Asia

Ti Asia ket ti kadakkelan ken kaaduan ti populasion a kontinente iti Daga, daytoy ket kangrunaan a mabirukan kadagiti akindaya ken akin-amianan a hemisperio. Urayno daytoy ket sakupenna laeng ti 8.7% iti dagup a kalawa ti rabaw iti Daga, daytoy ket buklenna ti 30% iti kalawa ti daga iti Daga, ken historikal a balay iti kaaduan a populasion ti tao iti planeta (agdama nga agarup a 60%). Ti Asia ket saan laeng a naindayegan iti dagup a kadakkelna ken populasion, ngem dagiti pay naisangayan a napusek ken dadakkel a pagtaengan ken dagiti pay nawatiwat a manmano a matagtagitao a rehion iti uneg ti kontinente iti 4.4 a bilion a tattao. Ti Asia ket mangipakpakita ti kapartak iti ekonomia (naisangayan iti Daya nga Asia) ken ti pay nakaradkada nga iya-adu ti populasion idi las-ud ti maika-20 a siglo, ngem ti dagup ti amin nga iya-adu ti populasion ket simmuek manipud idin kadagiti natimbeng nga agpang iti lubong.^[3]

Asia
Kalawa	44,579,000 km2 (17,212,000 sq mi)[1]
Populasion	4,164,252,000 (Umuna)[2]
Densidad ti populasion	87/km2 (225/sq mi)
Nagan dagiti umili	Asiano, Taga-Asia
Pagpagilian	48 a kamkameng ti UN ken dadduma nga 6 nga estado (listaan ti pagpagilian)
Agkamkammatalek	Listaan Akrotiri ken Dhekelia Teritorio ti Britania iti Taaw Indiano Isla Paskua Is-isla ti Cocos (Keeling) Hong Kong Macau
Dagiti di mabigbigan a rehion	Listaan Abkhazia Nagorno-Karabakh Akin-amianan a Cyprus Abagatan nga Osetia Taiwan
Sasao	Listaan dagiti pagsasao
Dagiti sona ti oras	UTC+2 aginggana iti UTC+12
TLD ti internet	.asia
Dagiti kadakkelan a siudad	Listaan dagiti metropolitano a lugar idiay Asia babaen ti populasion Listaan dagiti siudad idiay Asia Listaan Tokyo Seoul Mumbai Dhaka Delhi Karachi Jakarta Osaka Shanghai Manila Hong Kong Tehran Chittagong Doha Beijing Guangzhou Taipei Bangkok Singapur Kuala Lumpur Siudad ti Ho Chi Minh Dubai

Dagiti pagbeddengan ti Asia ket naikeddeng babaen ti kultura, gapu ta awan ti nalawag a heograpikal a pannakaisina a nagbaetanna ken ti Europa, a no itipon dagitoy dua ket mangporma ti maysa nga agtultuloy a masa ti daga a tinawtawagan iti Eurasia. Dagiti kaaduan a naaw-awat a pagbeddengan a lugar ti Asia iti daya ti Kanal Suez, ti Karayan Ural, ken ti Banbantay Ural, ken iti abagatan ti Banbantay Kaukaso wenno ti Depresion Kuma–Manych) ken ti Kaspio ken Baybay Nangisit.^[4][5] Daytoy ket nabeddengan iti daya babaen ti Taaw Pasipiko, iti abagatan babaen ti Taaw Indiano ken iti amianan babaen ti Taaw Artiko.

No makita ti kadakkelna ken dibersidad, ti konsepto iti Asia – ti nagan napetsaan manipud idi klasikal a kinaugma – ket mabalin a napudpudno a maibatay iti heograpia ti tao ngem ti pisikal a heograpia.^[6] Ti Asia ket nalatak nga agdumaduma iti ballasiw ken iti uneg dagiti rehionna no maibatay kadagiti etniko a grupo, dagiti kultura, dagiti enbironmento, dagiti ekonomia, dagiti historikal a pakaikabagian ken dagiti sistema ti gobierno.

Panangipalawag ken dagiti pagbeddengan

Sistema ti tallo a kontinente ti Griego

Ti proyeksion ti dua-puntos nga ekuidistansia ti Asia ken dagiti nakapalikmut a masa ti daga.

Ti dibersidad ti puli ti tattao ti Asia, Nordisk familjebok (1904)

Ti pagbeddengan a nagbaetan ti Asia ken Europa ket historikalen a naikeddeng babaen dagiti Europeano laeng.

Ti orihinal a panangigiddiat ti nagbaetan dagitoy dua ket inaramid idi dagiti taga-ugma a Griego. Inusarda ti Baybay Egeo, ti Dardanelos, ti Baybay ti Marmara, ti Bosporo, ti Baybay Nangisit, ti Kipet Kerch, ken ti Baybay ti Azov a kas pagbeddengana nagbaetan ti Asia ken Europa. Ti Nilo ket masansan idi a naus-usar a kas ti pagbeddengan a nagbaetan ti Asia ken Aprika (kalpasanna ket tinawagan iti Libia), urayno adda met dagiti Griego a heograpo a nangisingasing a ti Baybay Nalabbasit ket mangporma iti nasaysayaat a pagbeddengan.^[7] Ti Kanal Darius iti baetan ti Nilo ken ti Baybay Nalabbasit ket nangipakaammo iti adu a panaggigiddiat iti kapanunotan. Bababen ti Imperio a Romano, ti Karayan Don a mangibus iti Baybay Nangisit ket isu idi ti akinlaud a pagbeddengan ti Asia. Daytoy idi ti akin-amianan unay a madaliasat a punto iti aplaya ti Europa. Idi maika-15 a siglo ti Baybay Nalabbasit ket naipatakder a kas ti pagbeddengan a nagbaetan ti Aprika ken ti Asia, ken isu ti daytoy ti nangsukat iti Nilo.^[7]

Pagbeddenagn ti Asia–Europa

Ti Karayan Don ket nagbalin a saan a nasayaat kadagiti akin-amianan a Europeano idi ni Pedro ti Natan-ok, ari ti Turay ti Rusia, idi inabakna dagiti kasuppiat a panagtunton ti Suesia ken ti Otomano nga Imperio kadagiti akindaya a daga, ken dagiti naarmasan a resistansia babaen dagiti tribu ti Siberia, ket nagsentisado ti baro a Ruso nga Imperio a nangipaatiddog idiay Banbantay Ural ken iti labesna, ket napundar idi 1721. Ti nangruna a heograpikal a teorista ti imperio ket pudno idi a ti dati a Sueko a balud ti gubat, a natiliw idiay Gubat ti Poltava idi 1709 ken naidutok iti Tobolsk, nga isu idiay ket naikameng iti taga-Siberia nga opisial a ni Pedro, ni Vasily Tatishchev, ken napalubosan iti nawaya a panagaramid kadagiti panagadal iti heograpia ken antropolohia iti panangisagana iti masakbayan a libro.

Idiay Suesia, iti lima a tawen kalpasan ti ipupusay ni Pedro, idi 1730, ni Philip Johan von Strahlenberg ket nangipablaak ti baro nga atlas a nangsisingsingasing a dagiti Ural a kas ti pagbeddengan ti Asia. Nagay-ayat met dagiti Ruso iti daytoy a konsepto, gapu ta mangpalubos met kaniada ti indentidadda a Europa iti heograpia. Inrangarang ni Tatishchev nga isu ket nangisingasing ti kapapunotan ken ni von Strahlenberg. Ti naudi a naibaga ket nangisingasing a ti Karayan Emba a kas ti akinbaba a pagbeddengan. Kadagiti napalabas a siglo adda met dagiti nadumaduma a naaramid a singasing aginggana idi ti Karayan Ural ket nagballigi idi tengnga ti maika-19 a siglo. Ti pagbeddengan ket naiyalisen babaen ti puersa manipud iti Baybay Nangisit idiay Baybay Kaspio kadagiti proyekto ti Karayan Ural.^[8] Kadagiti mapa iti dayta a paset ti panawen, ti Transkaukasia ket naibilbilang idi a kas Asia. Ti pannakainkorporado ti kaaduan iti rehion iti Kappon ti Sobiet ket natarawidwidan a nangiduron kadagiti pannakaimatangan ii pagbeddengan iti abagatan. Dagiti kultura ti Asia ket awan ti palubos a panangibaga iti daytoy a sistema iti panangikeddeng kadagiti maipagpagarup a pagbeddengan a mangisina kaniada iti Europa.

Pagbeddengan ti Asia–Oceania

Ti pagbeddengan a nagbaetan ti Asia ken ti nalukay ti pannakaipalawagna a rehion ti Oceania ket kadawyan a naikabil idiay Purpuro Malayo. Dagiti termino ti Abagatan a daya nga Asia ken Oceania, a naparnuay idi maika-19 a siglo, ket addan kadagiti adu nga aggigiddiat a heograpiko a kaibuksilan manipud idi pannakaparnuayda. Ti kangrunaan a banag iti panangikeddeng no ania nga is-isla iti Pupuro Malayo iti Asia ket ti ket ti pakabirukanen dagiti kolonial a tagikua dagiti nadumaduma nga imperio idiay (saan amin nga Europeano). Ni Lewis ken ni Wigen ket nangiyunay-unay, a "Ti pannakaiyak-akikid ti 'Abagatan a daya nga Asia' kadagiti agdama a pagbeddenganna ket isu idi ti nain-inut a proseso."^[7]

Agdama a panangipalawag

Ti Apro-Eurasia a naipakita iti berde

Ti heograpikal nga Asia ket ti kultural nga artipakto dagiti pinarnuay ti Europeano iti lubong a naipang-al kadagiti sabali a kultura, ti maysa a saan nga umiso a konsepto a gapuanan ti endemiko a kontension no ania ti kaibuksilanna. Ti Asia ket dakdakkel ken ad-adu a nadumaduma iti kultura ngem ti Europa.^[9] Daytoy ket saan a husto a maitunos kadagiti kultural a pagbeddengan kadagiti bukodna a nadumaduma a kita ti konstituente.^[10]

Manipud idi panawen ni Herodotus ti minoridad kadagiti heograpo ket nanglikud iti sistema ti tallo a kontinente (Europa, Aprika, Asia) kadagiti batayan nga awan wenno awan ti adu a pisikal a panagsisina kaniada.^[6]Kas pagarigan, ni Apo Barry Cunliffe, ti emeritus a propesor ti Europeano nga arkeolohia idiay Oxford, ket nangibagbaga a ti Europa ket heograpiko ken kultura laeng a "ti akinlaud a nayon ti kontinente ti Asia".^[11] Iti heograpia, ti Asia ket isu ti nangruna nga akindaya a konstituente ti kontinente ti Eurasia a ti Europa ti akin-amianan a laud a peninsula ti masa ti daga – wenno ti Apro-Eurasia; iti heolohia, ti Asia, Europa ken ti Aprika ket mangbukel ti agmaymaysa nga agtultuloy a masa ti daga (malaksid ti Kanal Suez) ken makibinningay ti sapasap a samang ti kontinente. Gangani amin ti Europa ken ti kaaduan a paset ti Asia ket mabirukan iti Eurasiano a Plata, a naisilpo iti abagatan babaen ti Arabiano ken Indiano a Plata ken kakuyogna ti akinadaya unay a paset ti Siberia (daya ti Kabambantayan Chersky) iti Plata ti Amianan nga Amerika.

Pakasaritaan

Nangruna nga artikulo: Pakasaritaan ti Asia

Ti Mongol nga Imperio, ca. 1300. Ti lugar ti kolor dapo ket ti naudi a Timurid nga Imperio.

Mapa ti Asia idi 1890

Ti pakasaritaan ti Asia ket mabalin a makita a kas dagiti naisangayan a pakasaritaan iti nadumaduma a kaarrubayan dagiti rehion ti aplaya: ti Daya nga Asia, Abagatan nga Asia, Abagatan a daya nga Asia ken ti Tengnga a Daya, a naisilpo babaen ti akin-uneg a masa dagiti estepa ti Sentral nga Asia.

Ti aplaya a kaarrubayan ket pagtaengan kadagiti kasapaan nga ammo a sibilisasion iti lubong, ti tunggal maysa kaniada ket nagpadpadur-as iti likmut dagiti nalames a ginget ti karayan. Dagiti sibilisasion idiay Mesopotamia, ti Ginget Indus ken ti Huanghe ket makibinningay kadagitoy a pannakaipada. Dagitoy a sibilisasion ket mabalin a nakisinnukatda kadagiti teknolohia ken dagiti kapanunotan a kas ti matematika ken ti pilid. Dagiti dadduma pay a parnuay, a kas ti panagsurat, ket mabalin nga indibidual a napadur-as iti tunggal maysa a lugar. Dagiti siudad, dagiti estado ken dagiti imperio ket napadur-as kadagitoy a tanap.

Ti sentral a rehion ti estepa ket nabayagen a natagtagitao babaen dagiti aksaksakay ti kabalio a nomado a makaabot kadagiti amin a lugar ti Asia manipud kadagiti estepa. Ti kasapaan a postulado a panagpadakkel iti ruar ti estepa ket dagiti Indo-Europeano, nga isuda ket nangiwarwaras dagiti pagsasaoda idiay Tengnga a Daya, Abagatan nga Asia, ken dagiti pagbeddengan ti Tsina, kadagiti nagtaengan dagiti Tokario. Ti akin-amianan unay a paset ti Asia, a mairaman iti kaaduan ti Siberia, ket kaaduan idi a saan a maserrekan babaen dagiti nomado ti estepa, gapu kadagiti napusek a kabakiran, klima ken tundra. Dagitoy a lugar ket nabatbati a manmano laeng a natagtagitao.

Ti Kalsada Seda ket nangikapet kadagiti adu a sibilisasion iti ballasiw ti Asia^[12]

Ti sentro ken ti kaarrubayan ket kaaduan a naisinsina babaen dagiti bantay ken dagiti desierto. Dagiti bantay ti Kaukaso ken Himalaya ken dagiti desierto ti Karakum ken Gobi ket nangporma kadagiti paglappedan a narigat laeng a maballasiw dagiti agsaksakay iti kabalio iti estepa. Bayat a dagiti agtataeng iti siudad ket nasaysayaatanda iti teknolohia ken iti sosial, kadagiti adu a kaso marigatanda unay mangsalknib kadagiti aspeto ti militar kadagiti grupo ti aksaksakay manipud iti estepa. Nupay kasta, dagiti tanap ket awan unay ti makaanay a karuotan a mangsuporta iti dakkela pursa dagiti agkabkabalio; para iti daytoy ken dagiti sabali a rason, dagiti nomado ket pinarukmada ti Tsina, India, ken ti Tengnga a Day ken kaaduan a nangamponda idi iti lokal ken dagiti nabakbaknang a kagimongan.

Ti Islamiko a Kalipato ket innala ken tinurayanna met ti Tengnga a Daya ken ti Sentral nga Asia idi las-ud dagiti panagrukma ti Muslim iti maika-7 a siglo. Ti Mongol nga Imperio ket pinarukmana ti dakkel a paset ti Asia idi maika-13 a siglo, ti maysa a lugar a gumay-at manipud idiay Tsina aginggana idiay Europa. Sakbay ti panagraut dagiti Mongol, Songa Tsina ket naireporta nga addaan kadagiti agarup a 120 a riwriw nga umili; ti senso idi 1300 a sinaruno ti panagraut ket nangireporta ti agarup a 60 a riwriw a tattao.^[13]

Ti Nangisit a Patay, ti maysa kadagiti kakaruan a pandemia iti pakasaritaan ti tao, ket naipagpagarup a nagtaud kadagiti namaga a tanap ti sentral nga Asia, nga idiay ket napan idiay igid ti Kalsada Seda.^[14]

Ti Ruso nga Imperio ket nangrugi a nagpadakkel idiay Asia manipud idi maika-17 a siglo, ken kanungpalan a nagtengngel iti amin a Siberia ken ti kaaduan ti Sentral nga Asia babaen ti patingga ti maika-19 a siglo. Ti Otomano nga Imperio ket tinengngelna ti Anatolia, ti Tengnga a Daya, Amianan nga Aprika ken dagiti Balkan manipud idi maika-16 a siglo ken ti masakbayan. Idi maika-17 a siglo, ti Manchu ket pinarukmana ti Tsina ken binagonna ti Qing a Dinastia. Idi maika-16 a siglo, ti Islamiko a Imperio a Mughal ket tinengngelna iti kaaduan ti India.

Politikal a heograpia

Nangruna nga artikulo: Politika ti Asia

Kitaen pay: Listaan dagiti naturay nga estado ken agkamkammatalek a teritorio iti Asia

Wagayway	Eskudo	Nagan	Populasion	Kalawa (km²)	Kapitolio
		Apganistan	30,419,928	647,500	Kabul
		Armenia	2,970,495	29,743	Yerevan
		Azerbaijan[15]	9,493,600	86,600	Baku
		Bahrain	1,248,348	760	Manama
		Banglades	150,039,000	147,570	Dhaka
		Butan	716,896	38,394	Thimphu
		Brunei	408,786	5,765	Bandar Seri Begawan
		Myanmar	54,584,650	676,578	Naypyidaw
		Cambodia	14,952,665	181,035	Phnom Penh
		Tsína	1,343,239,923	9,596,961	Beijing
		Cyprus	1,099,341	9,251	Nicosia
		Daya a Timor	1,143,667	14,874	Dili
		Georgia[16]	4,570,934	69,700	Tbilisi
		India	1,210,193,422	3,287,263	New Delhi
		Indonesia	248,645,008	1,904,569	Jakarta
		Iran	78,868,711	1,648,195	Tehran
		Iraq	31,129,225	438,317	Baghdad
		Israel	7,590,758	20,770	Herusalem
		Hapon	127,368,088	377,915	Tokyo
		Hordania	6,508,887	89,342	Amman
		Kazakhstan	17,522,010	2,724,900	Astana
		Kuwait	2,646,314	17,818	Siudad ti Kuwait
		Kirgistan	5,496,737	199,951	Bishkek
		Laos	6,586,266	236,800	Vientiane
		Lebanon	4,140,289	10,400	Beirut
		Malaysia	29,179,952	329,847	Kuala Lumpur
		Maldibas	394,451	298	Malé
		Mongolia	3,179,997	1,564,116	Ulaanbaatar
		Nepal	29,890,686	147,181	Kathmandu
		Amianan a Korea	24,589,122	120,538	Pyongyang
		Oman	3,090,150	309,500	Muscat
		Pakistan	190,291,129	796,095	Islamabad
		Palestina	4,279,699	6,220	Gaza/Ramallah
		Filipinas	100,875,600	300,000	Manila
		Katar	1,951,591	11,586	Doha
		Rusia	142,517,670	17,098,242	Moscow
		Saudi Arabia	26,534,504	2,149,690	Riyadh
		Singapur	5,353,494	697	Singapur
		Sri Lanka	21,481,334	65,610	Colombo
		Abagatan a Korea	50,004,441	100,210	Seoul
		Siria	22,530,746	185,180	Damascus
		Taiwan (ROC)	23,261,747	36,193	Taipei
		Tajikistan	7,768,385	143,100	Dushanbe
		Tailandia	67,091,089	513,120	Bangkok
		Turkia[17]	79,749,461	783,562	Ankara
		Turkmenistan	5,054,828	488,100	Ashgabat
		Dagiti Nagkaykaysa nga Emirato nga Arabo	5,314,317	83,600	Abu Dhabi
		Uzbekistan	28,394,180	447,400	Tashkent
		Bietnam	91,519,289	331,212	Hanoi
		Yemen	24,771,809	527,968	Sana'a

Dagiti nagibasaran

1. National Geographic Family Reference Atlas of the World. Washington, D.C.: National Geographic Society (U.S.). 2006. p. 264.
2. "Continents of the World". The List. Worldatlas.com. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2011-07-22. Naala idi 25 Hulio 2011.
3. "Like herrings in a barrel". The Economist. The Economist online, The Economist Group (Millennium issue: Population). 23 Disiembre 1999. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2010-01-04. Naala idi 2015-01-20..
4. "Asia". eb.com, Encyclopædia Britannica. Chicago: Encyclopædia Britannica, Inc. 2006.
5. National Geographic Atlas of the World (maika-7 nga ed.). Washington, DC: National Geographic. 1999. ISBN 978-0-7922-7528-2. "Europe" (pp. 68–9); "Asia" (pp. 90–1): "A commonly accepted division between Asia and Europe is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."
6. "Asia". AccessScience. McGraw-Hill. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2011-11-27. Naala idi 26 Hulio 2011.
7. Lewis & Wigen 1997, pp. 170–173
8. Lewis & Wigen 1997, pp. 27–28
9. Lewis & Wigen 1997, pp. 36–37
10. Lewis & Wigen 1997, pp. 7–9
11. Schwartz, Benjamin (Disiembre 2008). "Geography Is Destiny". The Atlantic. Atlantic Magazine.
12. ANCIENT SILK ROAD TRAVELLERS
13. Ping-ti Ho. "An Estimate of the Total Population of Sung-Chin China", in Études Song, Series 1, No 1, (1970). pp. 33–53.
14. "BBC – History – Black Death". BBC. 17 Pebrero 2011.
15. Ti Azerbaijan ket transkontinental a pagilian.
16. Ti Georgia ket transkontinental a pagilian.
17. Rehion ti Akindaya a Trasia ti Turkia idiay Europa. Isu a ti Turkia ket transkontinental a pagilian.

Bibliograpia

• Lewis, Martin W.; Wigen, Kären (1997). The myth of continents: a critique of metageography. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. ISBN 0-520-20743-2.
• Ventris, Michael; Chadwick, John (1973). Documents in Mycenaean Greek (2nd nga ed.). Cambridge: University Press.

Adu pay a mabasbasa

• Higham, Charles. Encyclopedia of Ancient Asian Civilizations. Facts on File library of world history. New York: Facts On File, 2004.
• Kamal, Niraj. "Arise Asia: Respond to White Peril". New Delhi:Wordsmith,2002, ISBN 978-81-87412-08-3
• Kapadia, Feroz, and Mandira Mukherjee. Encyclopaedia of Asian Culture and Society. New Delhi: Anmol Publications, 1999.
• Levinson, David, and Karen Christensen. Encyclopedia of Modern Asia. New York: Charles Scribner's Sons, 2002.

Dagiti akinruar a silpo

Dagiti midia a mainaig iti Asia iti Wikimedia Commons
Pakaammo ti panagbiahe idiay Asia manipud iti Wikivoyage (iti Ingles)

• "Display Maps". The Soil Maps of Asia. European Digital Archive of Soil Maps – EuDASM. Naala idi 26 Hulio 2011.
• "Asia Maps". Perry-Castañeda Library Map Collection. University of Texas Libraries. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2011-07-18. Naala idi 20 Hulio 2011.
• "Asia". Norman B. Leventhal Map Center at the Boston Public Library. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2011-09-29. Naala idi 26 Hulio 2011.
• Bowring, Philp (12 Pebrero 1987). "What is Asia?". Eastern Economic Review. Columbia University Asia For Educators. 135 (7). Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2011-07-28. Naala idi 2015-01-20.