From Wikipedia, the free encyclopedia
Սուրբծննդյան տոնածառ, սովորաբար մշտադալար փշատերև ծառ, օրինակ՝ եղևնի, սոճի, եղևին կամ արհեստական եղևնի, որը կապված է Սուրբ Ծննդյան տոնի հետ, այստեղից էլ դրա անվանումը, որն առաջացել է Հյուսիսային Եվրոպայում[1]։ Սովորույթն առաջացել է միջնադարյան Լիվոնիայում (ներկայիս Էստոնիա և Լատվիա) և վաղ ժամանակակից Գերմանիայում, որտեղ բողոքական գերմանացիները զարդարված ծառեր էին տանում իրենց տներ[2][3]։ Գերմանիայի լյութերական շրջաններից[2][4] և Բալթյան երկրներից դուրս այն ժողովրդականություն է ձեռք բերել 19-րդ դարի երկրորդ կեսին, ի սկզբանե բարձր խավի շրջանում[5]։ Կաթոլիկ եկեղեցին երկար ժամանակ դիմադրել է բողոքական այդ սովորույթին, Սուրբ Ծննդյան տոնածառն առաջին անգամ Վատիկանում հայտնվել է 1982 թվականին։
Տոնածառը ավանդաբար զարդարել են թղթից պատրաստված գունավոր վարդերով, խնձորներով, խաղալիքներով, կեղծափայլերով և քաղցրավենիքով։ 18-րդ դարում այն սկսել է լուսավորվել մոմերով։ Այսօր գոյություն ունի ավանդական և ժամանակակից զարդանախշերի լայն տեսականի, ինչպիսիք են ծաղկաշղթաները, կեղծափայլերը և կարամելային ձեռնափայտը։ Հրեշտակը կամ աստղը կարող է տեղադրվել ծառի գագաթին, Գաբրիել հրեշտակապետին կամ Բեթլեհեմի աստղը ներկայացնելու համար։ Տոնածառի ճյուղերից կախում են ժապավեններով կոճապղպեղից պատրաստված քաղցրաբլիթներ, շոկոլադ և այլ քաղցրավենիքներ[6]։
Տոնածառը երբեմն համեմատվում է «Յուլ» ծառի հետ, հատկապես նրա ժողովրդական ծագման քննարկումների ժամանակ[7][8][9]։
Ժամանակակից սուրբծննդյան տոնածառերը ծագել են Վերածննդի դարաշրջանի վաղ ժամանակակից Գերմանիայում։ Դրա ծագումը 16-րդ դարում երբեմն կապում են բողոքական քրիստոնյա ռեֆորմատոր Մարտին Լյութերի հետ, որը, ինչպես ասում են, առաջին անգամ վառված մոմեր է ավելացրել մշտադալար ծառի մոտ[10][11][12]։
Սուրբծննդյան տոնածառի ամենավաղ հայտնի թվագրված պատկերը գտնվում է Էլզաս մարզի Թյուրքհայմ քաղաքի (այն ժամանակ Գերմանիայի մի մասը, այժմ՝ Ֆրանսիայի) մասնավոր տան անկյունաքարային քանդակի վրա՝ 1576 թվականի ամսաթվով[13]։
Ժամանակակից սուրբծննդյան տոնածառերը կապված էին միջնադարյան միստերիաների «դրախտային ծառի» հետ, որոնք տրվում էին դեկտեմբերի 24-ին՝ տարբեր երկրներում Ադամի և Եվայի հիշատակի և ծննդյան օրը[14]։ Նման պիեսներում որպես ներկայացման դեկորացիա օգտագործվել է խնձորով (որը խորհրդանշում էր արգելված պտուղը) և փայլերով (որոնք խորհրդանշում են հաղորդությունը և քավությունը) զարդարված ծառը[15]։ Ինչպես և սուրբծննդյան տիկնիկարկղը, դրախտային տոնածառը հետագայում տեղադրվել է տանը։ Խնձորները փոխարինվել են կլոր առարկաներով, ինչպիսիք են փայլուն կարմիր գնդակները[16][17][18][19]։
Վիճարկվում է հնագույն նախաքրիստոնեական սովորույթների նշանակությունը 16-րդ դարում գերմանացիների կողմից հասարակ սուրբծննդյան տոնածառի ընդունման համար։ Դիմադրությունն այս սովորույթին հաճախ բացատրվում էր նրա ենթադրյալ լյութերական ծագմամբ[20]։ Այլ աղբյուրներ կապ են առաջարկում Էլզասի առաջին փաստաթղթավորված սուրբծննդյան տոնածառերի խորհրդանիշների և նախաքրիստոնեական ավանդույթների ծառերի միջև։ Օրինակ՝ ըստ Բրիտանիկա հանրագիտարանի, «Մշտադալար ծառերի, պսակների և ծաղկաշղթաների օգտագործումը հավերժական կյանքը նշելու համար, հին եգիպտացիների, չինացիների և հրեաների սովորույթներից էր։ Ծառերի պաշտամունքը տարածված էր հեթանոս եվրոպացիների շրջանում և վերապրել է նրանց վերածումը քրիստոնյաների՝ Սուրբ ծննդյան կապակցությամբ ծտերի համար ծառ տեղադրելու և Ամանորի կապակցությամբ մշտադալար բույսերով տունը և սարայը զարդարելու սկանդինավյան սովորույթների շնորհիվ, ինչը նրանք անում էին դևին վախեցնելու համար»[21]։
Հռոմեական Սատուրնալիայի ձմեռային փառատոնի ընթացքում տները զարդարվում էին մշտադալար բույսերի պսակներով՝ այլ սովորույթների հետ միասին, որոնք այժմ կապված են Սուրբ Ծննդյան տոնի հետ[22]։
Վիկինգները և սաքսերը երկրպագում էին ծառերին[22]։ Պատմությունը, թե ինչպես է Սուրբ Բոնիֆացիուսը կտրել Դոնարի կաղնին, ցույց է տալիս 8-րդ դարում գերմանացիների շրջանում հեթանոսական սովորույթները։ Ավելի ուշ ժողովրդական տարբերակն այս պատմության մեջ ավելացնում է մի մանրուք, որ կտրված կաղնու տեղում մշտադալար ծառ է աճել, որը պատմում էր նրանց այն մասին, թե ինչպես է իր եռանկյունաձև ձևը հիշեցնում մարդկությանը սուրբ երրորդության մասին, և ինչպես է այն ցույց տալիս դեպի երկինք[23][24]։
Վրացիներն իրենց սեփական ավանդական սուրբծննդյան տոնածառն ունեն, որի անվանումը չիչիլակի է։ Այն պատրաստված է ընկուզենու չորացրած ճյուղերից, որոնք փոքր փշատերև ծառի ձև ունեն[25]։ Այս գունավոր զարդերը տարբերակվում են 20 սանտիմետրից (7,9 դյույմ) մինչև 3 մետր (9,8 ոտնաչափ)։
Լեհաստանում գոյություն ունի ժողովրդական ավանդույթ, որն առաջացել է հին սլավոնական հեթանոսական սովորույթից առաստաղից եղևնու կամ սոճու ճյուղեր կախել[26], որոնք կոչվում են «podłaźniczka»[27]։ Ճյուղերը զարդարվում էին խնձորներով, ընկույզներով և ծղոտից պատրաստված աստղերով[28]։ Ներկայումս զարդերը ներառում են նաև գունավոր թղթերից պատրաստված կտրվածքներ, փայլեր, թխվածքաբլիթներ և Սուրբ Ծննդյանը նվիրված տարբեր զարդեր[29][30]։
Ձմռանը զարդարված ծառեր տեղադրելու սովորույթները կարելի է հետևել Վերածննդի դարաշրջանի Հյուսիսային Գերմանիայի և Լիվոնիայի գիլդիաներում՝ Սուրբ Ծննդյան տոների կապակցությամբ։ Սուրբ Ծննդյան հետ կապված զարդարված ծառերի առաջին վկայությունը գիլդիայի ժողովասրահում գտնվող ծառերն են, որոնք զարդարված են աշակերտների ու երեխաների համար նախատեսված քաղցրավենիքովներ։ Լիվոնիայում (ժամանակակից Էստոնիա և Լատվիա) 1441, 1442, 1510 և 1514 թվականներին Սևագլուխների եղբայրությունը տոների առթիվ տոնածառ է կանգնեցրել իր գիլդիական տներում՝ Ռևելում (այժմ՝ Տալլին)[31] և Ռիգայում[32]։ Տոնակատարություններին նախորդած հանդիսությունների վերջին երեկոյան տոնածառը դուրս են բերել ռատուշայի հրապարակ, որտեղ նրա շուրջ պարում էին եղբայրության անդամները[33]։
1570 թվականի Բրեմենի գիլդիայի տարեգրությունը հաղորդում է, որ գիլդիայի տանը տեղադրվել է փոքրիկ տոնածառ՝ զարդարված «խնձորներով, ընկույզով, նրբաբլիթներով, կրենդելներով և թղթե ծաղիկներով» գիլդիայի անդամների երեխաների համար, որոնք Սուրբ Ծննդյան տոնի առթիվ քաղցրավենիք էին հավաքում[34]։ 1584 թվականին պաստոր և տարեգիր Բալտազար Ռուսսովն իր «Լիֆլանդտի գավառների տարեգրություն» (1584) աշխատության մեջ գրել է շուկայական հրապարակում զարդարված եղևնի տեղադրելու ավանդույթի մասին, որտեղ պատանիները «քայլում էին աղջիկների և կանանց խմբի հետ, սկզբում երգում և պարում էին այնտեղ, իսկ հետո հրդեհում ծառը»։
Բողոքական ռեֆորմացիայից հետո նման ծառերը սկսել են տեսնել բարձրագույն դասի բողոքական ընտանիքների տներում։ Այս անցումը գիլդիայից դեպի բուրժուական ընտանեկան տներ Գերմանիայի բողոքական մասերում, ի վերջո, տալիս է ժամանակակից ավանդույթի սկիզբը, որը սկսել է զարգանալ 18-րդ և 19-րդ դարերում։
_Nr49_Beilage.jpg)
18-րդ դարի սկզբին այդ ավանդույթը սովորական երևույթ է դարձել վերին Ռեյնլանդի քաղաքներում, սակայն այն դեռ չէր տարածվել գյուղական շրջաններում։ Մոմերը, որոնց գինն այդ ժամանակ բարձր էր, հանդիպվել են 18-րդ դարի վերջին վկայություններում։ Ստորին Ռեյնի երկայնքով՝ տարածքում, որտեղ ապրում էր կաթոլիկ հռոմեացիների մեծամասնությունը, սուրբծննդյան տոնածառը համարվում էր հիմնականում բողոքական սովորույթ։ Արդյունքում ավանդույթը երկար ժամանակ գոյություն է ունեցել միայն վերին Ռեյնլանդում։ Այդ սովորույթն, ի վերջո, ավելի լայն ճանաչում է ստացել՝ սկսած մոտավորապես 1815 թվականից՝ պրուսացի պաշտոնյաների շնորհիվ, որոնք այնտեղ են գաղթել Վիեննայի վեհաժողովից հետո։
19-րդ դարում սուրբծննդյան տոնածառը համարվում էր գերմանական մշակույթի և Gemütlichkeit-ի արտահայտությունը, հատկապես արտասահմանում բնակվող գաղթականների համար[35]։
Համընդհանուր ժողովրդականության նվաճման որոշիչ գործոն է դարձել Ֆրանս-պրուսական պատերազմի ժամանակ իր զորանոցներում և զինվորական հոսպիտալներում սուրբծննդյան եղևնիներ տեղադրելու գերմանական բանակի որոշումը։ Միայն 20-րդ դարի սկզբին են եկեղեցիների ներսում հայտնվել սուրբծննդյան տոնածառեր, այս անգամ արդեն վառ լուսավորված տեսքով[36]։
19-րդ դարի սկզբին այս սովորույթը հայտնի է դարձել ազնվականության մեջ և տարածվել թագավորական բակերում մինչև Ռուսաստան[37][38]։ Նասաու-Վեյլբուրգի արքայադուստր Հենրիետան 1816 թվականին սուրբծննդյան տոնածառը բերել է Վիեննա, և հետագա տարիներին այդ սովորույթը տարածվել է ամբողջ Ավստրիայում։ Ֆրանսիայում սուրբծննդյան առաջին տոնածառը ներկայացվել է 1840 թվականին Օռլեանի դքսուհու կողմից։ Դանիայում տեղական թերթը պնդում է, որ առաջին վկայված սուրբծննդյան տոնածառը վառվել է 1808 թվականին՝ Հոլստեյնբորգի կոմսուհու՝ Վիլհելմինայի կողմից։ Հենց ծերացող կոմսուհին է 1865 թվականին դանիացի գրող Հանս Քրիստիան Անդերսենին պատմել Դանիայի առաջին սուրբծննդյան տոնածառի պատմությունը։ 1844 թվականին նա հրապարակել է «Եղևնին» կոչվող հեքիաթը, որը պատմում է եղևնու ճակատագրի մասին, որն օգտագործվել է որպես սուրբծննդյան տոնածառ[39]։
Չնայած Սուրբ Ծննդյան տոներին եկեղեցիները և տները մշտադալար բույսերով զարդարելու ավանդույթը վաղուց է գոյություն ունեցել[40], ամբողջ փոքրիկ տոնածառը զարդարելու սովորույթը երկու դար առաջ դեռ անհայտ էր Բրիտանիայում։ Հաննովերի հետ անձնական ունիայի ժամանակ Գեորգ III-ի Գերմանիայում ծննված կինը՝ Շառլոթ Մեքլենբուրգ-Սթրելիցը, սուրբծննդյան տոնածառ է ներկայացրել այն երեկույթին, որը նա կազմակերպել էր 1800 թվականին երեխաների համար[41]։ Սկզբում այդ սովորույթը չէր տարածվում թագավորական ընտանիքից դուրս[42]։ Վիկտորյա թագուհին դեռ մանուկ հասակում ծանոթ էր դրա հետ, և Ամեն Սուրբ Ծննդին նրա սենյակում տոնածառ էին տեղադրում։ 1832 թվականի ճրագալույցին իր օրագրում հիացած 13-ամյա արքայադուստրը գրել է[43]․
Ճաշից հետո... հետո մենք գնացինք ճաշասենյակի մոտ գտնվող հյուրասենյակ... Այնտեղ եղել են երկու մեծ կլոր սեղաններ, որոնց վրա կանգնած էին երկու եղևնիներ, որոնց վրա լույսեր և շաքարի զարդեր կային։ Բոլոր նվերները դրված են եղել տոնածառերի շուրջ...
Երբ Վիկտորյան ամուսնացել է իր գերմանացի զարմիկ՝ արքայազն Ալբերտի հետ, 1841 թվականին այս սովորույթը դարձել է ավելի տարածված[45], քանի որ միջին դասի հարուստ ընտանիքները հետևում էին այս նորաձևությանը։ 1842 թվականին թերթում հայտնվել է սուրբծննդյան տոնածառերի գովազդը, որը հստակ ցույց էր տալիս դրանց գերմանական ծագումը, ասոցիացիան երեխաների հետ և նվերների շնորհումը[46]։ «Սուրբծննդյան տոնածառ» պատկերազարդ գիրքը, որը մանրամասն նկարագրում է դրանց օգտագործումն ու ծագումը[47], վաճառքի է հանվել 1844 թվականի դեկտեմբերին[48][49]։ 1847 թվականին արքայազն Ալբերտը գրել է. «Այժմ ես պետք է փնտրեմ երեխաների մեջ այն բանի արձագանքը, ինչ ես և Էռնեստն [նրա եղբայրը] էինք նախկինում, ինչ մենք զգում և մտածում էինք, և նրանց ուրախությունը սուրբծննդյան տոնածառերի շնորհիվ ոչ պակաս է, քան մեր ուրախությունն էր»[50]։ Այս միտման խթանումը տրվել է 1848 թվականին[51], երբ The Illustrated London News-ն իր լրահաղորդման մեջ[52], որին միանալով շարունակել են այլ թերթեր[53], մանրամասնորեն նկարագրել է Վինձոր ամրոցի տոնածառերը և իր շապիկի վրա պատկերել գլխավոր տոնածառը, որը շրջապատված է եղել թագավորական ընտանիքով։ 1856 թվականին հյուսիսային գավառական թերթերից մեկում հայտնվել է հայտարարություն[54], որն անլուրջ ակնարկել է դրանց մասին, ինչպես նաև հաղորդել մի կնոջ պատահական մահվան մասին, որի զգեստը վառվել է, երբ նա մոմեր էր վառում սուրբծննդյան տոնածառի վրա[55][56]։
Սակայն տոնածառերի օգտագործումը հասարակական հավաքույթներում, բարեգործական վաճառքներում և հիվանդանոցներում դրանք ավելի ու ավելի սովորական են դարձրել, և 1906 թվականին ստեղծվել է բարեգործական կազմակերպություն՝ հատուկ այն բանի համար, որ ոնւյնիսկ Լոնդոնի հետնախորշերում ապրող աղքատ երեխաները, «որոնք երբեք սուրբծննդյան տոնածառ չեն տեսել», կարողանան վայելել այն այս տարի[57]։ Հակագերմանական տրամադրություններն Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո կարճ ժամանակով նվազեցրել են դրանց ժողովրդականությունը[58], սակայն այդ էֆեկտը կարճատև էր[59], և 1920-ական թվականների կեսերին սուրբծննդյան տոնածառերի օգտագործումը տարածվել է բոլոր դասերի վրա շրջանում[60]։ 1933 թվականին օտարերկրյա ծառերի ներմուծման սահմանափակումը հանգեցրել է «նոր արդյունաբերության արագ աճի», քանի որ Բրիտանիայում սուրբծննդյան տոնածառերի աճեցումը առևտրականորեն կենսունակ է դարձել պահանջարկի չափի պատճառով[61]։ 2013 թվականին Մեծ Բրիտանիայում սուրբծննդյան շուկայի համար աճեցված ծառերի թիվը կազմում էր շուրջ ութ միլիոն[62], և դրանց ցուցադրումը տներում, խանութներում և հասարակական վայրերում սուրբծննդյան սեզոնի սովորական մաս է դարձել։
Այս ավանդույթը Հյուսիսային Ամերիկա է եկել 1781 թվականի ձմռանը Հեսսեն զինվորների կողմից, որոնք տեղակայված էին Քվեբեկի նահանգում (1763-1791), որպեսզի պաշտպանեն գաղութը ամերիկացիների հարձակումից։ Գեներալ Ֆրիդրիխ Ադոլֆ Ռիդեզելը և նրա կինը՝ բարոնուհի ֆոն Ռիդեզելը, սպաների համար սուրբծննդյան երեկույթ են կազմակերպել Սորելում՝ իրենց հյուրերին ուրախացնելով մոմերով և մրգերով զարդարված տոնածառով[63]։
19-րդ դարի սկզբում սուրբծննդյան տոնածառը շատ տարածված է դարձել Միացյալ Նահանգներում։ Սուրբծննդյան տոնածառի առաջին պատկերը հրապարակվել է 1836 թվականին՝ որպես ֆրոնտիսպիս Հերման Բոքումի «Անծանոթի նվերը» (անգլ.՝ The Stranger's Gift) ստեղծագործության համար։ Ամերիկյան գրականության մեջ սուրբծննդյան տոնածառի առաջին հիշատակումը եղել է Քեթրին Մարիա Սեջվիքի «Նոր տարվա օր» պատմվածքի մեջ, որը լույս է տեսել 1836 թվականին The Token and Atlantic Souvenir հրատարակությունում, որտեղ նա պատմում է իր տիրուհու տոնածառը զարդարող գերմանացի սպասուհու պատմությունը։ Բացի այդ, բրիտանական թագավորական ընտանիքի և Վինձորի դղյակում գտնվող իրենց սուրբծննդյան տոնածառի հետ փորագրությունը, որն ի սկզբանե հրապարակվել է 1848 թվականի դեկտեմբերին The Illustrated London News-ում անգլ. թարգմանաբար՝ «Լոնդոնի պատկերազարդ նորություններ»), Միացյալ Նահանգներում պատճենահանվել է 1850 թվականի Սուրբ Ծննդյան տոնին՝ Godey's Lady's Book ամսագրում։ Godey's-ը կրկնօրինակել է այն ճշգրտությամբ, բացառությամբ այն բանի, որ ջնջվել են թագուհու խույրը և արքայազն Ալբերտի բեղերը, փորագրությունը Ամերիկյան բեմ դարձնելու համար[64]։ Godey's-ի վերահրատարակված պատկերը դարձել է Ամերիկայում մշտադալար տոնածառի առաջին լայն տարածում ունեցող նկարը։ Արվեստաբան Քարալ Էն Մարլինգն իրենց թագավորական ատրիբուտներից զրկված արքայազն Ալբերտին և թագուհի Վիկտորիային անվանել է «առաջին ազդեցիկ ամերիկյան սուրբծննդյան տոնածառ»[65]։ Ժողովրդական մշակույթի պատմաբան Ալֆրեդ Լյուիս Շումեյքերը պնդում է. «Ամբողջ Ամերիկայում 1850-60-ական թվականների տասնամյակում սուրբծննդյան տոնածառի տարածման ավելի կարևոր միջոց չի եղել, քան Godey's Lady's Book-ը»։ Պատկերը վերատպվել է 1860 թվականին, իսկ 1870 թվականին տոնածառի տեղադրումը ավելի է տարածվել Ամերիկայում[64]։
Գերմանական կապեր ունեցող հետ կապված որոշ քաղաքներ Միացյալ Նահանգներում հավակնում են այդ երկրի առաջին սուրբծննդյան տոնածառի վրա. Կոնեկտիկուտ նահանգի Վինձոր Լոքս քաղաքը պնդում է, որ Հեսսեն զինվորը սուրբծննդյան եղևնին տեղադրել են 1777 թվականին՝ գտնվելով Նոդեն-Ռիդ տանը[66], այն դեպքում, երբ «Ամերիկայի առաջին սուրբծննդյան տոնածառի» վրա նույնպես հավակնում է Փենսիլվանիա նահանգի Իսթոն քաղաքը, որտեղ գերմանացի բնակիչները, ենթադրաբար, սուրբծննդյան տոնածառ են տեղադրել 1816 թվականին։ Իր օրագրում, Փենսիլվանիա նահանգի Լանքասթեր քաղաքից Մեթյու Զահմը, արձանագրել է սուրբծննդյան տոնածառի օգտագործումը 1821 թվականին, ինչը հանգեցրել է այն բանին, որ Լանքասթերը նույնպես հավակնի Ամերիկայում առաջին սուրբծննդյան տոնածառին[67]։ Այլ աղբյուրներ դա վերագրում են Չարլզ Ֆոլենին՝ Բոստոն ներգաղթած գերմանացուն, այն բանի համար, որ նա Ամերիկայում առաջինն է սկսել զարդարել սուրբծննդյան տոնածառը[68]։ Ասում են, որ Ավգուստ Իմգարդը՝ Օհայո նահանգի Վուսթեր քաղաքում ապրող գերմանացի ներգաղթյալն առաջինն էր, ով կիրառում էր տոնածառի զարդարման փորձը կարամելային ձեռնափայտերով։ 1847 թվականին Իմգարդը քաղաքից դուրս գտնվող անտառում կապույտ եղևնի է կտրել, հանձնարարել գյուղի թիթեղագործ Վուսթերին աստղ կառուցել և ծառը տեղադրել իր տանը՝ զարդարելով այն թղթե զարդերով, ոսկեզօծ ընկույզներով և քուխենով[69]։ 1842 թվականին գերմանացի ներգաղթյալ Չարլզ Մինիգերոդեն հումանիտար գիտությունների պրոֆեսոր է դարձել Վիրջինիա նահանգի Ուիլյամսբուրգ քաղաքի Ուիլյամի և Մերիի քոլեջում, որտեղ նա դասավանդում էր լատիներեն և հունարեն լեզուներ։ Մտնելով Վիրջինիայի հասարակական կյանք՝ Մինիգերոդեն մտցրել է սուրբծննդյան մշտադալար տոնածառը զարդարելու գերմանական սովորույթը իրավունքի պրոֆեսոր Սենթ Ջորջ Թաքերի տանը, դրանով իսկ դառնալով բազմաթիվ ազդեցություններից մեկը, որոնք ամերիկացիներին դրդել են ընդունել այդ պրակտիկան մոտավորապես այդ ժամանակ[70]։ Փենսիլվանիայում սուրբծննդյան սովորույթների մասին 1853 թվականի հոդվածը դրանք հիմնականում սահմանում է որպես «գերմանական ծագում ունեցող», ներառյալ սուրբծննդյան տոնածառը, որը «տնկվել է հողով լցված ծաղկի զամբյուղում, և դրա ճյուղերը պատված են նվերներով, հիմնականում հրուշակեղենով, ընտանիքի կրտսեր անդամների համար»։ Սակայն հոդվածում տարբերակվում են տարբեր պետությունների սովորույթները՝ պնդելով, որ Նոր Անգլիայում, որպես կանոն, «Սուրբ Ծնունդն առանձնապես չի նշվում», մինչդեռ Փենսիլվանիայում և Նյու Յորքում նշվում է[71]։
Երբ Էդվարդ Հ. Ջոնսոնը եղել է Edison Electric Light Company-ի փոխնախագահը, որը Con Edison ընկերության նախորդն է, նա ստեղծել է առաջին հայտնի էլեկտրական լուսավորված տոնածառը Նյու Յորքի իր տանը 1882 թվականին։ Ջոնսոնը դարձել է «սուրբծննդյան Էլեկտրական լույսերի հայրը»[72]։
«O Christmas tree...» տեքստը, որը երգում են Միացյալ Նահանգներում գերմանական «O Tannenbaum» մեղեդու ներքո, սխալ պատկերացում է ստեղծում այն բանի մասին, որ գերմաներեն «Tannenbaum» (եղևնի) բառը «սուրբծննդյան տոնածառ» է նշանակում, սակայն գերմաներենում դրա համար օգտագործվում է «Weihnachtsbaum» բառը։
.jpg)
Ռուսաստանում սուրբննդյան տոնածառն արգելվել է Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո[73], բայց հետո վերականգնվել է որպես ամանորյա եղևնի (ռուս.՝ Новогодняя ёлка, «Նովոգոդնյայա յոլկա») 1935 թվականին։ Այն դարձել է Ամանորյա տոնի ամբողջովին աշխարհիկ պատկերակ, օրինակ՝ պսակադրող աստղը դիտարկվել է ոչ թե որպես Բեթղեհեմ աստղի խորհրդանիշ, այլ նաև որպես Կարմիր աստղ։ Արտադրվել են դեկորացիաներ՝ ինքնաթիռների, հեծանիվների, տիեզերական հրթիռների, տիեզերագնացների, ռուսական հեքիաթների հերոսների արձանիկներ։ Այս ավանդույթը պահպանվում է նաև ԽՍՀՄ փլուզումից հետո, երբ Ամանորյա տոնը գերազանցում է Սուրբ Ծնունդը (Հունվարի 7) ռուսների ճնշող մեծամասնության համար[74]։
«Չարլի Բրաունի Սուրբ Ծնունդը» (անգլ.՝ A Charlie Brown Christmas; 1965) հեռուստատեսային հատուկ թողարկումը մեծ ազդեցություն է ունեցել սուրբծննդյան տոնածառը շրջապատող փոփ մշակույթի վրա։ Ալյումինե սուրբծննդյան տոնածառերը հայտնի են եղել 1960-ական թվականների սկզբին ԱՄՆ-ում։ Դրանք ծաղրվել են Չարլի Բրաունի շոուում և սկսել են համարվել որպես Սուրբ Ծննդյան առևտրայնացման խորհրդանիշ։ «Չարլի Բրաունի սուրբծննդյան տոնածառ» (անգլ.՝ Charlie Brown Christmas tree) տերմինը, որը նկարագրում է ցանկացած վատ նայվող կամ տգեղ փոքրիկ տոնածառը, նույնպես առաջացել է 1965 թվականի հեռուստատեսային հատուկ թողարկումից, որը հիմնված է Չարլի Բրաունի սուրբծննդյան տոնածառի արտաքին տեսքի վրա[75]։
![Thumb](#/media/Պատկեր:Елочное_украшение_"Космонавт"_1960е.JPG)
20-րդ դարի սկզբից շատ քաղաքներում, ավաններում և հանրախանութներում սովորական է դարձել բացօթյա սուրբծննդյան տոնածառի տեղադրումը, ինչպիսիք են Ատլանտայում Macy's Great Tree-ն (անգլ. թարգմանաբար՝ «Macy's-ի մեծ տոնածառ»; 1948 թվականից), Նյու Յորքի Ռոքֆելլեր կենտրոնի սուրբծննդյան տոնածառը և մեծ սուրբծննդյան տոնածառը Ադելաիդայի Վիկտորիայի հրապարակում:
Հակահրդեհային ծածկույթի օգտագործումը թույլ է տալիս բազմաթիվ փակ հասարակական տարածքներում տեղադրել իրական տոնածառեր և համատեղելի լինել կոդի հետ։ Արտոնագրված դիմորդները հակահրդեհային լուծույթ են ցրում տոնածառերի վրա և ստուգման համար հավաստագրում ապահովում։
Միացյալ Նահանգների Ազգային սուրբծննդյան տոնածառը վառվում է ամեն տարի 1923 թվականից ի վեր Սպիտակ տան հարավային մարգագետնում՝ դառնալով այն բանի մի մասը, ինչը Սպիտակ տանը վերածվել է տոնական խոշոր իրադարձության։ Նախագահ Ջիմի Քարթերը 1979 թվականին վառել է միայն տոնածառի գագաթի գլխավոր աստղը՝ ի պատիվ Իրանում պատանդ վերցված ամերիկացիների[76]։ Նույն բանը եղել է նաև 1980 թվականին, բացառությամբ այն բանի, որ ծառն ամբողջությամբ լուսավորվել է 417 վայրկյանի ընթացքում, մեկ վայրկյանով ամեն օրվա համար, երբ պատանդները գտնվում էին գերության մեջ[76]։
1970-ական և 1980-ական թվականների մեծ մասի ընթացքում աշխարհում ամենամեծ զարդարված սուրբծննդյան տոնածառը տեղադրվում էր ամեն տարի Ֆլորիդա նահանգի Լանտանա քաղաքի National Enquirer-ի տարածքում։ Այս ավանդույթը վերաճել է Հարավային Ֆլորիդայի պատմության ամենատպավորիչ և հայտնի իրադարձություններից մեկի, սակայն 1980-ական թվականների վերջին դադարեցվել է թերթի հիմնադրի մահից հետո[77]։
Որոշ քաղաքներում անցկացվում է «Ծառերի փառատոն» խորագրով բարեգործական ակցիա, որի ընթացքում մի քանի ծառեր զարդարվում և ցուցադրվում են։ Սուրբծննդյան տոնածառերի տեղադրումը նույնպես հաճախ ասոցացվում էր ռազմական գործողությունների ավարտի հետ։ 1918 թվականին զինադադարի ստորագրումից հետո Մանչեսթեր քաղաքը տոնածառ և 500 ֆունտ ստեռլինգ է ուղարկել Ֆրանսիայի հյուսիսում գտնվող Լիլ քաղաք՝ գնդակոծված երեխաների համար շոկոլադ և թխվածքաբլիթներ գնելու համար[78]։ Որոշ դեպքերում ծառերն իրենցից հատուկ հուշանվերներ են ներկայացնում, օրինակ՝ Լոնդոնի Թրաֆալգարյան հրապարակում, որտեղ Նորվեգիայի Օսլո մայրաքաղաքը, ծառ է նվիրել Լոնդոնի բնակիչներին՝ ի նշան երախտագիտության Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Նորվեգական դիմադրությանը բրիտանական աջակցության համար։ Եվ մեկ օրինակ է Բոստոնը, որտեղ ծառը նվեր է Նոր Շոտլանդիայի նահանգից, ի երախտագիտություն 1917 թվականի՝ Հալիֆաքս քաղաքը հողին հավասարեցրած պայթյունից հետո զինամթերքի և փրկարարների արագ մատակարարումների համար։ Եվ Նյուքասլ ափոն Թայնում, որտեղ գլխավոր քաղաքացիական տոնածառը Բերգեն քաղաքի կողմից ամենամյա նվերն է՝ ի երախտագիտություն այն դերի համար, որը Նյուքասլի զինվորները կատարել են Բերգենին նացիստական օկուպացիայից ազատելու գործում[79]։ Նորվեգիան նաև ամեն տարի սուրբծննդյան տոնածառ է նվիրում Վաշինգտոն ԿՇ-ին՝ որպես Նորվեգիայի և ԱՄՆ-ի միջև բարեկամության խորհրդանիշ ևժ Նորվեգիայի երախտագիտության արտահայտություն Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ԱՄՆ-ից ստացված օգնության համար[80]։
_07.jpg)
_01.jpg)
.jpg)
«Քրիսմոն տոնածառը» (անգլ.՝ Chrismon tree[81]), սուրծննդյան տոնածառ[82]՝ զարդարված սպիտակ և ոսկե գույների պարզ քրիստոնեական խորհրդանիշներով[83][84]։
Առաջին անգամ ներմուծվելով հյուսիսամերիկացի լյութերականների կողմից 1957 թվականին[85], այդ պրակտիկան արագորեն տարածվել է այլ քրիստոնեական դավանանքների մոտ[86], այդ թվում՝ անգլիկանների[87], կաթոլիկների[88], մեթոդիստների[89] և կալվինականների[90]։
Ինչպես տոնածառ տեղադրելը, այնպես էլ այն հանելը ասոցացվում են կոնկրետ ամսաթվերի հետ։ Ավանդաբար, տոնածառերը չէին բերվում և զարդարվում մինչև ճրագալույցը (դեկտեմբերի 24)։ Սակայն, դրանք կարող են տեղադրվել դեկտեմբերի 23-ին՝ Սուրծննդյան առաջին օրվա փոխարեն ճրագալույցը նշելու ավանդույթներում և այնուհետև հանվել տասներկուերորդ գիշերվանից հետո (հունվարի 5)։ Այս ամսաթվերից առաջ կամ հետո տոնածառ ունենալը վատ նախանշան էր համարվում, և, որպեսզի տան բնակիչները խուսափեն դժբախտությունից՝ ծառը պետք է մնա մինչև հաջորդ տասներկուերորդ գիշերվա անցնելը։
Շատ տարածաշրջաններում սովորական է դարձել Ադվենտ սեզոնի սկզբում տոնածառ տեղադրելը[91]։ Ամերիկացիները տոնածառ են տեղադրում Գոհաբանության օրվանից հետո (նոյեմբերի չորրորդ հինգշաբթի օրը)[92] և Սուրբ Ծննդյան զարդերը կարող են նույնիսկ ավելի վաղ հայտնվել մանրածախ խանութներում՝ հաճախ Հելոուինի հաջորդ օրը (հոկտեմբերի 31)։ Կանադայում շատ խանութներ սպասում են Հիշատակի օրվա ավարտին՝ հարգանք ցուցաբերելով ընկած զինվորների հիշատակին[93]։ Որոշ ընտանիքներ տոնածառը չեն տեղադրում մինչև դեկտեմբերի երկրորդ շաբաթը և այն թողնում են մինչև հունվարի 6-ը։ Գերմանիայում տոնածառն ավանդաբար տեղադրում են դեկտեմբերի 24-ին և հանում են հունվարի 7-ին, չնայած շատերը տեղադրում են այն մեկ կամ երկու շաբաթ շուտ, իսկ հռոմեական կաթոլիկ հավատացյալների տներում տոնածառը կարող է պահվել մինչև փետրվարի 2-ը։
Իտալիայում, Իռլանդիայում, Արգենտինայում և Լատինական Ամերիկայի շատ երկրներում տոնածառը տեղադրվում է դեկտեմբերի 8-ին և մնում է մինչև հունվարի 6-ը։ Ավստրալիայում տոնածառը սովորաբար տեղադրվում է դեկտեմբերի 1-ին, ինչը տեղի է ունենում դպրոցական արձակուրդներից մոտ երկու շաբաթ առաջ (բացառությամբ Հարավային Ավստրալիայի, որտեղ մարդկանց մեծամասնությունը դնում են իրենց տոնածառերը նոյեմբերին՝ Ադելաիդի սուրբծննդյան ներկայացումի ավարտից հետո)։ Ըստ որոշ ավանդույթների, տոնածառերը կարող են պահպանվել մինչև ոչ ուշ, քան փետրվարի 2-ը՝ Հիսուս Քրիստոսի տաճարում հայտնվելու օրը, երբ Սուրբ Ծննդյան տոնը արդեն ավարտվում է։ Ըստ սնահավատության վատ նշան է, եթե սուրբծննդյան տոնածառը տեղադրված չի լինում մինչ Նոր տարվա գիշերը[94] Ըստ սնահավատությունների՝ վատ նշան է, եթե սուրբծննդյան տոնածառը չի հանվում մինչ Տյառնընդառաջի օրը[95]։
.jpg)
Սուրբծննդյան դեկորացիաները խաղալիքներ են (սովորաբար պատրաստված են ապակուց, մետաղից, փայտից կամ կերամիկայից), որոնք օգտագործվում են տոնածառը զարդարելու համար։ Առաջին զարդարված ծառերին զարդարում էին խնձորներով, սպիտակ կոնֆետներով և խմորեղեններով՝ աստղերի, սրտիկների և ծաղիկների տեսքով։ Ապակե խաղալիքներն առաջին անգամ պատրաստվել են Գերմանիայի Լաուշչա քաղաքում, ինչպես նաև ապակյա ուլունքների և կերամիկական զարդեր, որոնք կարող էին կախվում էին ծառերի վրա։ Այս զարդերի ստեղծումը գնալով զարգացել է, դառնալով օրինակ հմուտ արհեստավորների կողմից կավե ձուլվածքներից պատրաստված ապակե խաղալիքների արտադրության։
Ուշ 1800-ականներին տնային պայմաններում ստեղծված սպիտակ Սուրբծննդյան տոնածառերը պատրաստվում էին տերևների ճյուղերի շուրջը բամբակի շերտեր փռելով և փաթաթելով, որն ստեղծում է ձնապատ ծառի տեսք։ 1940-ականներին և 1950-ականներին Հոլիվուդյան 1930-ականներին նկարահանված ֆիլմերն ավելի հանրաճանաչ են դարձել ԱՄՆ-ի արևմտյան մասերում։ Եղել են նաև տնային հավաքածուներ, որոնք կարելի էր օրգտագործել փոշեկուլով։ 1980-ականներին որոշ ծառերի վրա կային փափուկ սպիտակ բամբակ, ինչն արվում էր ձյան էֆեկտ ստեղծելու համար։
Ամեն տարի Ամերիկայում արտադրվում է 33-36 միլիոն տոնածառ, իսկ Եվրոպայում՝ 50-60 միլիոն։ 1998 թվականին Ամերիկայում հաշվվում էր մոտավորապես 15,000 արտադրող։ Նույն թվականին հաշվարկվել է, որ ամերիկացիները Սուրբ Ծննդյան տոնածառերի վրա ծախսել են 1.5 միլիարդ դոլար[96]։ 2016 թվականին այդ ցուցանիշն աճել է մինչև 2.04 միլիարդ դոլար բնական ծառերի համար և ևս 1.86 միլիարդ դոլար արհեստական ծառերի համար։ Եվրոպայում տարեկան հավաքում են 75 միլիոն ծառ՝ 2.4 միլիարդ եվրոյի չափով (3.2 միլիարդ դոլար)[97]։
ԱՄՆ-ում բնական ծառի միջին արժեքը 2015 թվականին կազմել է 64 դոլար, իսկ 2017 թվականին այն աճել է մինչև 73 դոլար։ Ակնկալվում է, որ գինը հաջորդ տարիների ընթացքում փոփոխությունների չի ենթարկվի[98]։
Առաջին արհեստական սուրբծննդյան տոնածառը մշակվել է Գերմանիայում 19-րդ դարում[99][100], թեև կան ավելի վաղ օրինակներ։ Այս «ծառերը» պատրաստվել են սագի փետուրներով, որոնք ներկվել են կանաչ[99], որպես գերմանացիների մեկ պատասխան՝ անտառհատումները շարունակելու վերաբերյալ[100]։ Փետուրներից պատրաստված սուրբծննդյան տոնածառերը տատանվում էին լայնությամբ՝ փոքրիկ 2 դյույմ (51 մմ) ծառից մինչև 1920-ականների ընթացքում խանութների մեծածախ վաճառվող 98 դյույմ (2.500 մմ) ծառ[101]։ Հաճախ ծառի ճյուղերը պատված էին լինում արհեստական կարմիր հատապտուղներով, որոնք հանդես էին գալիս որպես մոմակալներ[102]։
Տարիներ շարունակ զարգացել և դարձել են արհեստական տոնածառերի այլ ոճեր։ 1930 թվականին ամերիկյան Addis Brush Company ընկերությունը ստեղծել է առաջին արհեստական տոնածառը, որը պատրաստված է եղել խոզանակից[103]։ Արհեստական ծառի մեկ այլ տեսակ է ալյումինի տոնածառը[100], որն առաջին անգամ արտադրվել է Չիկագոյում 1958 թվականին[104], իսկ ավելի ուշ՝ Վիսկոնսինում գտնվող Մանիտովոկ քաղաքում, որտեղ արտադրվել են ծառերի մեծ մասը[105]։ Ժամանակակից արհեստական տոնածառերը պատրաստվում են վերամշակված պլաստիկից`օգտագործված փաթեթավորման նյութերից, ինչպիսիք են պոլիվինիլքլորիդը (PVC)[100][106]:
2000-ականների սկզբին զարգացել են նաև այլ սուրբծննդյան տոնածառերի տեսակներ[107]։
Շրջակա միջավայրի վրա արհեստական ծառերի ազդեցության վերաբերյալ քննարկումը շարունակվում է։ Որպես կանոն, ծառերի բնական արտադրողները պնդում են, որ արհեստական ծառերն ավելի վնասակար են շրջակա միջավայրի համար։ Այնուամենայնիվ, սուրբծննդյան տոնածառերի ամերիկյան ասոցիացիայի առևտրային խմբերը շարունակում են հերքել, որ արհեստական ծառերը ավելի վնասակար են շրջակա միջավայրի համար և պնդում են, որ տոնածառի մեջ օգտագործվող PVC-ն ունի գերազանց վերամշակված հատկություններ[108]։
Բնական եղևնիները սովորաբար հատումից հետո վերածվում են ռոտացիայի, հաճախ ապահովելով վայրի կենդանիների համար հարմար միջավայր[փա՞ստ]: Բացի այդ, բնական ծառերը կարող են նվիրաբերվել անասնապահներին, որոնք կարծում են, որ քիմիական հավելումներով աղտոտված նման ծառերը հիանալի սնունդ են[109]։ Որոշ դեպքերում, սուրբծննդյան տոնածառերի տնկման կառավարումը կարող է հանգեցնել անբավարար կենսամիջավայրի, քանի որ երբեմն դա կապված է բազմաթիվ թունաքիմիկատների հետ[110]։
Բնական կամ կտրված ծառերը օգտագործվում են միայն կարճ ժամանակով, բայց դրանք կարող են վերամշակվել և օգտագործվել որպես մուլչացում, կենդանական աշխարհի բնակավայր կամ օգտագործվել էրոզիայի կանխարգելման համար[111][112][113]։ Բնական ծառերը ածխաթթու գազ չեն կլանում կտրվելուց հետո[114]։ Փորձագետների ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ բնական ծառը ամեն տարի ստեղծում է 3,1 կգ ջերմոցային գազեր (6,8 մղոն), իսկ արհեստական ծառը իր գոյության ընթացքում արտադրում է 48,3 կգ (106 մղոն)[115]։ Բնական տոնածառերը կարելի է ձեռք բերել կամ վարձել տեղական արտադրողների շուկայում։ Վարձավճարները վերցվում են տոներից հետո, իսկ գնված ծառերը կարող են տնկել սեփականատիրոջ կողմից օգտագործելուց հետո, նվիրաբերել տեղական ծառերի ընդունմանը կամ քաղաքային անտառվերականգնման ծառայություններին[116]։ Յուրաքանչյուր սեզոնից հետո մեծ և փոքր ծառերը կարող են փոխպատվաստվել, հաջորդ տարվանից սկսած մինչև հաջորդ Սուրբ Ծնունդ։
Արհեստական ծառերի մեծ մասը պատրաստված է վերամշակված PVC կոշտ թերթերից։ Նախկինում կապարը հաճախ օգտագործվում էր որպես PVC-ի կայունացուցիչ, բայց այժմ արգելված է Չինաստանի օրենքներով։ Չինական ներմուծվող ծառերում կապարի կայունացուցիչի օգտագործումը վերջին տարիներին մտահոգությունների տեղիք է տվել քաղաքական գործիչների և գիտնականների շրջանում։ 2004 թվականի ուսումնասիրությամբ պարզվել է, որ, ընդհանուր առմամբ, արհեստական ծառերը առողջության համար քիչ վտանգ են ներկայացնում կապարի աղտոտումից, գոյություն ունեն «վատագույն դեպքերը», որտեղ կան փոքր երեխաների առողջության մեծ ռիսկեր[117]։ Միացյալ Նահանգներում 50 միլիոն արհեստական ծառերից մոտավորապես 20 միլիոնը եղել է ինը և ավելի տարեկան[118]։ Ինչպես բնական, այնպես էլ արհեստական եղևնիների կենսափուլի գնահատման մասնագիտական հետազոտությունը ցույց է տվել, որ անհրաժեշտ է արհեստական եղևնի օգտագործել առնվազն քսան տարի, որպեսզի թողնի նույնքան փոքր էկոլոգիական հետք, որքան բնական եղևնին[115]։
Տոնածառի ծագման ամենավաղ լեգենդը թվագրվում է 723 թվականին՝ ըստ Սուրբ Բոնիֆացիուսի[119], քանի որ նա ավետարանչություն էր կատարում Գերմանիայում։ Համաձայն նրա կենսագրություններում չնշված պատմության՝ նա հայտնվել է հեթանոսական որոշակի հավաքույթում, որտեղ մի խումբ մարդիկ, ովքեր պարում էին զարդարված կաղնու ծառի տակ և պատրաստվում էին զոհաբերել մի երեխայի ի պատիվ Թորին։ Բոնիֆացիուսը կացին է վերցրել և կանչել Հիսուսի անունը։ Մեկ շարժմամբ նրան հաջողվում է տապալել ամբողջ ծառը՝ ի զարմանս ամբոխի։ Ընկած ծառի հետևում եղել է փոքրիկ եղևնի։ Բոնիֆացիուսն ասել է, «Թող այս ծառը լինի ճշմարիտ Աստծու խորհրդանիշը, նրա տերևները մշտապես կանաչ են և չեն մեռնում»։ Իսկ ծառի ասեղները մատնացույց էին անում դեպի երկինք։ Ավանդույթի համաձայն՝ ծառերն այդ պահից սկսած օգտագործվել են նախկին հեթանոսական տներում, բայց զարդարված են եղել ի պատիվ Հիսուսի[120]։ Արձանագրվել է, որ տոնածառն առաջին անգամ օգտագործվել է գերմանացի լյութերականների կողմից 16-րդ դարում, ընդ որում գրառումները ցույց են տալիս, որ 1539 թվականին Ստրասբուրգի Մայր տաճարում տեղադրվել է տոնածառ՝ բողոքական բարեփոխիչ Մարտին Բյուքերի ղեկավարությամբ[121][122]։ ԱՄՆ-ում այդ «գերմանացի լյութերականներն իրենց հետ բերել են զարդարված տոնածառը, իսկ մորավացիները վառել են մոմեր՝ այդ ծառերի վրա»[123][124]։ Տոնածառը զարդարելիս շատ մարդիկ աստղ են դնում ծառի վրա, ինչը խորհրդանշում է Բեթխեհեմի աստղը։ Այս փաստն արձանագրել է The School Journal-ը՝ 1897 թվականին[125][126]։
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
