Докъузпара район

Докъузпара район (урус. Докузпаринский район) — Урусат Федерациядин Дагъустан республикада авай муниципалитетдин район.

Муниципалитетдин район Докъузпара район урус. Докузпаринский район Уьлкве УрусатУрусат Федерациядин субъект ДагъустанДагъустан Администрациядин юкь Усугъчай Къенепатан паюнар 8 муниципалитетар акатзава Райондин кьил Абасрин Керимхан Саидагьмедан хва Бине кьунва 1934 йисан 1 сентябрь Майдан 452.1 км² Агьалияр ↗ 15 512 кас (2015) Миллетар лезгияр Динар суни - мусурманар Докъузпара район Дагъустандин картадал Докъузпара район Сятдин чӀул UTC+4 Телефондин код +7 87269 Автомобилдин код 05 Код ОКТМО 82621000 Официал сайт http://dokuz-para.ru/

Администрациядин юкь — Усугъчай хуьр я.

Азербайжан чӀалан гаф тир «Дукъузпаради» «кӀуьд пай» мана гузва; доккуз — «кӀуьд», пара — «пай/чӀук». И тӀвар виликан Дукъузпарадин азад жемиятдик акатзавай кӀуьд хуьруьхъ галаз алакъалу я.

География

Докъузпара районда авай Гъуцар Сувун акунар

Район Дагъустан Республикадин лап кьибле пата, Азербайжандихъ галаз сергьятдин мукьвал ала. Докъузпара район рагъакӀидай пата Ахцегь, кефер пата Мегьарамдхуьруьн, рагъэкъечӀдай пата Азербайжандин КцӀар ва кьибле патайни Кьвепелени Огъуз районрихъ галаз са сергьятра ава.

Райондин чилерин майдан — 452,1 км² я.

Тарих

1934 йисан 1 сентябрьдиз ВЦИК-ан Президиумди кьабулнай къарар: «Ахцегь райондин Гъебцегь, Гъуьгъвезар, Къалажух, Къара Куьре, Къуруш, Макьар, Миграгъар, Мискискар, Филер ва Чахчах хуьруьнсоветар сад авуна, администрациядин юкь Къара Куьре хуьр тайин авуна Докъузпара район арадал гъин»^[1].

26.04.1935 тарихда райондин администрациядин юкь Къара Куьредай Усугъчайдиз тухванай. ПВС ДАССР-дин 14.09.1960 тарихда кьабулай къарардалди, район терг авунай ва адан чилер Ахцегь ва Мегьарамдхуьруьн районрин арада апайнай. Дагъустан Республикадин ПВС-дин 24.06.1993 тарихдин къарардалди, район гуьнгуьна кухтунай.

1952 йисуз Дагъустандин АССР-динни Азербайжандин ССР-дин арада кутӀуннавай икьрардив кьурвал, Дагъустандин Ахцегь ва Докъузпара районрин кьиблепатан лезги чилер Азербайжандин гъиле вуганвай. А чилерик са шумуд лезги хуьр, мулкар, чӀурар ва парахар акатнай. Икьрардалди Азербайжандиз маса хганвай лезги хуьрерин сиягьда Филфили, Къуруш, Игъир, КӀурукӀун ва Мацар хуьрер акатнай. Гьа и себебдалди и хуьрерин гзафбур азербайжанарин гъиле гьат тавун патал чпин хайи чилер туна Дагъустандин маса районриз кучь хьанвай, анжах Филфили хуьруьвай куьч жез агакь тавуна Азербажандин Огъуз райондик акатнай. Гила ана кьве Филфили хуьрер арадал атанва: сад вич бинедин Филфили, садни сувалай са кӀус агъаниз куьч хьана кутунвай Агъа Филфили хуьр я. ЦӀапарин юкьва гьатай и хуьрерин лезги агьалияр азербайжанарихъ галаз ассимиляция хьана къвез-къвез хайи чӀал, адетар ва лезгивал квадарзава^[2].

2013 йисуз Урусатдин гьукуматди лезги халкьдивай ихтияр къачун тавуна, Докъузпара райондин Къара Куьре хуьруьн 1500 гектар майдандин «Елах» тӀул, Къалажух хуьруьн 900 гектар майдандин «Кежел» чӀур ва Къара Куьре хуьруьз талукь тир «Пуд булах» тӀвар алай векьин чкаяр (110 гектар) тир лезги чилер Азербайжандиз гьахъ авачирвилелди вуганвай^[3][4].

Агьалияр

Йисариз килигна Докъузпара райондин агьалийрин дегиш хьунин динамика:

Йис	2002	2011	2012	2013	2014	2015
Агьалияр	14 330[5]	↗ 15 380[6]	↗ 15 410[7]	↗ 15 460[8]	↘ 15 433[9]	↗ 15 512[10]

2002 йисан Вири Урусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматриз килигна, Докъузпара райондин миллетрин сиягь^[11]:

Халкь	Кьадар, кас	Пай вири агьалидикай, %
лезгияр	13 399	93,50 %
рутулар	387	2,70 %
агъулар	233	1,63 %
урусар	230	1,61 %
муькуьбур	81	0,57 %
вири санлай	14 330	100,00 %

Администрациядин паюнар

Райондик 8 муниципалитетдин образование (хуьруьнсовет) акатзава, абурукни 19 хуьрер акатзава^[12].

Докъузпара райондин хуьруьнсоветар ва абурук акатзавай хуьрер, (къалин шрифтдив администрациярин юкьвар къалурнава);

1. «Авадан» хуьруьнсовет — Авадан
2. «Кьилер» хуьруьнсовет — Кьилер, Гандурар, Демирар, Керимханар, Кьвалар, ЧӀулавар, Эсетар
3. «Миграгъ» хуьруьнсовет — Миграгъар, Текипиркент
4. «Къалажух» хуьруьнсовет — Къалажух
5. «Къара Куьре» хуьруьнсовет — Къара Куьре
6. «Къуруш» хуьруьнсовет — Къуруш
7. «Мискискар» хуьруьнсовет — Мискискар
8. «ЦӀийи Къара Куьре» хуьруьнсовет — ЦӀийи Къара Куьре
9. «Усугъчай» хуьруьнсовет — Усугъчай

Райондин кьилер

• Набийрин Къазимугьаммад (1934—1936 йй.) — ВКП(б)-дин Докъузпарадин РК-дин садлагьай секретар;
• Якьубрин Джамал Якьубан хва (1936—1938 йй.) — ВКП(б)-дин Докъузпарадин РК-дин садлагьай секретар;
• Садикьрин АбдулмутӀалиб Садикьан хва (1938—1940 йй.) — ВКП(б)-дин Докъузпарадин РК-дин садлагьай секретар;
• Эюбрин Мугьаммад Фаталидин хва (1940—1942 йй.) — ВКП(б)-дин Докъузпарадин РК-дин садлагьай секретар;
• Саидгьасанрин Манаф Гьажидин хва (1942—1946 йй.) — ВКП(б)-дин Докъузпарадин РК-дин садлагьай секретар;
• Мамедрин Али (1946—1949 йй.) — ВКП(б)-дин Докъузпарадин РК-дин садлагьай секретар;
• Черкесрин Уллубий Черкесан хва (1949—1950 йй.) — ВКП(б)-дин Докъузпарадин РК-дин садлагьай секретар;
• Мамедрин Эседуллагь Меджидан хва (1950—1955 йй.) — ВКП(б)-дин Докъузпарадин РК-дин садлагьай секретар;
• Джалилрин Бакъи Абдулгьаян хва (1956—1960 йй.) — ВКП(б)-дин Докъузпарадин РК-дин садлагьай секретар;
• Арабрин Грамидин Якьубан хва (1993—2001 йй.) — Докъузпара райондин администрациядин кьил;
• Абасрин Керимхан Саидагьмедан хва (2001 — а.чӀ.):
  • 2001—2005 йй. — Докъузпара райондин администрациядин кьил;
  • 2005 — а.чӀ. — «Докъузпара район» МО-дин кьил.

Экономика

Районда кьве колхоз кардик ква, продуктар гьасилдай кеспиятдин объектар авач. Райондин чилераллай машиндин рекьерин вири санлай яргъивал 65 км я, абурукай 22 км асфальтдинбур я.

Фауна

Некхъвадайбур: гъвечӀи нер-леэн кьаркьулув, лелев, цуцӀул, бакьуч, серна, сев, гьакӀан муьнуьгъ, тамун вак, гьакӀни квахьзавай жуьрейрикай — суван кьун ва вилик-патан-азиядин лекьен ва мсб.

Рептилияр: юкьван чурчул, раган чурчул, персиядин руьц, гуьрзе, тӀехвер алай кьамунин гъуьлягъ ва мсб.

Гъетер: форель, барбус ва мсб.

НуькӀер: свал, чӀулав гриф, сапсан кард, кӀелерхъан лекь, къвед, туртур ва мсб.

Гьашаратар: майдин пепе, шагьсуван жиж-пепе (эндемик), чилинин красотел (квахьзавай жуьре), Фаустан жиж-пепе, Апполон, Нордман ва Лацу чепелукьар.

Баянар

1. О ГРАНИЦАХ МОЗДОКСКОГО РАЙОНА, СЕВЕРОКАВКАЗСКОГО КРАЯ С КАРАНОГАЙСКИМ РАЙОНОМ, ДАГЕСТАНСКОЙ АССР И ОБ ИЗМЕНЕНИЯХ В АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНОМ ДЕЛЕНИИ ДАГЕСТАНСКОЙ АССР В СВЯЗИ С ОБРАЗОВАНИЕМ НА ТЕРРИТОРИИ ОЗНАЧЕННОЙ РЕСПУБЛИКИ НОВЫХ РАЙОНОВ
2. А. Ш. Вердиханов, «Куруш: история и современность», Махачкала, 1998, стр. 178
3. Представители лезгинской автономии против передачи Азербайджану российских земель
4. Россия опять передала Азербайджану часть своей территории
5. 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2002 г. Архивация 31 январь 2022 йисан.
6. 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2011 г.
7. 35. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2012 г.
8. 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г.
9. 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 г. Архивация 7 апрель 2014 йисан.
10. 33. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. Архивация 5 март 2016 йисан.
11. Дагъустандин миллетрин состав. 2002
12. Закон Республики Дагестан от 13.01.2005 № 6 «О статусе и границах муниципальных образований Республики Дагестан»

ЭлячӀунар

• Дагъустан Республикадин президентдин сайтуна Докъузпара райондикай малуматар Архивация 7 март 2016 йисан.
• Докъузпара райондин официал сайт Архивация 18 январь 2021 йисан.
• Докъузпара райондин шикилар