сад лагьай ва виридалайни хци яракь тир чӀал къакъудиз алахъна чапхунчияр. Ингье я халкь рекьиз хьанач, яни адан чӀал. Халкь хьиз, чӀални агъзур йисарин имтигьанрай акъатна яшамиш хьана — дувулар деринра авайвиляй.

Дувулриз вил вегьен. Гуржийрин чӀалан алим Г. В. Топуриади сифте яз са кьадар лезги гафар 4-5 агъзур йис инлай вилик арадиз атанвайбур тирди тестикьарна. Урусрин алим В. Шеврошкина вичин «Остров неразгаданных тайн» улубда лезги чӀалахъ 5 агъзур йис кьван тарих авайди баянарна. Гила бязи алимри 7-10 агъзур йисарин тарихрикай хабар гузва, чи чӀалан пелазги ва шумер чӀаларихъ галаз мукьвавилин гьакъиндай макъалаярни улубар кхьена чапдай акъудзава.

Гьа икӀ, лезги чӀалахъ авсиятда къвердавай мадни гзаф делилар винел акъатзава. Месела, къадим лезги тайифайрин сад тир чӀалакай лезги чӀалар арадиз атун чи эрацал къведалди I агъзур йисан эхиррихъ галаз алакъалу я лугьузвайбур ава. ЯтӀани чи тайифайрин чӀалар гьи чӀавалай чара жез гатӀуннатӀа гьеле тайинариз хьанвач. Амма ихьтин кар кьиле фенвайди Къавкъаздин гегьенш чилерал уьмуьр гьалнавай лезги халкьдикай маса халкьар, лезги чӀалакай маса чӀалар арадиз атанвайди гзаф алимри хиве кьазва. Гьабурукай яз, Азербайжандин алим Мегьамедгьасан Велилиди вичин 1921 йисуз Бакуда чапдай акъудай «Азербайжан. Географиядин — тӀебии этнографиядин ва экономикадин веревирдер» тӀвар алай улубда вуч кхьенватӀа, фикир гун:

…Гьезерри ва маса туьрк тайифайри, гьакӀ иранвийри (фарсари) чуькьвенвай лезгияр Къафкъазия сувар галайнихъ, яни гилан Дагъустан галайнихъ фена. Яргъалди чпин чилерал маса миллетри хахавал авунатӀани, лезги тайифайрилай чпин чӀаларни къилихар хуьз алакьна.
…Къафкъазия сувара ара датӀана кьиле фейи дявеяр ва маса вакъиаяр, гьакӀни тӀебиатди арадиз гъайи чӀуру гьалар себеб яз, лезгияр чара-чара чӀаларалди рахазвай гзаф тайифайриз пай хьана

Гьа ихьтин фикир вичин «Азербайжанцин тарих» твар алай улубда Рашид бег Исмаиловани лагьанва (Баку, 1923 йис).

ЧӀалан алимрикай Е. А. Бокарева кхьизвайвал^[7]:

Дагъустандин вири чӀаларихъ умуми тир, абурун дегь тарихдикай хабар гузвай гафарин фонд ава ва ида а чӀалар генетикадин жигьетдай сад тирди субутзава. Маса гафуналди, и карди абурухъ тарихдин вакъиаяр себеб яз са кьадар маса чӀалариз пай хьайи са диде чӀал хьайидакай шагьидвалзава.

Лезгийрин тарихдиз талукь кьилди кьве улуб басмадай акъудай тарихдин илимрин доктор, профессор М. М. Ихилова вичин «К вопросу о происхождении народностей лезгинской группы» тӀвар алай улубда кхьенва^[8]:

ЧӀалан лишанрал гьалтайла, Дагъустандин халкьар (чпин группаярни галаз аварар, даргияр, лезгияр, гьакӀни яхулар) генетикадин жигьетдай сад я, масакӀа лагьайтӀа, абурун чӀалар са асул чӀалакай арадиз атанва. И кар фикирда кьуна лугьуз жеда хьи, и чӀаларал рахазвайбурни са халкьдикай арадиз атанвайбур я.

Винидихъ тӀварар кьур кирамрин ва маса чӀалан пешекаррин ихьтин фикирар асасдиз къачуртӀа ва чи чӀалан алим профессор Р. И. Гьайдарова кхьенвайбур рикӀел хкайтӀа, гзаф метлебар ашкара жеда^[9]:

Лезги чӀалан са кьадар гафар са маса лезги чӀалара ваъ, гьакӀни Дагъустандин маса чӀаларани (авар, дарги, лак ва мсб.) дуьшуьш жеда. Ихьтин гафарик, месела, агъадихъ галайбур акатда: «мез», «ниси», «къад», «жув», «сам», «цӀай», «руьхъ», «цав» ва масабур. Ибур лезги чӀалан лексикадин лап цӀуру къатариз талукь гафар я. Дагъустандин чӀаларин умуми лексикадиз талукь гафар лезги чӀала виликди гзаф авай, амма гьам лезги, гьам маса чӀалара фонетикадин рекьяй чӀехи масакӀа хьунар кьиле фин себеб яз, алай вахтунда ахьтин гафар чеб-чпивай бегьем чара хьана, кьилди-кьилдин гафариз элкъвенва. Анжах гекъигунинни тарихдин рекьелди чавай а гафарин дувулар сад тирди тайинариз жезва. Месела, лезги чӀалан «сад», «сас», «яц», «варз» гафариз авар, анди, цез, лак, дарги, табасаран ва арчи чӀалара гьа и гафарихъ галаз са дувулрикай хьанвай ихьтин гафар талукь я: авар — «цо», «ца», «оц», «моцӀицӀ»; анди — «се», «сал», «унсо», «борцӀцӀи»; цез — «сис», «сила», «ис», «буци»; дарги — «ца», «цула», «унц», «бадз»; лак — «ца», —, «ниц», «барз»; табасаран — «са» (р, б), «силиб», «йиц», «ваз»; арчи — «ос//са», «сот», «анс», «бац». Лезги чӀалан са кьадар гафарин дувулар, инал мисал гъайи саягъ, са Дагъустандин чӀаларин лексикайра ваъ, гьакӀни михьиз Къавкъаздин суван чӀаларин гафарикни дуьшуьш жезва. Амма и жигьетдай чи чӀалан лексика чирна-жагъурнавач. Чавай ахьтин гафарикай са шумуд къалуриз жеда: «цӀай», «яр», «туьрез».

Лезги литература

Асул макъала: Лезги литература

2000 йисуз Я. Яралиева мад са кьери чирна — жагъурун кьилиз акъудна: алимди гьеле 1908 йисуз Крит кьураматдилай жагъай чепедин чархунал авунвай кхьинар (абур тахминан цӀийи аямдилай 1700 йисан вилик шикилралди атӀанва) сифте яз кӀелна ва лезги чӀалаз мукьва Къавкъаздин са чӀалал авунвайди тайинарна^[10]. Ихьтин къиметлу чирна — жагъурунри чи халкь Мукьвал РагъэкъечӀдай патан дегь халкьарихъ галаз яшайишдин, культурадин, литературадин ва маса жигьетрай галкӀанвайди успатарзава. Муькуь патахъай, чаз малум тирвал, лезги зарийрин ва алимрин эсерар гьеле дегь заманра РагъэкъечӀдай патан халкьариз малум тир. Абурукай хейлинбур, А. Шихсаидова ва М. Ярагьмедова тестикьарзавайвал, Ирандин, Туьркиядин, Азербайжанди, Гуржистандин, Эрменистандин ва маса гьукуматрин архиврани фондара, ирссагьибриз хабар авачиз, ама. Ихьтин зарийрик винидихъ тӀварар кьунвай Алпандин, Ширвандин ва Муьшкуьрдин зарияр, гуьгъуьнин виш йисара уьмуьр гьалнавай Кьурагьви Маруф, Лезги Хва ва масабур акатзава.

Чи литературани алпан ва лезги чӀаларал арадал атана вилик фенвайди я. Тарихдин вакъиайрин ва гьаларин таъсирдик алатай виш йисара гзаф лезги зарийри чпин эсерар фарс, араб, туьрк ва азербайжан чӀаларал теснифна. И карди къунши халкьарин арада авай алакъаяр мадни мукьва авуна ва вилик фенвай литературайрин тежрибадикай менфят къачудай мумкинвал гана: лезги литература, РагъэкъечӀдай патан литературадин са хел яз, кӀвенкӀве аваз хьана. Лезги литературадин кьилин темаяр бинедилай халкьдин уьмуьрдихъ ва тӀебиатдихъ галаз галкӀанвайди тир. Зарийри фикир-фагьумзавай, гекъигзавай, чпин гьиссер ахъайзавай: арадал уьмуьрдикай, тӀебиатдикай ва муьгьуьббатдикай теснифнавай эсерар, философиядин шиирар атана. VII виш йисан зари Давдакьан «ЧӀехи шарвал Жаваншир кьейила авур ишел» эсердай гьа девирдин уьмуьрдин шикилар, адетар, дуьнья кьатӀун ва шаирдин устадвилин дережа аквазва.

Къецепатан чӀаларин ва литературайрин таъсирдиз килиг тавуна, лезги зарийри чпин эсерар дидедин чӀалал теснифзавай, и карни къвердавай къуватлу жезвай. Чав агакьнавай делилрай аквазвайвал, XIV виш йисуз Куьре Мелика, XV виш йисуз Миграгъ Къемера, XVI виш йисуз Мискин Велиди, XVII виш йисуз Лезги Къадира, XVIII виш йисуз Кьуьчхуьр Саида ва маса зарийри дидедин чӀалал лап иер эсерар теснифна, литература халкьдин руьгьдин игьтияжриз мукьва авуна. И адалатвал авай рехъ XIX виш йисуз Етим Эмина давамарна, адан шиират чӀехи дережадив агакьна.

XIX виш йисуз Лезгистан Урусатдик акатна, чи халкьдин культурадиз, литературадиз урус ва Европадин культуради, литературади таъсир ийиз гатӀумна. И кар XX виш йисуз мадни къуватлу хьана.

XX виш йисуз лезги литература, винидихъ къейд авурвал, йигин камаралди вилик фена: ам вири жинсерин ва жанрайрин эсерар авай, тамам, агакьанвай литературадиз элкъвена; са жерге алакьунар авай зарийри: СтӀал Сулеймана, Хуьруьг Тагьира, Алибег - Фетягьова, Къияс Межидова, Забит Ризванова, Межид Гьажиева, Алирза Саидова, Байрам Салимова, Жамидина, Ибрагьим Гьуьсейнова, Азиз Алема, Ханбиче Хаметовади ва масабуру лезги ва Дагъустандин литературайра лайихвилер авай чка кьунва.

Лезги литература маса чӀаларални вилик физва: бязи зарийри чпин эсерар урус (Сфи-Буба, М. Каиди, З. Акимова, З. Аминова, Я. Эфендиев ва мсб.), азербайжан (К. Келентеров, Т. Агъавердиев, С. Керимова ва мсб.) ва туьрк (Н. Самури ва М. Эсер) чӀаларал теснифзава. Лезги чӀалал чпин эсерар, вилик виш йисара хьиз, маса миллетрин векилрини (К. Агьмедова ва мсб.) кхьизва.

Литературадиз зарийрин цӀийи несилар къвезва. Абур гьазурун милли мектебра тешкилнавай литературадин кӀватӀалра, 1993 йисуз Магьачкъалада ахъайнавай «Жегьил литератор» махсус мектебда, Дагъустандин гьукуматдин университетра кьиле физва.

Милли литература вилик финиз таржумачийрин кӀвалахди араб, азербайжан, туьрк, урус, фарс, Дагъустандин халкьарин ва маса чӀаларай лезги чӀалаз, лезги чӀалай уьлкведин ва къецепатан чӀалариз литературадин, тарихдин ва илимдин эсерар элкъуьруни, дуьньядин литературадин лап иер эсерар лезги чӀалал акъудуниз чӀехи куьмек гузва. Ихьтин кӀвалахар дегь заманра гатӀум хьанвай: месела, алпан зари ва алим Дасхуьруьнви Моисеян «Алпанрин тарих» улуб эрмени чӀалаз, арабрин, персерин, грекрин, эрменийрин зарийрин эсерар алпан ва лезги чӀалариз элкъуьрнай.

Лезги литературадин чӀалан месэлаяр ва кьилди зарийрин (Е. Эминан, С. Сулейманан ва мсб.) эсеррин чӀал тӀвар-ван авай алим¬ри: Р. И. Гьайдарова, А. Г. Гуьлмегьамедова, ва мсб. активдаказ чирна — жагъурзава. Лезги литература фадлай халкьдин руьгьдин игьтияждиз, руьгьдин хазинадиз элкъвенва.

ЧӀалан гьалар

Малум тирвал, чпи уьмуьр гьалзавай уьлкведикай аслу яз, лезгийрин чӀехи пайдиз кьвед ва я пуд чӀалар чизва. Урусатда авайбуруз лезги ва урус чӀалар, Азербайжанда авайбурун гзафни-гзаф пайдиз пуд: лезги, урус ва азербайжан чӀалар чизва. Халкьдин арада урбанизациядин, яни хуьрерай акахьай миллетрин агьалияр авай шегьерриз куьч хьунин, процесс гзаф вилик фенва. Ва чӀехи пай дуьшуьшра, ахьтин хзанра лезги чӀал кьулухъ пландиз амукьна урус чӀал винел акьалтзава. И кардин субут, Дербент, Магьачкъала хьтин чӀехи шегьерра авай урусламиш хьанвай лезги хзанар я.

Азербайжан пата авай сачилинвийрин гьалар са кӀус масакӀа я. Ана, СССР-дин береда Баку, Сумгаит хьтин чӀехи шегьерриз куьч хьанвай лезги хзанар урус чӀалал рахазва, амма алай чӀавуз шегьерриз куьч жезвайбурун кӀвалин чӀал къвердавай цӀап ва я азербайжан чӀаланни — лезги чӀалан акахьун жезва. Ахьтин хзанрин кьадар гьар йисуз пара жезва.

Социология ва этнография илимра и гьалариз ассимиляциядин процесс лугьузвайди я. Яни гьар гьи халкь хьайитӀани, вичелай пара кьадардин халкьдин юкьва гьатна, хзанра а виниз тир халкьдин чӀалал рахазватӀа са тӀимил вахтунилай терг жеда. Терг хьунин процессни са шумуд камариз пай жезва: сифте чӀал, культура, дин, ахпани вичин а бинедин халкьдиз талукьвилин кьатӀун квахьзава. Лезгияр ассимиляция хьуниз чӀехи рум гузвай са шумуд факторар ава, ибур:

• мектебра хайи чӀалан тасар тахьун
• урбанизация
• чара халкьарихъ галаз никягьар
• аялар чӀехи жезвай хзанра хайи чӀалал рахун тавун
• жуваз чӀал чир тийин
• жуван чӀал гуьгьуьллувилелди хиве кьун тавун

Лезги чӀалан бегьем кьадарда девлетлувилиз килиг тавуна, чӀалан векилри, иллаки жегьилри, хуьрерани шегьерра, Дагъустанда урус чӀалан Азербайжанда азербайжан чӀалан гафарикай, ацӀай цӀарафаяррикай ва гафарин галкӀунрикай менфят къачузва. И феномен адав маракьлу я хьи, лап чӀехи пай дуьшуьшра абуру винивал гузвай чара чӀаларин гафариз кутугай лезги аналогар авайди я. Идан асул себебрикай сад, жегьилрин вилера урус ва я азербайжан чӀалар «вилик фенвай», «кутӀал» чӀалар хьиз, амма лезги чӀал «кьуьзуьбурун», «модада авачир» чӀал хьиз хьун я. Кьведлагьай себеб, лезги чӀал бегьем тир дережада чир тахьана, гьавиляй герек тир гаф кьилиз лезги чӀалал татана хъсан чизвай маса чӀалал атун я. КӀелунар куьтягьайдалай кьулухъ жегьилри хайи чӀалан къайгъуда акъваззавач, курсара ва я чпин зегьметралди хайи чӀалан чирвилер хъсанарзавач.

Лезги чӀал кардик квай сфера аста-аста, амма агъунваз гуьтӀуь жезва. Идаз аксина яз, лезгийрин арада урус чӀаланни азербайжан чӀалан метлеб гьар йисуз мадни гегьенш жезва. АкӀ, 1970 йисуз лезгийрин 31,6 % процентдиз урус чӀалан чирвилер авайди тиртӀа, 1989 йисуз и лишан 68,2 % — дав агакьнай. Бязи вахтара и кьве чӀалари лезги чӀалаз гузвай таъсир акьван пара жезва хьи, им лезги жемиятда къалабулух арадал атунин себеб жезва. И туькьуьл кардикай чӀехи лезги зари, сатирик Байрам Салимова «Лезги чӀал гьикӀ вилик физватӀа, гьадакай» тӀвар алай чӀал туькӀуьрнай:^[11]

Куьре пата:

Асиятан жалоба

Зун публично оскарбитна Асада,
Свадьбада любимый дочь тухузвай.
Ада, народ собрать хьанвай чкада,
Родной язык не знаю я лугьузвай.

Лугьузвай хьи, родной чӀал чир тавуртӀа,
Урус чӀални невозможно усвоить.
Бес кто я, кьве чӀаланни гьавурда
Авай, ийиз кьве языкни удвоить.

Лезги чӀалан газеты не читаю,
Ну и что, это не есть чӀуру кар.
Ложь не люблю, правдой я питаюсь.
Я лезгинка, куьн я вири урусар.

Къуба пата:

Асиятан шикаят

Зун тэгькъирна эл ичиндэ Асада,
Тоюник зи истэкли руш тухузвай.
Ада алэм йыгъмыш хьанвай чкада,
Ана дили билмирэм мэн лугьузвай.

Лугьузвай хьи, ана дил чир тавуртӀа,
Мугъул чӀални олмаз ийиз тупӀалай.
Бес мэн кимэм, кьве чӀаланни гьавурда
Авай, ийиз ики дилдэ хуралай.

Охумурам лезги дилдэ газетар,
Нэ олсун ки, бу дейилки чӀуру кар.
Истэмирэм гьахъсуз ишлэр, гьуьжетар,
Мэн лезгийэм, куьн я вири мугъулар!

Лезги чӀалан терг хьун

Лезги чӀалан терг хьуникай макъалайриз тӀвар-ван авай зари, тарихдар, лезги чӀалан пешекар, журналистни публицист Муьзеффер Низаман хва Меликмамедова вичин улубра кьетӀен чка гузва. Агъадихъ галай эхтилатарни материалар адан «Лезги чӀалар: Илимдин макъалаяр ва очеркар» улубдай чин къачуна кхьенвайди я.

Дидед чӀалан къенивилин къайгъудик хьана кӀанзавай бязи лезги алимрини лингвистри, гагь-гагь ам гужуналди кесибарзава. Гьа и кардикай фагьумдайла, рикӀел чи гафарикайни чӀалакай бязи алимри лагьанвай фикирар хквезва: «Лезги чӀал гафарин кьадардал гьалтайла са акьван девлетлу туш…»

…Гафарин вири санлай кьадар, маса чӀаларив гекъигайла, тӀимил ятӀани, гзаф манаяр авай гафар себеб яз лезги чӀалан а кимивал чна саки кьатӀунзавач…

…Лезги чӀал гафаралди девлетлу хьунин карда урус чӀалан метлеб гзаф жезва. Урус чӀалай ва я ам арада аваз маса чӀаларай къачунвай гафари чи чӀала чӀехи чка кьазва…

…Исятда лезги чӀала 1500-далай виниз урус чӀалай кьабулнавай гафар кардик ква… Абурун кьадар къвердавай мадни пара жезва.

…Гзаф урус гафар лезги чӀалаз 1930—1940 — й йисара атана. 1930 — й йисара лезгидалди кӀел-кхьин ва мектебра тарсар гун себеб яз вишералди цӀийи гафар, терминар атана…

…Урус гафар кьабулун, абурун гьисабдай девлетлу хьун лезги литературадин чӀал вилик финин дибдин рекьерикай сад я… Урус гафар кьабулун гилани давам жезвай процесс я, къвезмай чӀавуз лезги чӀалан лексикада абурун роль мадни чӀехиди жеда…

И фикирар чи тӀвар-ван авай чӀалан алим, профессор Ражидин Гьайдароваз ва адахъ галаз санал лезги чӀалан учебникар туькӀуьрнавай Салаудин Селимоваз, Акверди Рамалдановаз, Селимхан Мирзахановаз, Гьамидуллагь Мегьамедоваз, Нафисат Эседуллаевадиз махсусбур я. Гьа и алимри туькӀуьрнавай учебникра агъадихъ галай фикирарни ава:

Чи чӀал иер, инсанрин жуьреба — жуьре гьиссер, яшайиш вири патарихъай къалуриз жедай алакьун авай чӀал я… Ам чи халкьдин тарих, дамах, намус я. Ам хуьн, вилик тухун чи пак тир буржи я.

…Лезги гаф амаз маса чӀалан гафар кардик кутун тавун… япуз хуш тушир маса гаф ва я форма пайда жедай дуьшуьшарни арадай акъудун лазим я.

Гьакъикъатда гьа икӀ хьун лазим я. Амма гьайиф хьи, учебникар туькӀуьрзавайбурун, чӀалакай илимдин эсерар кхьизвайбурун фикирар гьерекатрихъ галаз кьун тавунин нетижада чавай чи гафарин девлет лезги чӀалан вичин мумкинвилерикай менфят къачуна гзафариз жезвач.

Гьеле 1990 йисуз Магьачкъалада кьиле фейи лезги кхьирагрин I-й кӀватӀалдал Муьзеффер Меликмамедова профессордивай жузунай:

Ражидин муаллим, куьне 1989 йисуз басмадай акъуднавай «Лезги чӀалан орфографиядин гафарган» са акьван бегьемди туш, ина гзафни — гзаф гафар, гьатта «лезги» гафни авач. Вучиз икӀ хьанвайди я?

Профессорди лагьанай хьи, гьукуматди герек тир кьван чар ганач, гьавиляй са шумуд басмадин чар кьван материал чапдай акъудиз тахьана амукьна. Гила чна 40 — 50 йис алатайла къвезмай несилриз гьихьтин жаваб гун?

Гьатта табасаран чӀалан орфографиядин гафарганда 11 800 гаф ава. Чи гафарганда гафарин кьадар 10 200 я. Гьавиляй чи тӀвар-ван авай алим-кхьираг Гьаким Къурбана вичин «ЧӀал халкьдин девлет я» макъалада профессор Р. Гьайдаровавай жузунай:

Яраб лезги чӀал гьа икьван кесиб я жал?» Гь. Къурбана лагъайвал, "милли чӀаларин метлеб хкажзавай девирда ихьтин гафарган акъудун им бес чна чи дидед чӀал гужуналди кесибарун тушни?!

^[12].

Мадни са мисал гьиз жеда. 1950 йисуз Магьачкъалада басмадай акъатай «Русско-лезгинский словарь» улубда 35 000 гаф ава. Амма вучиз ятӀани адалай 16 йис гуьгьуьниз акъатай "Лезги чӀаланни урус чӀалан гафарган"да 28 000 гаф гьатнава. 7000 гаф тӀимил! ИкӀ фейитӀа, цӀийи гафарганда гьич 10 000 гафни амукьдач. Гьа инал чи са алимдин гафар рикӀел хкиз кӀанзава. Гьеле цӀуд йис идалай вилик педагогикадин илимрин кандидат Ш. Мирзоева кхьенай: «Чна тухвай чирна-жагъурунри къалурзава хьи, саки 40 % тербиядинни чирвилин дережа ахъайзавай лезги гафар халкьди кардик кутузвач, 65 % — див агакьна аялриз ва жегьилриз са кьадар гафарин мана эсиллагь чизвач. Нетижа гьихьтинди ятӀа виридаз аквазва. Гьавиляй энгел тавуна алимри чпин „гаф лугьун“ ва тербиядарри чӀалаз дикъетдивди фикир гун лазим къвезва.»

Урус чӀалай кьабулай гафарин гьакъиндай садбуру дамахдалди лугьузва: «Исятда лезги чӀала 1500 — далай виниз урус чӀалай кьабулнавай гафар кардик ква.»

Ахпа алимрин фикир ихьтин са месэладал желб хьана: «Урус гафар кьабулун, абурун гьисабдай девлетлу хьун лезги литературный чӀал вилик финин дибдин рекьерикай сад я.»^[13].

И кар патахъай Муьзеффер Меликмамедова икӀ лагьанай:

Зун куь фикирдихъ галаз рази туш, гьуьрметлу алимар! Урус гафарин гьисабдай девлетлу хьун шартӀ ятӀа, лезги литературадин чӀал вилик тухун патал зегьмет чӀугун тавуна, лезгийриз урус чӀал теклифиз жеда. Чун масадал вил алай муьфтехурар туш. Лезги литературадин чӀал чи чӀалан вичин мумкинвилерикай менфят къачуна вилик тухвана кӀанзавайди я, идавай — адавай гафар тарашуналди ваъ! Белки куьне алатай девирра чи чӀалан кьилел атай къазаяр рикӀелай алуднаватӀа? Квез алай аямда чи литературадин чӀала авай татугайвилер квехъ галаз алакъалу ятӀа чир тахьана жеч. XX виш йисан сифте кьилера лезги литературадин чӀал гуьнгуьна хутаз алахъай ксари вучиз ятӀани ахцегь ва къуба нугъатрикай менфят къачунвач. Гьайиф хьи чи алимри лезги литературадин чӀалан бинеда гьатнавай нугъатрикай хейлин михьиз амай ахцегь нугьат ва рахазвайбурун кьадар виридалайни гзаф тир къуба нугьат кваз кьунвач. Гьавиляй къе садбур чи литературадин чӀал хайи нугъатрин гафарин гьисабдай ваъ, маса чӀаларин гафарин гьисабдай девлетлу ийиз апахъзава. Ихьтин девлет низ герек я?

Урус чӀалай гафар кьабулун 1950 — 1960 — й йисарани дебда гьатнай ва а чӀавуз идаз акси экъечӀай чи къелемэгьлияр мадни гзаф хьанай. Анжах «Коммунист» (лезги чӀалал) газетда чап хьайи са шумуд макъала рикӀел хкин бес я: «Дидед чӀал михьиз хуьн» (Къ. Къазиев «Коммунист», 1961 йисан 27 сентябрь), «ЧӀал чӀур тийин» (И. Мурадов, «Коммунист», 1962 йисан 23 декабрь), «ЧӀал михьиз хуьн чи виридан буржи я» (Ш. Шабанов, «Коммунист», 1963 йисан 30 январь), «ЧӀалан къанунрал амал ийин» (А. Гуьлмегьамедов, «Коммунист», 1968 йисан 8 август) ва мсб. Гьа инал лагьана кӀанда хьи, эхиримжи йисара чи чӀала маса чӀаларай гафар къачун мадни деб гьатнава. Хайи чӀал михьиз хуьз алахъзавай ксар урус ва маса чӀаларай гафар къачунин акси туш. Амма а гафар гьар гьикӀ хьайитӀани, герек яни, тушни фикирда кьун тавуна, акатайвал ваъ, анжах чара авачир дуьшуьшра къачуна кӀванзавайди я. ЯтӀани чи чӀалал машгъул жезвайбурун арада гьелени и кардикай фагьум тийизвай ксар гзаф ава. Гьавиляй эхиримжи вахтара чи газетра ва журналра са игьтияжни авачиз, хайи чӀалан гафар амаз маса чӀаларай къачунвай хейлин гафар пайда хьанва. Месела: «неве» («хтул»), «тая» («марк»), «къузу» («кӀел»), «киши» («кас»), «къаргъудали» («гьажикӀа»), «отряд» («кӀеретӀ»), «геройвал» («кьегьалвал»), «остров» («къурамат»), «главный» («кьилин»), «къардаш» («стха») ва мсб. Саки садбуру са нин ятӀани тапшуругъдалди чи чӀал гужуналди чӀурзава. Гьайиф къведай кар ам я хьи, чпи учебникар туькӀуьрзавай, чӀалакай илимдин эсерар кхьизвай са бязи ксарини чӀалан харчивилиз рехъ гузва.

Виш йисара тарашхъанривай кукӀвариз тахьай лезги чӀалар къе гьи йикъал атанва. Жаваб жагъурун патал будугъ, къирицӀ, хиналугь чӀаларин лексикадиз вил вегьен. Алатай виш йисара, иллаки советрин девирда и чӀаларин кьилел чӀехи мусибатар атана. А чӀаларин лексикада вишералди хайи гафар амукьнач, абурун чка маса чӀаларин гафари кьуна. И кар къени давам жезва ва будугъ, къирицӀ, хинелугъ чӀалар аморф чӀалариз элкъвез, къвердавай чпин диде чӀал тир алпан чӀалавай къакъатзава. XX виш йисарал къведалди лезги чӀалавай вичин сихилдин вири чӀалар генани мукьувай хуьз алакьнай. Вучиз лагьайтӀа Къавкъаздин дегь ва чӀехи чӀаларикай тир лезги чӀалакай региондин агьалийрини, гьакӀни къунши халкьарин векилри гегьеншдиз менфят къачузвай. Бязи кирамри кхьизвайвал, гьеле XVIII вуш йисуз Лезгистандин агьалийрилай гьейри Дагьустандин са шумуд аялатдин — Акушадин, Дженгутендин, Къаракъайтагьдин, Кубачидин, Къазикъумухдин, Табасарандин агьалиярни лезги чӀалалди рахазвай^[14]. С. Броневскийди а чӀавуз чапдай акъудай Къавкъаздин чилерин картадиз вил вегьейтӀа, лезги чӀалакай гьикьван чӀехи чилерал менфят къачузвайтӀа, мадни хъсандиз кьатӀуниз жеда.

Тарихдин чешмейра къалурнавайвал лезги чӀал гьеле XIV виш йисал къведалди Къавкъаздин лап чӀехи, гьатта маса чӀалар вичин къене цӀурурзавай чӀал тир. Гьавиляй туьркверин машгьур тарихдар, профессор Зеки Велиди Тогъана вичин «Уьмуми туьрк тарихдиз гьахьун» улубда кхьенай: «Чара чкайрай тир Гьезер ва Къипчах агьалийрикай вахтар алатунивай Дербентдинни Ширвандин арада уьмуьр гьалзавай чкадин агьалийрик акахьиз Лезги жезвай.»^[15].

Маса туьрк тарихдарди, Шерафеддин Ерела кхьенвай гафар рикӀел хкин: «Лезгийри Дагъустанда анжах чеб хвенач, гьа са вахтунда чпин патарив гвай къуншиярни чпин арада цӀурурдай алакьун къалурна. Ибурулай гъейри къе чеб амачир Албанарни Аланар, рагъэкъечӀдай патай рагъакӀидай патаз атай чӀехи къуватрин амукьаяр, гьакӀни Араб сердерри стратегиядин жигьетдай важибвал авайч чкайриз куьчарай Арабар гзаф зурба халкь тир Лезгийрик акахьна, чпин чӀалар ва жуввал квадарна Лезгийриз элкъвена.» (Sefafeddin Erel. Dadistan ve Dagistalilar. Istanbul 1961. ч. 17.).

Чи дегьвал, чи чӀехивални къудратлувал эхиз тахьай са кьадар чӀулав къуватри советрин девирда лезги халкьарикай хьиз, лезги чӀаларикайни кьисас къахчуна. 1920—1952 — й йисара агьулриз мектебда лезги чӀалалди тарсар гана. Гьавиляй абурувай чпин чӀал хуьз хьана. Амма гуьгъуьнлай абур сад лагьай классдилай урус чӀалалди кӀелиз мажбурна. 1992 йисал къведалди, яни 40 йисуз и халкьдин чӀала цӀудралди асул агъул гафарин чкаяр урус гафари кьунва. Дидед чӀалалди кӀел — кхьин агьулриз анжах Совет гьукумат чкӀайдалай гуьгъуьниз несиб хьана.

Лезги чӀаларин группадик акатзавай арчи чӀалаз гзафни-гзаф маса чӀаларин гафар атанва. Абур авар ва урус чӀаларалди кӀелиз мажбурнава.

Рутул чӀалан кьилелни чӀехи мусибатар атана. 1952 йисал къведалди Совет гьукуматди рутулрив урус ва азербайжан чӀаларалди кӀелиз туна. 1952 йисалай лагьайтӀа, мектебра тарсар анжах урус чӀалалди гана. Дидед чӀал рутулри 1993 йисалай чирзава.

ЦӀахур чӀал лап барбатӀ йикъал атана. 1954 йисалди цӀахурри азербайжан чӀалалди кӀелна. 1954 йисалай абур урус чӀалалди кӀелиз мажбурна. ЦӀахур чӀалалди кхьинар 1991 йисуз арадиз атана ва гила юкьван мектебрин агъа синифра и чӀални чирзава. ЯтӀани и чӀалаз мадни маса чӀаларай гзаф гафар къвезва.

Табасаран чӀалалди кӀел-кхьин 1932 йисуз арадиз атанатӀани, ада вишералди хайи гафар квадарна. Алай чӀавуз и чӀалан лексикада асул табасаран гафарихъ галаз санал лезги гафарини чӀехи чка кьазва. Тарихдин вакъиаяр себеб яз Табасаран кьве чкадал пай хьайидалай гуьгьуьниз Кефер Табасарандин агьалияр кьвед лагьай чӀал хьиз, азербайжан чӀалакай менфят къачуз мажбур хьана. Кьибле Табасаранда табасаран ва лезги чӀалар кьилин чӀалар яз амукьна^[16]. Советрин девирда гайи басрухар себеб яз Табасарандин Ерси, Зиль, Гьемейди, Мугъарты, Дарваг ва маса хуьрерин агьалияр ассимиляция хьана цӀапариз элкъвена^[17]. 1959 йисуз Табасаранда хьайи машгьур этнограф Л. Лаврова вичин «Этнография Кавказа» улубда гьахълу яз маса чӀалари табасаран чӀал арадай акъудзавайди къейд авунай. Амма лезги чӀала табасаран чӀалаз арадай акъатиз тунач. М .М. Ихилова кхьейвал, чпин диде чӀал — лезги чӀал хвеначиртӀа, табасаранар мадни пара ассимиляция хьунухь мумкин тир. Лезги чӀал абур патал къалхан хьана.

Гьайиф хьи, Азербайжанда лезги чӀалавай маса лезги чӀалар патал яргъалди къалхандин роль къугъваз хьанач. Вучиз лагьайтӀа ина Совет гьукуматди лезги чӀалаз мадни пара чуькьуьнвал гана. 1920 йисуз Нариман Нариманов кьиле аваз Азербайжандин Инкъилабдин Комитетди «I ва II дережадин мектебра чӀалан тарсар гуникай» декрет кьабулна. 1931—1932 йисара 5 агьзурдав агакьна лезги аялри I-й классда дидед чӀал чирзавай. Къвердавай лезги чӀалалди кӀелзавайбурун кьадар мадни пара хьанай. Лезги мектебриз са кьадар будугъ, гьапут, къирицӀ ва хинелугъви аяларни физвай. Гьа и карди абуруз дидед чӀал хуьдай мумкинвал гузвай. Милли районар ва милли хуьруьнсоветар, дидед чӀалалди газетар арадал атунихъ авсиятда лезги чӀал мадни вилик физвай. Лезги чӀалалди кхьинрикай чкадин идарайрани менфят къачузвай. Амма гьукуматдин кьиле авай бязи шовинистриз и крарикай хуш атанач. 1936 йисуз абуру мектебра лезгидалди кӀел-кхьин къадагъа авуна. Гьа чӀавалай Азербайжандин мектебра лезгидалди кӀелзавай лезгийривай 250 манат, техникумра ва институтра кӀелзавайбурувай 400 манат «лезгивилин пул» къачуз гатӀунна. 1956 йисал къведалди кьиле тухвай и политика себеб яз цӀуд агъзурралди лезгияр ассимиляция хьана цӀапариз элкъвена. Эхирни Яру империядин чуькьуьнриз акси экъечӀай халкьдин кьегьал рухвайри 60 — й йисара Забит Ризванов кьиле аваз «РикӀин гаф» кӀватӀал арадиз гъана. И кӀватӀалди кьиле тухвай женг себеб яз юкьван мектебра цӀийи кьилелай лезги чӀалалди тарсар гуз гатӀунна. Совет гьукумат чкӀайдалай ва Азербайжан кьилди аслу тушир гьукумат хьайидалай гуьгъуьниз лезги чӀал вилик тухун патал са кьадар мумкинвилер арадал атанатӀани, а мумкинвилерикай авайвал менфят къачуз жезвач. Лезги хуьрерин анжах са паюна, 126 мектебда дидед чӀалан тарсар гузва. Кадрияр ва маса такьатар агакьзавачирвиляй пара хуьрера дидед чӀал чирзавач. Лезгийрихъ хайи чӀал вилик тухун патал кьетӀен такьатар тир радио, телевидение, аялар ва жегьилар патал газетар, журналар, институтра хайи чӀалан муаллимар гьазурдай факультетар авач. Лезги чӀалалди учебникар агакьзавач. Маса четинвилерни авачиз туш. И крар гуьнгуьна хтун патал гьукуматдин патай къайгьударвал герекзава. ТахьайтӀа лезги чӀал, будугъ, кьирицӀ ва хиналугь чӀалар хьиз авайдалайни барбатӀ йикъал атана терг жеда. Алай чӀавуз Азербайжанда 20 — далай виниз лезги хуьрер, цӀапариз элкъвена дидед чӀалалди рахазмач. Лезги чӀаларин группадик акатзавай ергуьж чӀал, цӀап чӀала чуькьвена арадай акъудунин себебдилай и мукьвара терг хьана.

Лезги чӀаларихъ галаз гекъигун

Нугъатар

Лезги чӀал пуд чӀехи — куьре, самур ва къуба нугъатрикай ибарат я. Вичел атайла и нугъатар кьилди тир агъа нугъатриз ва гзаф кьадар чкадин рахунриз пай жезва. Литературадин чӀал гуьне нугъатдал бинеламиш хьанва.

Куьре нугъат

Куьре нугъат Дагъустандин СтӀал Сулейман, Кьурагь, Мегьарамдхуьруьн ва са кьадар Дербент ва Хив районра гегьеш я.

Куьре нугъат гуьгъуьнин агъа нугъатриз ва рахунриз пай жезва:

• Гуьней нугъат — литературадин чӀал и нугъатдал бинеламиш хьанва. Самур вацӀун агъа авахьунин чапла къерехда, СтӀал Сулейман, Мегьарамдхуьруьн ва Дербент районра гегьенш я.
• ЯркӀи нугъат — Чирагъ вацӀун юкьван авахьунин пата, СтӀал Сулейман райондин кефердинни-рагъакӀидай пата ва Хив райондин кьиблединни — рагъэкъечӀдай пата гегьенш я.
• Кьурагь нугъат — Кьурагь вацӀун гьавизда, Кьурагь районда гегьенш я.
  • У. А. Мейланован фикирдалди кьурагь нугъат пуд рахунриз пай жезва:
    • садлагьайди вич кьурагь рахун, адал Ашахуьр, Кумухъ, Кьурагь, Кьуьчхуьр, ЛукӀар, Хпеж, Штул, Эхниг хуьрера рахазвайди я;
    • кьведлагьайди хуьрехуьруьн рахун, адал Хуьрехуьр ва Кукваз хуьрера рахазвайди я;
    • пудлагьайдини кьепӀиррин рахун, адал КьепӀир ва КӀири хуьрера рахазва.
• Гелхен рахун — Кьурагь вацӀун вини авахьунин пата, Кьурагь райондин рагъакӀидай пата авай Гелхен хуьре гегьенш я.
• Гилийрин рахун — Мегьарамдхуьруьн райондин Гилияр хуьре гегьенш я.

Самур нугъат

Самур нугъат Дагъустандин кьибле пата Ахцегь, Докъузпара ва гьакӀни, са кьадар Рутул, Мегьарамдхуьруьн ва Дербент районра ва Азербайжанда Дагъустандихъ галаз сергьятдин патав галай районрин са бязи хуьрера гегьеш я.

• Ахцегь нугъат — Самур вацӀун юкьван авахьунин пата, Ахцегь вацӀун гьавизда, Дагъустандин Ахцегь районда ва Азербайжандин Кьвепеле райондин бязи хуьрера гегьенш я (месела Дуружа хуьр).
• Баш Дашагъыл-Филфили рахун — Азербайжандин Огъуз райондин Баш Дашагъыл ва Филфили хуьрера гегьенш я.
• Докъузпарадин нугъат — Самур вацӀун юкьван авахьунин пата, Усугъ вацӀун гьавизда, Докъузпара районда гегьенш я.
• Къуруш рахун — ЧӀехи вацӀун дугуна, Дагъустандин Докъузпара райондин Къуруш ва Хасавюрт райондин ЦӀийи Къуруш хуьрера гегьенш я.
• Чеперин рахун — Дагъустандин Ахцегь райондин Чепер хуьре гегьенш я.
• Фиярин рахун (Фияринни-мацарин рахун) — Фий вацӀун дугуна, Ахцегь райондин Фий ва Мацар хуьрера гегьенш я.

Къуба нугъат

Къуба нугъат Азербайжандин кефер пата, КцӀар, Къуба, са кьадар Хъачмаз ва Кьвепеле районра гегьеш я. И нугъат азербайжан чӀалан къуватлу таъсирдик акатнава. Са бязи дуьшуьшра къуба патан лезгийрин чӀала авай цӀап гафарин кьадар акьван пара жезва хьи, дагъустандин лезгийри абур четин гъавурда акьазва. Къуба нугъатдин хуьрерин са бязи рахунар цӀап чӀала чуькьвена арадай акъудна терг хьунин кичӀевилик ква.

Вичин «Лезги чӀалар: Илимдин макъалаяр ва очеркар» улубда Муьзеффер Меликмамедова лезги чӀалан нугъатар чирна — жугъурунин нетижада ихьтин илимдин нетажидал къвезва: лезги чӀалан къуба нугъат 3 агъа нугъатрикай ибарат я: къуба, кцӀар ва хъимил — куьснет нугъатар. И нугъатралди рахазвай хуьрерин кьилди туькӀуьрнавай сиягьрай аквазвайвал, къуба диалектдик 136, кцӀар диалектдик 38, хъимил — куьснет диалектдик 13 хуьр акатзава.

Чирна — жагъурунрай къуба патан нугьатра чи литературадин чӀала авачир, гьакӀни маса чӀаларай къачунвай гафарин чкадал кардик кутаз жедай вишералди лексемар авайди малум жезва. Къуба нугьатра гьалтзавай цӀудралди тарарин, векьерин, цуькверин, хъчарин, гьайванрин, нуькӀверин, чкайрин ва маса затӀарин тӀварар чи литературадин чӀала гьатнавач ва абурун гзафбур азербайжан ва фарс гафари чуькьвена арадай акъудна. Гьавиляй кирамди лезги литературадин чӀал мадни девлетлу авун патал къуба нугьатрин 500-дав агакьна гафар теклифзава.

• Кьвепеледин рахунар — Азербайжандин Кьвепеле район районда гегьенш я.
• Къуба нугъат — Азербайжандин Къуба район районда гегьенш я.
  • Хъимил нугъат — и нугъатдал Къуба райондин Хъимил хуьре рахазвайди я.
• Кузун нугъат — Азербайжандин КцӀар район районда гегьенш я.

Кхьинарни алфавит

Асул макъала: Лезги кхьинар

Девиррай девирриз лезги халкьдиз чеб муьтӀуьгъ авур чӀехи халкьарин таъсирдалди арадал къвезвай са шумуд алфавитарни кхьинар авай. Алпан гьукумат абад хьайи девирда лезги тайифайриз виридаз, абурук лезгиярни кваз, алпан алфавитдин кхьинар авай. Гуьгъуьнлай, арабрин халифатди Алпан дяведалди кьуна терг авуна ва анин халкьар гужуналди ислам диндиз элкъуьр авурдалай кьулухъ, лезгийриз араб чӀалан алфавитдал бинеламиш хьанвай «ажам» алфавит туькӀуьрнавай. Амма араб алфавитда лезги чӀала авай вири ванер къалуриз жедай гьафар авачир. XIX виш йисуз, Урусатдин империяди Къавкъаз кьуна вичик кутурдалай кьулухъ, 1860 ийсуз зурба урус лингвист ва этнолог Услар Пётр Карловича, къавкъаздин маса халкьаризни хьиз (абхазриз, чеченриз, аварриз ва мсб.), лезгийриз кирилл гьарфаралди цӀийи алфавит туькӀуьрнавай. И алфавит туькӀуьруниз Услар Карловичаз Етим Эминани Зулфикъаров Къазанфар-бегди куьмек ганвай. ЦӀийи алфавитдал кхьенвай сифтени ситфе улуб Зулфикъаров Къазанфаран лезги халкьдин адетрикай, диде-бубадиз ва чӀехибуруз гьуьрмет авуникай, мугьман кьабулуникай ва маса месэлайрикай акьуллу эхтилатар, халкьдин мисалар ва махар авай «Куьредин жуз» улуб тир. И улубдихъ галаз халкь таниш авун патал къази Эмина Кьасумхуьрел округдин гьакимар, кавхаяр, алимар, муаллимар, фекьияр кӀватӀна мешвера тешкил авунай. Мешверада иштирак авурбурун чӀехи пайди араб элифба туна кӀелиз тежезвай цӀийи элифба кутунин кардал къати нарази тир.

А мешверада хьайи гуьжетарни эхтилатар Гьаким Къурбанан «Дили дуьньядин чирагъ» улубда хъсандаказ къалурнава:

КӀелиз жезвачтӀа, адакай чна вучда?! — тӀебии суал гана Шихидхуьруьн имамди.
— Чна ам кӀелиз чирна кӀанда ман, стхаяр, — лагьана улубдин иесиди.

Аджам кхьинар аваз-аваз, цӀийибур теснифунихъ вуч метлеб ава? — хабар кьуна КьепӀиррин кавха Мислима.
— ЦӀийи гьарфар, цӀийи элифба чирун гьакьван регьят яни?
 — Араб гьарфаривай вири лезги ванер къалуриз жезвач, цӀийи гьарфаривай жезва, — лагьана Къазанфар-бегди.

Араб элифба аваз-аваз, цӀийиди акъудунихъ са метлебни авач! — гьарайна сада.
— Пак Къуръандин гьарфар анихъ туна, чаз урусрин ни галай са затӀни герек туш!

Межлис чӀур жезвайди акурла вилик Эмин эфенди экъечӀна, кӀватӀ хьанвайбурухъ элкъвена, агъайнидаказ рахана:

Гьуьрметлубур! Чун алпанар тӀвар алай са чӀехи мемлекат тир. Чахъ чи хсуси элифба, кӀелун-кхьин, улубар авай тир… Абур, арабар атайла, чавай яваш — яваш квахьна… Эрменийрихъ, гуржийрихъ… чпин кӀелунар-кхьинар ама… Чун гила жуван элифба авай медени халкьарин жергеда хьайитӀа пис яни? Ваъ. За фикирзава: и цӀийи улуб зурба ивир, кьери имарат я; чаз Къазанфар-бегдин улуб, ада туькӀуьрнавай жуз герек я; ам акъудна хъсан кар хьана. Ихьтин ивир теснифнавай илимдар инсан пара кьадар сагърай.

Гуьгъуьнлай, 1928 йисуз лезги чӀалаз латин гьарфарал бине кьунвай цӀийи алфавит туькӀуьрнавай, амма чкадив такьунвайвиляй 1938 йисалай къедалди куьре нугъатдин гуьней нугъатдал бине кутунвай кирилл алфавит цӀийи кьиляй гуьнгуьна хутунвай.

А а	Б б	В в	Г г	Гъ гъ	Гь гь	Д д	Е е
Ё ё	Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Къ къ	Кь кь
КӀ кӀ	Л л	М м	Н н	О о	П п	ПӀ пӀ	Р р
С с	Т т	ТӀ тӀ	У у	Уь уь	Ф ф	Х х	Хъ хъ
Хь хь	Ц ц	ЦӀ цӀ	Ч ч	ЧӀ чӀ	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ
Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

• Щ гьарф анжах урус чӀалай атанвай гафар кхьидайла кардик кутазвайди я, амам сивяй акъудайла Ш хьиз лугьузвайди я
• Ё гьарф литературадин чӀала анжах ёъ гафуна гьалтзава.
• Ы гьаф фад — фад нугъатрин чӀалара гьалтзава.
• Ь гьарф гь, хь, уь, кь хьтин дифтонгар къалурун патал кардик кутазвайди я, ва лезги чӀала хъуьтуьл фонемаяр авачирвиляй гьатта чара чӀаларай къачур гафара хъуьтуьлвилин лишан галатзава, месела: автомобил, мултфилм.

Лингвистикадин характеристика

Асул макъала: Лезги чӀалан грамматика

Фонетикани фонология

Ахъа тушир ванерин таблица

	КкӀай ванер	Аффрикатар	Спирантар	Сонорар
ПӀузаррин	б п пп пӀ		ф	м в
Сарарин	д т тт тӀ	ц цц цӀ	з с	н
Лабиал	тв ттв тӀв	ццв цӀв	зв са
Альвеолярн		ч чч чӀ		л р
Лабиал		чӀв
Мецин юкьвал галай ванер				й
Мецин кьулухъ галай ванер	г к кк кӀ		хь
Лабиал	гв кв ккв кӀв
Увулярар		хъ къ кь	гъ х
Лабиал		хъв къв кьв	гъв хв
Ларингалар	ъ		гь х

Ахъа ванерин таблица

Вини	и уь		у
Юкьван	э		о
Агъа		а

Морфология

Гьисабдин тӀварар

Гьисабдин тӀварарик гуьгъуьнин категорияяр акатзава: а) кьадардинбур, б) къайдадинбур, в) дробдинбур, г) сефердинбур, д) пайдайбур, е) кӀватӀдайбур.

• Кьадардин гьисабдин тӀварар: «сад», «кьвед», «пуд», «кьуд», «вад», «ругуд», «ирид», «муьжуьд», «кӀуьд», «цӀуд», «къад», «яхцӀур», «виш», «агъзур».

11 — ай 19 — дал кьван гьисабдин тӀварар «цӀу»- кӀус гилигунивди арадал къвезва: «цӀусад», «цӀикьвед», «цӀипуд» ва мсб.

Месела, француз чӀала хьиз, лезги чӀалани цӀудар къалурун патал асул гьисабдалди къадрин (вигезимал) системадикай менфят къачузвайди я: къанни цӀуд (30), пудкъад (60), пудкъанни цӀуд (70), кьудкъад (80), кьудкъанни цӀуд (90).

Субстанцивация хьайила гьисабдин тӀварар падежриз дегиш жезва: асул п. «кьуд», гз. кьадар «кьудбур» / «кьудар», актив п. «кьуда» / «кьудбуру» / «кьудри», талукь. п. «кьудан» / «кьудбурун» / «кьудрин», гунуг. п. «кьудаз» / «кьудбуруз» / «кьудриз».

Существительный тайин авурла, гьисабдин тӀвар адак дегиш тежер формада гилиг жезва: «вад руш», «вад рушаз», «вад рушариз».

Са шумуд паярикай туькӀуьр хьанвай гьисабдин тӀварар падежриз дегиш хьайила, абурун эхиримжи пай масакӀа жезва: «цӀувад» → «цӀувадаз» → «цӀувадриз» → «цӀувадбурун».

• Къайдадин гьисабдин тӀварар: «вад лагьай», «вишни кьудкъанни цӀуд лагьай» ва мсб.

Числойрихъ «- лагьай» кӀус гилигунивди арадал къвезвай къайдадин гьисабдин тӀварари, затӀар гьисабайла абурун къайда, сад-садан гуьгъуьнлай галай-галайвал къалурзава.

• Дробдин гьисабдин тӀварар: «муьжуьдай сад», «пудай кьвед», «цӀудай пуд» ва мсб.
• Сефердин гьисабдин тӀварар: «пудра», «цӀудра», «вишра» ва мсб.

Числойрихъ «- ра» кӀус гилигунивди арадал къвезвай сефердин гьисабдин тӀварари, вакъиайрин тикрар хьунин кьадар къалурзава.

• Пайдай гьисабдин тӀварар: «сад-сад», «пуд-пуд» ва мсб.
• КӀватӀдай гьисабдин тӀварар: «кьвед-ни», «пуд-ни», «вад-ни», «цӀуд-ни» ва мсб.

ТӀварцӀин эвез

ТӀварцӀин эвезар гуьгъуьнин категорияриз пай жезва: а) кьилдин; б) элкъведай; в) къалурдай; г) суалдин; д) тайинарзавай; е) тайин тахьанвай; ж) инкарвилин:

• Кьилдин тӀварцӀин эвезар: «зун», «вун», «чун», «куьн», «ам» / «им», «абур» / «ибур». I ва II сифетрин тӀварцӀин эвезар падежриз дегиш хьайила, кьетӀен тегьердалди актив ва талукьвилин падежар арадал гъизва. Амай падежар стандарт тир тегьердалди, яни гунугин падежда гайи дибдикай арадал къвезва.

I, II ва III сифетрин тӀварцӀин эвезрин падежриз дегиш хьун:

I, II сифетрин тӀварцӀин эвезрин падежриз дегиш хьун:
Асул п.	зун вун	чун	куьн
Актив п.	за вуна	чна	куьне
Талукь. п.	зи ви	чи	куь
Гунугин	заз ваз	чаз	квез
Лок. 1 п.	зав
III сифетрин тӀварцӀин эвезрин падежриз дегиш хьун:
Асул п.	им ибур	ам	абур
Актив п.	ибуру	ада	абуру
Талукь. п.	ибурун	адан	абурун
Гунугин	ибуруз	адаз	абуруз
Лок. 1 п.	идав

• Элкъведай тӀварцӀин эвезар: «жув», (I ва II сифетра) → актив. п. «жува»; «вич» (анжах III сифетдиз талукь я) → актив. п. «вичи»; «чеб» → актив. п. «чпи».
• Къалурдай тӀварцӀин эвезар: «и», «а», «aтӀa», «гьа», «агъа», «вини».
• Суалдин тӀварцӀин эвезар: «вуж», «вуч», «гьи», «шумуд». Сифте кьве тӀварцӀин эвезриз, гуьгъуьнлай маса падежрин формаяр арадал гъизвай, супплетив кирсеба дибар ава: «вуж» → актив. п «ни», «вуч» → актив. п. «куь»,
• Тайинарзавай тӀварцӀин эвезар: «вири», «гьар». И тӀварцӀин эвезар къалурдай тӀварцӀин эвезар хьиз падержиз дегиш жезва.
• Тайин тахьанвай тӀварцӀин эвезар: «маса», «муькуь», «флан», «са», «бязи». И тӀварцӀин эвезарни къалурдай тӀварцӀин эвезар хьиз падержиз дегиш жезва.
• Инкарвилин тӀварцӀин эвезар: «- ни» кӀус гилиг хьунивди арадал къвезвайди я, месела: «садни», «касни», «затӀни».

Глагол

Синтаксис

ЦӀарафайрин туькӀуьрун

Пунктуация

Лексика

Лезги чӀалан лексика, сифте нубатда, дегь лезги чӀалай (алпан чӀалай, дегь дагъустандин чӀаларай) виниз акъатзавай диб-чӀалан гафарикай ва вич лезги чӀалан тарихдин къене арадал атанай цӀийи гафарикай ибарат я. Кьведлагьай нубатда, лезги чӀалан лексикада тӀимил тушир чӀук маса чӀаларай атанвай гафарал къвезва. Лексикадин вилик фин гзафни-гзаф вич лезги чӀалан гафар туькӀуьрунин потенциалдин куьмекдалди кьиле физва. ГьакӀ, глаголдин лексикада цӀийи гафар превербрикай менфят къачунин нетижада арадал къвезва, месела: атун > аватун, агатун > акъатун, къакъатун > кватун, галатун > алатун ва мсб.

Лезги чӀала манайрин чӀехи пай фразеологизмрин куьмекдалди лугьузвайди я, месела: «кьил чӀугун (садан патав фин), „ацӀай гъилелди“ (паяр гваз/ агалкьунар гваз), „мез сивяй аватун“ (несигьат гуникай галат хьун), „кьуд кӀарабни хам хьун“ (пара яхун хьун) ва мсб.

Полисемиядин (яни гзаф манавилин) гьалар гегьеншдиз гьалтзава, месела: „кьил“ — бедендин пай, акьул, инсан, кьадар гьисабдай алцум, са вуч ятӀани гатӀум жезвай чка, техилдин (мухан, къуьлуьн) тварар жедай пай, хуьрек гьазурдай алатрин къалпагъ, гьукуматдин, республикадин, шегьердин, хуьруьн кьиле авайди, сефер, са вуч ятӀани куьтягь жезвай чка ва маса манаяр.

Лезги чӀала омонимиядин асул жуьре, литературадин чӀала семантикадинни фонетикадин дегишвилерин ва къецепатан чӀаларай гафар атунин нетижада арадал къвезвай лексикадин омонимия я. Лексикадин омонимар тӀварцӀин лексикада гьалтзавай хьиз, глаголдин лексикадани гьалтзава, мес: „гъед“ гафуни цава авай гъед ва це жедай гьайван манаяр гузва, „атӀун“ — чил атӀун (эгъуьн), нек атӀун, „кьун“ — гъилив са затӀ кьун, суван гьайван, ва мсб.

Идахъ галаз чӀалан лексикада, литературадин чӀал мадни девлетлу ийизвай, амма чӀалан сифтегьан къамат чӀурзавай синонимрин кьадар пара жезва. Гьайиф къведай кар ам я хьи, лезги чӀала синонимрин кьадар, тек са нугъатрин гафарин куьмекдалди ваъ, къеце патан чӀаларай атай гафарин куьмекдалди вилик физва. И жуьре процессри чӀал мадни „кьацӀурзава“. Месела: „кечирмишун“ (азерб.) ~ „акъудун“ (лезг.), „алдатмишун“ (азерб.) ~ „алцурарун“ (лезг.), „еринда“ (азерб.) ~ „чкадал“ (лезг.), „къан“ (азерб.) ~ „иви“ (лезг.), „юмшагъ“ (азерб.) ~ „хъуьтуьл“ (лезг.), „герек“ (азерб.) ~ „лазим“ (араб.), „сечкияр“ (азерб.) ~ „кхягъунар“ (лезг.); пуд члендин жергеяр: „буйругъ“ (азерб.) ~ „эмир“ (араб.) ~ „приказ“ (урус.), „яратмишун“ (азерб.) ~ „туькӀуьрун“ (лезг.) ~ „теснифун“ (араб.); кьуд члендин жергеяр: „эл“ (азерб.) ~ „жемят“ (араб.) ~ „халкь“ (араб.) ~ „махлукь“ (араб.); вад члендин жергеяр: „истемишун“ (азерб.) ~ „тӀалабун“ (араб.) ~ „тавакъу авун“ (араб.) ~ „минет авун“ (лезг.) ~ „ялварун“ (азерб.) ва мсб.

Чара чӀаларай атанвай гафар

Аквадай гьаларай, цӀуру тарихда (мумкин я, Алпандин девирдал аватун) эрмени ва лезги халкьдин кьадар-кьисмет сад хьана, нетижада лезги чӀала эрмени чӀалай къачунвай гафарин ва гьакӀни морфологиядин такьатрин кьадар гзаф я. Мисал яз къачуртӀа, „къвал“ (бедендин пай), „эчӀел“, „син“, „тӀарих“, „мих“, „цӀиртӀ“, „пицӀ“ — эрмени чӀалай атанвайбур я.^[18] Лезги чӀала умуми алпандин гафарни дуьздал акъатнава. Амма и рекьяй алимри чи чӀалан лексика гьеле хъсандаказ чирна-жагъурнавач. Месела, мукӀратӀ гаф эрмени чӀалал (эрм. մկրատ — мкрат), гуржи чӀалал (гурж. მაკრატელი — макратели) я. Малум тирвал, эрмени чӀални гуржи чӀал, виликан Алпандихъ галаз са сергьятра авай ЧӀехи Армениядинни Ибериядин гьукуматрин чӀалар тир.

Фарс чӀалай атанвай гафар

Тарихдин къене, муькуьбурув гекъигайла гъвечӀи, лезги халкь зурба халкьарин гъилик са шумудра акатзава. Алпан гьукумат чкӀайдалай кьулухъ, арабар къведалди, III виш йисалай VII виш йисал кьван лезги халкьар фарсарин (сасанидрин, скифрин, сефевидрин) нуфусдик акатзава. А девирда лезги чӀалаз, бинедин лезги гафар чуькьвена арадай акъудна, зурба кьадарда фарс ва юкьван девирдин фарс гафар акатзава. Идан кьилин себебар а девирда Дагъустандинни Ширвандин экономикадинни — культурадин мукьва алакъаяр ва XIV — XVI виш йисара Надир шагьан Кьибле Дагъустандиз дяведин финарни вигьинар тир.

Вири санлай къачурла хронологиядин къайдадал гьалтайла, лезги чӀала авай фарс гафар (иранизмаяр) гуьгъуьнин хилериз пай жезва:

• скифрин девирда къачур гафар
• пехлевийрин девирда лезги чӀалаз атай гафар (юкьван девирдин фарс гафар)
• вич фарс чӀалай къачур гафар
• тат чӀалай къачур гафар

Лезги чӀала аваз иранизмаяр гуьгъуьнин лексикадинни-темайрин групайриз пай жезва:

• Гьайванринни нуькӀверин тӀварар: „билбил“, „гамиш“, „мурдар“, „жанавур“, „пеленг“ ва мсб.
• Набататрин тӀварар: „келем“, „тум“, „бадамжан“, „газар“, „чугъундур“, „тар“, „шабалт“, „гуьл“ (цуьк), „турп“ (клампӀ), „мейва“, „анар“ ва мсб.
• Пешейрин, ксарин, къуллугърин тӀварар: „ашпаз“ (тӀуьнар гьазурзавай кас), „чубан“, „шагь“, „душман“, „заргар“ (ювелир), „гада“, „дуст“, „бахтавар“, „мирзе“, „муьфтехур“, „хашпара“, „хашперест“, „савдагар“, „лежбер“, „кваса“, „паяц“, „гачал“ / „качал“, „кент-худа“ (хуьруьн кавха) ва мсб.
• Инсандин бедендин патарин тӀварар: „гардан“, „чене“, „дабан“, „жигерар“ (тухул) ва мсб.
• Дараматрин, хуьруьн майишатрин терминология: „айван“, „пенжер“ (дакӀар), „багъ“, „шегьер“, „куьче“, „базар“ ва мсб.
• Парталрин, кӀвалин затӀарин, алатрин тӀварар: „дасмал“, „шалвар“ (вахчагар), „кисе“, „парча“, „кетен“, „махпур“, „магьут“, „чит“, „чирагъ“, „чирагъпа“, „ранда“, „дезге“, „челег“ (чамчах), „хекендаз“, „байбут“ (чукӀулдин журе), „гьевенг“ (кӀвачин пад), „абугерден“, „дегьре“, „десте“ (кӀунчӀ, кӀеретӀ), „кепкир“, „леген“, „луьле“, „чарх“ (дапур), „ранг“, „тахта“ (кьул), „шуьше“, „чешмегар“ (вилегар), „шуьшебенд“, „гуьрз“ (тур), „кемен“ (балкӀанар кьадай кьилихъ гьалкъа галай яргъи цӀил), „терез“ ва мсб.
• Недай продуктрин, дарманрин тӀварар: „хуьрек“, „кабаб“ (шишер), „маст“ (хкяйнек), „бейгьуш“, „тенбек“ ва мсб.
• Абстракт манаяр къалурзавай гафар: „тамаша“, „савда“, „намус“, „рафтар“, „куьмек“, „бахт“, „женг“, „чара“, „шагьадатнама“, „барбатӀ хьун“, „барбатӀун“ ва мсб.
• Ери, сифет къалурзавай гафар: „абад“, „аби“ (цаву ранг), „азад“, „ашкара“, „асант“ (регьят), „багьа“, „бейхабар“ (хабар авачиз), „бейкар“ (кар авачиз), „бейгьал“ (гьал авачиз), „баябан“ (инсанар авачир ичӀи гегьенш чилер), „бейтереф“ (нейтралка), „бейчара“ (чара авачиз), „гумрагь“, „назик“, „напак“ (пак тушир), „нарази“ (рази тушир), „надинж“ (женжел, секин тушир), „намерд“ (мерд тушир), „нахуш“ (хуш тушир), „пашман“, „перишан“, „лал“, „пияда“ (яхди фидайди), „рази“, „мерд“, „хуш“, „хушбахт“, „шад“ ва мсб.
• Мифологиядин лексика: „аждагьан“, „дев“, „абукевсер“, „абулейсан“ (гатфарин мублагъ марф) ва мсб.
• ТӀебиатдин затӀаринни вакъиайрин тӀварар: „дере“ (кӀам, дугун), „кагьраба“, „тепе“ (кӀунтӀ) ва мсб.
• Къуллугъдин гафар: „эгер“, „гагь…, гагь“, „гуя“ (на лугьуди), „гьич“ ва мсб.

Исятда лезги чӀала, гьар юкъуз менфят къачузвай чӀехи метлеб авай 600-лай пара фарс гафар ава^[19].

Араб чӀалай атанвай гафар

Алай чӀавуз араб чӀалан лезги чӀалан лексикадиз арада масад авачир таъсир авач. ЯтӀани, лезгийринни азербайжанарин къуншивилин нетижада азербайжан чӀалай лезги чӀалак эхиримжи вахтарал кьван давам хьайи араб гафарин акатун фикирда такьун виже къведач. Идан нетижада, эхиримжидан куьмекдалди, азербайжан чӀала авай араб гафарин гзафни-гзаф пай лезги чӀала кьабулна, иллаки кьиблепатан лезгийрин нугъатри.

Араб гафарин тематикадин классификациядиз вил вегьейтӀа, араб чӀалан аквадай таъсир диндин, жемиятдинни-политикадин ва эдебдинни-марифатдин терминологияда, яни абстракт манайрин лексикадин сферада малум жезва.

Лезги чӀала авай арабизмар гуьгъуьнин лексикадинни-темайрин групайриз пай жезва:

• Диндин манаяр къалурзавай гафар:„туба“ (кьин хиве кьун, тахсир хиве кьуна гъил къачун тӀалабун), „дин“, „мезгьеб“, „руьгь“, „иман“, „имам“, „ислам“, „ибадат“, „зикир“, „дуьа“, „азан“, „тазият“, сажда, зиярат», закат", «жегьеннем», «женнет», «малаик», «азраил», «эхират», «эхирэаман», «жин», "шайтӀан, «шариат», «малла» (фекьи), «къази», «сухта», «медреса», «къурбанд», «мевлид», «суваб», «никягь», «тӀалакь» (пабни гъуьл яз санал уьмуьр гьалзавайбурун шариатдин къанунралди чара хьун), «суьннет», «садакьа», «игьсан», «шукур», «жаназа» ва мсб.
• Абстракт манаяр къалурзавай гафар: «шей» (затӀ), «къанун», «гьал», «азар» (начагъвал), «азият», «жигьет», «хесет» (тӀул, къилих), «хата», «хабар», «дуьнья», «делил», «макьсад», «къаст», «зулумат», «гьис/гьисс», «зайиф», «иштагь», «берекат», «жем» (вири санлай), «гьахъ», "гьакъикъат, «везифа», «весият», «веси», «эхир», «кьадар-кьисмет», «жаваб», «жинс», «завал» (кьиникь, мусибат), «хажалат», «зарар», «зарафат», «мана», «шартӀ», "себеб, «ишара», «хийир», «менфят», «акьул», «темягь», «субут», «сефер», «къайда», «къамат», «къуват», «гьилпе» (амалдарвал), «тафават», «икьрар», «алакъа», «амал», «уьмуьр», «гьарарат», «ашкъ/ашкъи», «муьгьтеж», «игьтияж», «игьтият», «муьгьуьббат», «муьгьлет», «таъсир», «тахсир», «хиял», «икрагь», «инкар», «низам», «нур» (экв), «нубат», «нукьсан», «тежриба», «зерре», «зиллет», «зегьмет», «хелвет», «гьерекат», «гьевес», «тешвиш», «девлет», «вахт», «вяде», «заман», «аям», «девран», «сят», «тарих», «мажал», «даим» ва мсб.
• Эдебдин манаяр къалурзавай гафар: «эдеб», «майил», «такабур», «ахлакь», «тариф», «тахсир», «сир», «жуьрэт» (викӀегьвал), «адалат», «гьуьрмет», «мергьемет», «хатур», «гьарам», «гьунар», «сабур», «гьая», «айиб», «ихтибар», «инсаф», «вафа» ва мсб.
• Инсанрин сад-садахъ галаз алакъаяр къалурзавай гафар, жемиятдинни-политикадин ва экономикадин терминар: «жемят», «гьукумат», «гьуьжет», «мезлум», «бягьс» (эхтилат, веревирд), «межлис», «тешкилат», «адет», «халкь», «эмир», «тӀалаб», «жерме» (штраф), «хазина», «харж», «ватан», «есир», «идара», «теклиф», «гьуьрият» (азадвал), «мубарак», «жигьиз (ар)» (чамра свас це лагьайла, адаз тухудай пек-партал), «ихтияр», «дяве», «иттифакь», «истисмар» (эксплуатация), «майишат», «няне» (лянет), «мулк», «ирс», «имтигьан» (экзамен), «миллет», «инсаният», «сенят», «сергьят», «жаза», «хиянат», «ихтилат», «арза», «шикаят», «ижара» (аренда), «аманат», «векил», «шагьид», «жасус», «замин», «шерик» (амадаг), «жанаби», «агьали», «жаллатӀ», «даллал», «жерягь», «сарраф» (къимет авай къванерин, къашарин багьавал тайинарзавай ва абур дегишарзавай кас) ва мсб.
• Харусенятдин, илимдин, чирвилерин лексика: : «тарс», «элифар», «илим», «мектеб», «савад», «гьисаб», «ктаб» (улуб), «шаир» (зари), «шиир», «синиф» (класс), «жилд» (улубдин, журналдин, дафтардин чарар хуьн патал абурал акьалждай чин), «алим», «гьарф», «шикил», «муаллим», «эсер», «эдебият» (литература), «таржума», «марифат», «хатӀ» ва мсб.
• Еридин лишанар къалурзавай гафар: «жегьил», «асул», «жизви», «тайин», «секин» (лас), «зид», «ислягь», «язух», «эмин», «ажайиб», «магьрум», «хсуси», «магьир», «зайиф», «харапӀ» (чӀуру), «милайим» (хъуьтуьл), «къариба» (са жуьрединди), «залум», «малум», «тажуб», «мумкин», «мягькем», «сефигь» (кӀамай), «ахмакь» (кӀамай), «абдал» (кьилиз эсер янавайди, кӀмаш), «азиз», «табий» (муьтӀуьгъ хьанвайди), «тамам» ва мсб.
• Парталрин, кӀвалин затӀарин, алатрин тӀварар: «аба» (халат), «жибин», «суфра», «запун», «сят», «таж», «кьефес», «куьсри» (гъвечӀи стул) ва мсб.
• Гьайванринни набататрин алемдин тӀварар: «штил», «магьсулар», «маймун», «тӀавус» (нуькӀ), «гьашарат», «гьайван», «фил» ва мсб.
• Дараматрин ва абурун паярин тӀварар: «мертеба» (гьава), «имарат» (дарамат), «минара», «гьамам», «бине», «харапӀа» ва мсб.
• Мукьвавилин терминар: «ими», «эме», «хала», «халу» ва мсб.
• Маса гафар: «инсан», «итим», «жасад» (беден, чан ала затӀ), «зегьер» (агъу), «верем» (туберкулез), «зибил», «дава» (дарман, чара) ва мсб.

Вахт алатдалай араб гафар лезги чӀалан рандадикай хкатна адан къайдайрив кьурвал дегиш жезва. Гьавиляй, лезги чӀала авай араб гафар бинедин араб гафарилай фонетикадинни-морфологиядин жигьетдай тафаватлу я. Месела: араб. гама → лезги. къамат, араб. га’ида → лезги. къйда, араб. гисма → лезги. кьисмет

Исятда лезги чӀала, гьар юкъуз менфят къачузвай чӀехи метлеб авай 900 кьван араб гафар ава^[19].

Туьрк ва азербайжан чӀаларай атанвай гафар

1930 йисуз Кьибле Дагъустанда урус чӀал виниз жедалди, лезги халкьарик акатзавай халкьар (агъулар, лезгияр, табасаранар, цӀахурар ва мсб.) сад-садахъ галаз азербайжан чӀалал рахазвай. А чӀавуз азербайжан чӀал, гила урус чӀал хьиз, гьукуматдин чӀал хьиз физвай. Мектебра тарсар туьрк чӀалал тухузвай. Лезги чӀалак пара кьадарда туьркни азербайжан гафар акатуниз чӀехи роль лезгийри чпи къугъванвай. ГьакӀ, Етим Эмин, СтӀал Сулейман, Гьасан Алкьвадари хьтин чӀехи зарийри ва алимри чпин эсерар азербайжан чӀалал теснифзавай. Мисал яз, Гьасан Алкьвадаридин Дагъустандин тарихдикай виридалайни зурба метлеб авай «Асари Дагестан» (Дагъустандин эсер) улуб ада азербайжан чӀалал кхьенвай. Гуьгъуьнлай адан хци и улуб урус чӀалаз элкъуьрнавай. И жуьре факторринни лезги ва азербайжан халкьарин тарихдин къене ва гилан аямдани сад-садахъ галаз кӀеви алакъайра хьунин себебдалди лезги чӀала, иллаки къуба патан лезгийрин нугъатра, азербайжан гафар югъкъандавай гзаф жезва. Туьркни азербайжан гафарин саки виридаз бинедин лезги гафарин аналогар авайтӀани, лезги газетра, телевидениеда ва массайрин алакъадин такьатра кирамри лезги гафарилай азербайжан гафарикай менфят къачуниз винивал гузва. И карди чи чӀалан гьакӀани нагьакьан гьалар мадни усаларзава ва чпин чӀал михьунал рикӀ алай халкьарин вилик русвагьарзава.

Азербайжанда уьмуьр гьалзавай лезгийрин чӀала авай азербайжан гафарин кьадар критик дережадив агакьзава. И тегьерда цӀудралди лезги хуьрер терг хьана азербайжан хуьрериз элкъвенва. Гьатта гила ахьтин хуьрерин жегьил эгьлийри чеб са мус ятӀа лезгияр тирди кьатӀузвач. Мисал яз, и тегьерда вири тат халкь саки тамамдаказ терг хьана.

Лезги чӀала авай туьркизмар тематикадин жигьетдай гуьгъуьнин групайриз пай жезва:^[20]

• Инсандин бедендин патарин ва начагъвилерин тӀварар: «кьашкьа» (гьайвандин пелел жедай лацӀу тӀехв), «дамар» (хъиртиш), «къаралту» (силуэт), «дабан» (тӀегь — яркӀи нугъатдин Агъа-ЦӀинитӀ хуьруьн рахун), «далу», «жендек», «буй», «буй-бухах», «къалчах» (яцӀу як), «дабакь» (маларин сивер акъатдай, кӀвачерал хирер жедай азар), «дамах» (балкӀандин азар), «саралух» (азар) ва мсб.
• Мукьвавални инсанар къалурзавай терминар: «агъа», «агъсакъал», «езне», «къари», «къужа», «къунши», «юлдаш», «чекмечи», «къулугъчи», «бала» (аял), «бег» ва мсб.
• Парталрин, кӀвалин затӀарин, музыкадинни зегьметдин алатрин, яракьрин тӀварар: «бушкъаб» (ичӀи къаб), «суьзек» (кепкир, куьзек), «тава» (ягълав), «чанахъ» (хвах), «къалпагъ», «багълама» (тӀвал, алчударна кӀватӀнавай затӀар), «гуьзгуь», «уьтуь», «къамчи» (балкӀан гьалун патал малдин хамунин цӀил куьруь тӀвалунихъ акална раснавай затӀ), «терлик» (пурарин лит), «тапанчи» (револьвер), «чахмах», «чекме», «ягълух», «дуьшлуьк», «агъ» (лаз), «дуьгме» (ккам — ахцегь нугъат) ва мсб.
• КӀвалин ва чӀуран гьайванринни нуькӀверин тӀварар, малдарвилихъ галаз галкӀанвай лексика: «айгъур» (хварарихъ фир яшарив агакьнавай эркек балкӀан), «тай» (балкӀандин (хваран) бала, тайлункӀ), «дана» (кьерех — ахцегь нугъатдин Чепер хуьруьн рахун), «бугъа» (эркек жегьил гамиш), «суьруь» (геллегь, мес. хперин), «алабаш» (кьил лацу кицӀ), «аслан», «чалагъан», «дурна», «къузгъун» (кӀвагъ, тӀегъерхъан), «къирхаягъ» (сороконожка) ва мсб.
• Недай продуктрин тӀварар: «суьзме», «дулма», «къатух» (маст, хкяйнек), «къаймах» (некӀедин чар), «къайгъанах» (атӀай кака), «дулдурма» ва мсб.
• Набататрин ва абурун паярин, емишрин, салан мейвайрин тӀварар: «къарагъаж», «сарубугъда» (къуьлуьн жуьредин тӀвар), «гьажибугъда» (гьажикӀа, хархар), «алуча», «къабах» (буран), «явшан» (рекьекьул) ва мсб.
• Дараматрин, хуьруьн майишатрин терминология: «бахча» (сал), «къазма» (дехме), «алачух», «къуй», «къишлах» (хъуьтӀуьн чӀур), «яйлах» (гатун чӀур), «утагъ» ва мсб.
• ТӀебиатдин затӀаринни вакъиайрин тӀварар: «къуза» (сувун кефер пад), «гуьне» (сувун ракъинин пад), «чуьл», «уьлкве», «кьурагь», «дагъ» (сув), «аяз», «къизил», «кьуркьушум», «къум» ва мсб.
• Абстракт манаяр къалурзавай гафар: «дуланажах», «уьлчме» (алцум), «ара», «бажарах» (алакьун), «гележег» (къвезмай вахт), «буйругъ» (эмир), «тапшуругъ», «гуж» (къуват), «ажугъ» (хъел, пехъивал) ва мсб.
• Сифетарни наречиеяр: «азгъун» (къаних, мискьи, шкьакь), «ачух» (ахъа), «бул» (ацӀай), «буш» (ичӀи), «къалин», «къулай» (регьят, кутугай), «чиг» (ицӀи, мес. як), «яваш» (аста), «уртах», «ажуз» (зайиф, куьмек авачирди), «ал» (яру), «гужлу» (къуватлу, къати, кӀеви), «къанажагъсуз» (кьатӀунар авачирди) ва мсб.
• Наречиеярни къуллугъдин гафар: «ара-бир», «башуьсте», «буюр» ва мсб.

Глаголар, асул гьисабдалди, абурук -миш куьтягьун гилиг хьуналди кьабул жезвайди я.

• Глаголар: «дадмишун» (тӀямдиз килигун), «яшамишун» (уьмуьр гьалун), «башламишун» (эгечӀун, гатӀумун), «тапшурмишун», «къатламишун» (эхун), «алдатмишун» (тапарарун, алцурарун), «буюрмишун», «гуьзетмишун»/ «гуьзлемишун» (къуба нугъат) (вили хуьн, вил алаз акъвазун), «къазанмишун», «ишлемишун» (кардик кутун, менфят къачун), «басмишун» (чуькьуьн), «ахтармишун» (жагъурун, чирна — жагъурун), «артмишун» (гзафарун) ва мсб.

Урус чӀалай атанвай гафар

Гьеле 1917 йисал кьван лезги чӀалак урус чӀалан гафар акатзавай^[21]. Алай чӀавуз лезги чӀал урус чӀалан зурба, къуватлу таъсирдик ква. Лезги чӀалан лексикадин вири къатарин къенез гьахьнавай урус ва интернационал (инглис, француз ва маса) чӀаларин гафар гуьгъуьнин къатара иллаки бул къалурнава^[22]:

• Кеспиятдинни хуьруьн майишатдин терминология: «аг­роном», «авария», «брак», «аппарат», «гидростанция», «гидротехник», «домкрат», «шахта», «ферма», «шахтер», «доход», «комбайн», «комбайнер», «комбинат», «бригада», «производство», «предприятие», «станок», «бригадир», «кочегар», «кочегарка», «завод».
• Гьукумат идара авуниз ва администрациядин крариз талукь тир лексика: «адрес», «заведующий», «кан­целярия», «контора», «адвокат», «агент», «анкета», «агентство», «акт», «аттестат», «диплом», «брошюра», «графа», «грамота», «справка», «расписка», «стаж», «бланк», «выписка», «ведомость», «документ», «вексель», «адвокат», «директор», «директива», «военкомат», «военком», «бюро­крат», «бронь», «бухгалтер», «бухгалтерия», «бюрократизм», «контролер», «регистрация», «ревизия», «инструктор», «инструкция», «инспектор», «декрет».
• Жемиятдинни-политикадин лексика: «авторитет», «авангард», «автономия», «член», «герб», «газета», «гимн», «конференция», «конгресс», «демонстрация», «бюллетень», «бюджет», «бюро», «доклад», «выговор», «ВКП(б)», «ВЛКСМ», «ВЦСПС», «делегат», «делегация», «деклара­ция», «агитация», «агитатор», «губерния», «губернатор», «актив», «активист», «бунт», «забастовка», «революция», «анархист», «банда», «бандит», «анархизм», «армия», «фронт», «артиллерия», «генерал», «батальон», «полк», «полковник», «офицер», «дезертир», «демобилизация», «капитуляция», «кооператив», «артель», «баррикада», «батрак» (уст. батӀрак), «банкет», «дежурный», «депутат», «комитет», «коммунизм», «политика», «комсомол», «дружинник», «демократ», «демократия», «демократизм», «дипломат», «диктатор», «диктату­ра», «капитализм», «капитал», «капиталист» ва мсб.
• Культурадин, харусенятдин, спортин, илимдин ва чирвилерин лексика: «авторучка», «доска», «чернил», «портфель», «чернильница», «чертеж», «готовальня», «ал­фавит», «блокнот», «глобус», «биология», «арифметика», «ботаника», «география», «геомет­рия», «алгебра», «черчение», «вожатый», «пионер», «завуч», «диктант», «каникулар», «класс» ва мсб.

— «бокс», «гол», «домино», «спорт», «спортсмен», «турник», «спартакиада», «олимпиада», «фут­бол», «чемпион», «коньки», «турнир»;

— «анатомия», «бактерия», «академия», «аспирант», «аспирантура», «доцент», «дис­сертация», «атом», «атомный», «барометр», «вольт», «водород», «лаборант», «геодезия», «геоло­гия», «гипербола», «градус», «дециметр», «диаметр», «дробь» (мат.), «диалог», «реактор», «реактив», «кристалл», «конспект», «диаграмма», «грамм» ва мсб.

— «антология», «опера», «оперетта», «ансамбль», «спектакль», «хор», «драма», «поэма», «дра­матург», «драматургия», «драмкружок», «артист», «повесть», «артистка», «билет», «выстав­ка», «библиотека», «библиотекарь», «концерт», «диктор», «карикатура», «декламация», «декора­ция», «кино» ва мсб.

• Парталрин, кӀвалин затӀарин, мебелрин, ва маса техникадин тӀварар: «бумазея», «жакет», «ботинка», «драп», «блушка», «галстук», «сатин», «костюм», «комбинезон», «кофта», «кровать», «одеколон», «чемодан», «клеенка», «батарея», «гардероб», «графин», «граммофон», «кран» (цӀуцӀ), «холодильник», «ведро», «ан­тенна», «самовар», «салфетека», «бумажник», (уст.), «банка», «кружка», «винт», «ста­кан», «спиртовка», «спичка», «винтовка», «берданка» (уст.), «бидон», «баллон», «бомба», «гранат» ва мсб.
• Улакьдин терминология: «авиация», «аэроплан» (уст. айрупалан), «самолет», «вертолёт», «аэродром», «поезд», «кондуктор», «вагон», «автобус», «троллейбус», «автомобиль», «велосипед», «рельс», «прицеп», «тормоз», «руль», «трамвай», «транспорт», «такси», «станция», «рейс», «паровоз».
• Халкьдин сагъвал хуьнуьхин терминология: «амбулатория», «больница» (азархана), «вазелин», «вирус», «витамин», «глюкоза», «пластырь», «компресс», «аптека» (дарманхана), «санитар», «санаторий», «дез­инфекция», «грипп», «гигиена», «градусник», «пипетка», «пилюля», «гипноз», «гипнотизер», «гли­церин», «гипс», «госпиталь», «рентген».
• Недай продуктрин тӀварар: «борщ», «гарнир», «горчица», «джем», «кофе», «повидло», «какао», «самагон», «кисель», «кефир», «картуф», «томат», «крахмал», «консервияр», «компот», «котлет», «селёдка».
• Материалрин, дараматар эцигунин хам-малдин тӀварар: «брильянт», «брезент», «броня», «газ», «кокс», «кислота», «цинк», «вискоза», «бензин», «спирт», «шифер», «целлюло­за», «целлюлоид», «цемент», «торф», «резин».
• Дараматрин, абурун паярин ва мсб. тӀварар: «фундамент», «подвал», «коридор», «кафе», «планетарий», «ресторан», «бульвар», «тротуар», «витрина», «гастроном», «общежитие», «памятник», «клумба», «плантация», «оранжерея», «газон».
• Гьайванринни набататрин тӀварар: «акула», «горилла», «шимпанзе», «оран­гутанг», «крокодил», «помидор», «цитрус», «соя».
• Варцарин тӀварар: «август», «апрель», «декабрь», «октябрь», «июль», «июнь» ва мсб.
• Грамматикадин терминология: «слог», «ударение», «союз», «дополнение», «прилагательное», «глагол», «грамматика», «дефис», «при­частие», «наклонение», «суффикс» ва мсб.

Винихъай чна лезги чӀала авай урус гафарин анжах тӀимил ва асул пай къалурнава. Лезги чӀалаз урус гафарин атун югъкъандавай къалин жезва.

Эхиримжи вахтара «ЧӀалан экология» лугьудай термин майдандиз акъатнава. Ихтилат са чӀала маса чӀаларин таъсир пара гьисс тавунвай чкайрикай физва. Анра гьар са чӀалаз хас тир бинедин гафар ва формаяр артух амукьзава. Чи чӀалакай рахайтӀа, гьахьтин «чӀалан экологиядин» жигьетдай михьи чкаяр яз, Кьурагь ва Хив райондик акатзавай лезги хуьрер къалуриз жеда. Месела, кьан чна Хив райондин хуьрер. Анрай патарал артух инсанар фидачир (чкадал кӀвалах авай, шахтар кардик квай) ва таъсирдай маса чӀаларни къваларив гвачир.

Са табасаранрихъ галаз алакъа авайтӀани, абурузни лезги чӀал хъсандиз чизвай, лезгийрив рахадайла, лезги чӀал кардик кутузвай. Гьавиляй а хуьрера литературадин чӀала гьат тавунвай гзаф дегь чӀаван мисалар гьалтзама^[23].

Антропонимика

Асул макъала: Лезги тӀварар

Лезги газетарни журналар

• Алам — Бакуда акъатзавай лезги культурадидин журнал^[24].
• Алпан^[25]
• Ени самух^[25]
• КцӀар — Азербайжанда акъатзавай жемиятдинни-политикадин газет^[26].
• Куьредин хабарар — СтӀал Сулейман районда акъатзавай газет^[27].
• Куьредин ярар
• Лезгинские вести — вилик урус чӀалал акъатзавай газет
• Лезги газет — Дагъустанда акъатзавай жемиятдинни-политикадин газет^[28].
• Лезгинские известия — ФЛНК-дин басмадай акъатзавай издание.
• Лезгистандин хабарар 
• Настоящее время
• РикӀин гаф
• Самур — Азербайжанда акъатзавай жемиятдинни-политикадин газет.
• ЦӀийи Дуьнья — Ахцегь районда акъатзавай жемиятдинни-политикадин газет. Садлагьай лезги газет.
• Чирагъ — Бакуда акъатзавай литературадин журнал.
• Чубарук 
• Шарвили — лезги литературадин садлагьай газет.
• Эренлардин сес — Дагъустадин Докъузпара районда акъатзавай газет^[29].
• Къурушрин сес — Къуруш хуьруьн газет, 2007 йисалай басмадай акъатзава.

Лезги телевидение

• АТВ — Ахцегь райондин телеканал, Ахцегь хуьр.
• Белиджинское ТВ — Дербент райондин Билиж посёлокдин телеканал.
• Каспий-ТВ — Дербент шегьердин телеканал.
• Касумкент ТВ — МУП телеканал «ТБС-Касумкент»^[30].
• КцӀар ТВ — КцӀар райондин телеканал. Алай чӀавуз кӀвалахзавач.
• Лидер ТВ — СтӀал Сулейман райондин Кьасумхуьруьн телеканал.
• НТБ — «Новое Телевидение Белиджи», Дербент райондин Билиж посёлокдин телеканал.
• ТВ Аран — Дербент райондин Билиж посёлокдин телеканал.
• ТВ-АРС — Дербент шегьердин телеканал.
• ТВ Рубас — Дербент райондин Рубас хуьруьн телеканал.
• Телекомпания «Юждаг» — Дербент райондин Билиж посёлокдин телеканал.
• ОТВ Шарвили — Мегьарамдхуьруьн райондин Уружба хуьруьн телеканал.
• Шалбуз-Даг — Дукъузпара райондин телеканал.
• Эксклюзив ТВ — СтӀал Сулейман райондин Кьасумхуьруьн телеканал.
• Юждаг-ТВ-Самур — Дербент шегьердин телеканал.

Лезги чӀалан граматика

• Лезги кхьинар
• Падежар
• Номерар

Мадни килиг

ЦӀийи гафарин сиягь

Литература

• Ахмедов Г. И. Коммуникативные типы высказывания в лезгинском языке (в сопоставлении с русским). Москва: МГЛУ, 1999.
• Алексеев М. Е. Вопросы сравнительно-исторической грамматики лезгинских языков. Морфология. Синтаксис. М., 1985.
• Алексеев М. Е., Шейхов Э. М. Лезгинский язык. М., 1997.
• Акимов Къ. Х. «Лезги зарияр»: куьмек гузвай улуб. — Магьачкъала, 2001. — 160 ч.
• М.М.Гьажиев Русско-лезгинский словарь. — Дагестанский филиал академии наук СССР. Институт истории, языка и литературы. Редактор Г.А. Аликберов. — Махачкала, Издательство ДФ АН СССР, 1950.
• Гаджиев М. М. Синтаксис лезгинского языка. Ч. 1. Простое предложение. Махачкала, 1954.
• Гаджиев М. М. Синтаксис лезгинского языка. Ч. 2. Сложное предложение. Махачкала, 1963.
• Гайдаров Р. И. Лексика лезгинского языка: Основные пути развития и обогащения. Махачкала, 1966.
• Гайдаров Р. И. Морфология лезгинского языка. Махачкала, 1987.
• Гайдаров Р. И. Основы словообразования и словоизменение в лезгинском языке. Махачкала, 1991.
• Гайдаров Р. И. Фонетика лезгинского языка. Махачкала, 1980.
• Гюльмагомедов А. Г. Основы фразеологии лезгинского языка. Махачкала, 1976.
• Гюльмагомедов А. Г. Фразеология лезгинского языка. Махачкала: Дагучпедгиз, 1990.
• Жирков Л. И. Грамматика лезгинского языка. Махачкала, 1941.
• Загиров В. М. Историческая лексикология языков лезгинской группы. Махачкала, 1987.
• Мейланова У. А. Гюнейский диалект — основа лезгинского литературного языка. Махачкала, 1970.
• Мейланова У. А. Морфологическая и синтаксическая характеристика падежей лезгинского языка. Махачкала, 1960.
• Мейланова У. А. Очерки лезгинской диалектологии. М., 1964.
• Талибов Б. Б. Русско-лезгинский словарь. Махачкала, 1992.
• Б.Б.Талибов, М.М.Гьажиев Лезгинско-русский словарь. — Дагестанский филиал академии наук СССР. Институт истории, языка и литературы. — Москва: Советская энциклопедия, 1966.
• Талибов Б. Б. Сравнительная фонетика лезгинских языков. М., 1980.
• Талибов Б. Б., Гаджиев М. М. Лезгинско-русский словарь. М., 1966.
• Услар П. К. Этнография Кавказа. Языкознание. IV. Кюринский язык. Тифлис, 1896.
• Шейхов Э. М. Сравнительная типология лезгинского и русского языка. Морфология. Махачкала, 1993.
• Haspelmath M. A grammar of Lezgian. Berlin — New York, 1993.
• Moor M. Studien zum lezgischen Verb. Wiesbaden, 1985.

Баянар

1. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
2. Ethnologue: Languages of the World
3. Лезги чӀал
4. Турцияда лезги диаспора Архивация 20 апрель 2013 йисан.
5. Услар П. К. Этнография Кавказа. Языкознание. VI. Кюринский язык. Тифлис, 1896. — 639 с.
6. «Самур» газет, 1993-йисан апрель
7. Е. Н. Бокарев. Введение в сравнительно-исторические изучение дагестанских языков. Махачкала, 1961, ч. 57.
8. М. М. Ихилов. К вопросу о происхождении народностей лезгинской группы. «Самур» газет № 16, 1992-йисан 1-10-май. ч. 7.
9. Р. И. Гьайдаров, Гь. И. Мегьамедов, Н. Б. Эседуллаева. Лезги чӀал. Магьачкьала, 1994, ч. 21-22.
10. «Дагъустандин гьахъвал», 2000 йисан 17-май
11. Байрам Салимов/ Лезги чӀал гьикӀ вилик физватӀа, гьадакай(кьейи элячӀун)
12. «Литературадин Дагьустан» журнал, № 6, 1989
13. Р. И. Гъайдаров, Гь. И.Мегьамедов, Н. Б. Эседуллаева, Лезги чӀал, Магьачкъала, 1994, ч. 24.
14. Кавказцы. 1750—1820. Новейшие географические и исторические известия о Кавказе, собранная и пополненная Семеном Броневским. Москва, 1823
15. Zeki Velidi Togan. Umumi Turk Tarixine Giris. Cild 1. Istanbul 1946. ч. 441
16. М. Е. Алексеев, С. Х. Шихалиева. Табасаранский язык. Москва, 2003. ч. 13.
17. Ихилов М. М. Народности лезгинской группы. Махачкала, 1967. ч. 26.
18. М. Алипулатов. Лезги чӀалан машгъулардай грамматикадай материалар.
19. Словарь арабских и персидских заимствований в лезгинском языке. С. М. Забитов, И. И. Эфендиев. Махачкала 2001 год.
20. Лезги чӀала авай туьрк ва азербайжан гафар
21. Гюльмагомедов А. Г. Лезгинско-русское двуязычие и развитие фразеологии лезгинского языка // Становление и развитие двуязычия в нерусских школах. Л., 1981. — С. 115—119.
22. Слова из русского языка в лезгинском языке
23. Чаз гьихьтин гафарганар герек я?
24. Лезги культурадидин журнал «Алам»
25. Международный ежемесячный бюллетень. Центр "Право и средства массовой информации" (апрель 1996 г.).
26. Жемиятдинни-политикадин «КцӀар» газет
27. Куьредин хабарар
28. Жемиятдинни-политикадин «Лезги газет»
29. Докузпаринский район Архивация 24 апрель 2012 йисан.
30. Касумкент ТВ

ЭлячӀунар

•  Лезги Википедия (макъала)
• «Лезгинский словарь» — приложение для iPhone
• «Лезгинский словарь» — приложение для Android
• «Алпания-Мез» — Лезги чӀал — гафарганар, рахарганар, фолклор, библиотек, форум, хабарар ва мсб.
• Лезги чӀалан жуьреба-жуьре гафарганар
• Лезги чӀаланни литературадин лезги чӀалал сайт
• - Лезги чӀалан информер
• Вири дуьньядин тарих, Урусатдин тарих, Къавкъаздин халкьарин тарих, Этнография, Археология, Лингвистика, Политика