Αυτοκρατορία των Εφθαλιτών

Η Αυτοκρατορία των Εφθαλιτών (βακτριανά: ηβοδαλο), γνωστών επίσης ως Λευκών Ούννων, ήταν μια συνομοσπονδία φυλών (οι απόψεις των ιστορικών διίστανται μεταξύ ιρανικής ή τουρκικής προέλευσης, ή τουρκικής καταγωγής της ηγετικής ελίτ με ιρανόφωνους υπηκόους) της Κεντρικής Ασίας στα μέσα της 1ης χιλιετίας μ.Χ. Η αυτοκρατορία στο απόγειο της δύναμής της στο πρώτο μισό του 6ου αιώνα μ.Χ., κάλυπτε περιοχές των σημερινών Αφγανιστάν, Τουρκμενιστάν, Ουζμπεκιστάν, Τατζικιστάν, Κιργιστάν, Πακιστάν, Ινδίας και Κίνας. Προπύργιο των Εφθαλιτών ήταν το Τοχαριστάν (αρχαία Βακτρία) στις βόρειες πλαγιές του Ινδοκούς (στο σημερινό βορειοανατολικό Αφγανιστάν). Οι Εφθαλίτες νίκησαν επανειλημμένα την Αυτοκρατορία των Σασσανιδών Περσών, την πιο ισχυρή αυτοκρατορία της περιόδου στην Κεντρική Ασία, κάνοντάς την μάλιστα υποτελή τους για ένα μικρό χρονικό διάστημα.

Αυτοκρατορία των Εφθαλιτών
408 μ.Χ - 670 μ.Χ
Η Αυτοκρατορία των Εφθαλιτών περίπου στα 500 μ.Χ.
Πρωτεύουσα	Κουντούζ
Γλώσσες	Μεσαιωνική Βακτριανή
Θρησκεία	Βουδισμός Ινδουισμός Μανιχαϊσμός[1] Ζωροαστρισμός
Πολίτευμα	Συνομοσπονδία νομαδικών φυλών

Η συνομοσπονδία των Εφθαλιτών περιελάμβανε κοινότητες νομαδικές όσο και μόνιμης εγκατάστασης. Αποτελούσαν ένα από τα τέσσερα κράτη που έμειναν συλλογικώς γνωστά στην ιστορία ως Χούνα (μεταγραφή στα Ελληνικά: Χιονίτες), με προκατόχους τους Κιδαρίτες, και διαδόχους τους Άλχον και Νεζάκ. Όλοι αυτοί οι λαοί συχνά έχουν συσχετιστεί με τους Ούννους που εισέβαλαν στην Ανατολική Ευρώπη την ίδια περίοδο, και έχουν επίσης αναφερθεί οι ίδιοι ως Ούννοι, αλλά δεν υπάρχει συναίνεση μεταξύ των ειδικών για μια τέτοια σύνδεση.

Το 479 μ.Χ., οι Εφθαλίτες είχαν κατακτήσει τη Σογδιανή απωθώντας τους Κιδαρίτες δυτικά, και μέχρι το 493 είχαν καταλάβει κάποιες δυτικές περιοχές της σημερινής Κίνας (Τζουνγκαρία και Λεκανοπέδιο Ταρίμ). Με το τέλος του 5ου αιώνα, είχαν ανατρέψει την ινδική Αυτοκρατορία Γκούπτα στα νοτιοανατολικά τους και κατακτήσει τη βόρεια και κεντρική Ινδία.^[1]

Στα κινεζικά χρονικά οι Εφθαλίτες αποκαλούνταν Γιε-τα, ενώ παλαιότερες κινεζικές πηγές του 125 μ.Χ. περίπου τους ονομάζουν Χόα και τους περιγράφουν ως μια φυλή που ζει πέρα από το Σινικό Τείχος στην Τζουνγκαρία.^[2] Αλλού ονομάζονται ως Λευκοί Ούννοι, γνωστοί στους Έλληνες ως Εφθαλίτες ή Αβδέλες, στους Ινδούς ως Σβέτα Χούνα (Λευκοί Ούννοι),^[3] στους Αρμένιους ως Χαϊτάλ, και στους Πέρσες και Άραβες ως Χαϊτάλ ή Χαγιατίλα, ενώ η γραφή του ονόματός τους στη Βακτριανή γλώσσα (γλώσσα γραμμένη με ελληνικό αλφάβητο, όχι με απόλυτα γνωστή φωνολογική ερμηνεία των γραμμάτων) ήταν ηβοδαλο.^[1] Είναι πιθανόν ότι μιλούσαν μια ανατολική ιρανική γλώσσα.^[4][5][6] Η προέλευση του ονόματός τους Εφθαλίτες ή Εφταλίτες είναι άγνωστη, πιθανόν είτε από τη χοτανέζικη (ανατολικοϊρανική σκυθική διάλεκτος) λέξη "Hitala" που σημαίνει "Δυνατός", ή από την προτεινόμενη λέξη των Μέσων Περσικών "haft āl", που σημαίνει "Οι Επτά".

Εθνική καταγωγή

Υπάρχουν αρκετές θεωρίες για την προέλευση των Εφθαλιτών, με την ιρανική ή τουρκική καταγωγή να είναι οι πιο διαδεδομένες. Σύμφωνα με τους περισσότερους ειδικούς, η γλώσσα που μιλούσαν οι Εφθαλίτες ήταν μια ανατολική ιρανική γλώσσα, αλλά διαφορετική από τη βακτριανή γλώσσα γραμμένη στο ελληνικό αλφάβητο που χρησιμοποιείτο ως επίσημη γλώσσα τους και χαρασσόταν σε νομίσματα, όπως γινόταν υπό την προηγηθείσα Αυτοκρατορία των Κοσσανών.

Σύμφωνα με τον καθηγητή Β.Α. Λιτβίνσκι, τα ονόματα των Εφθαλιτών ηγετών που αναφέρονται στο περσικό έπος Σαχναμέ είναι ιρανικά. Σύμφωνα με τον Γάλλο ειδικό επιστήμονα Ζαβιέ Τρανμπλαί (1971-2011), δεν υπήρχαν ίχνη της παλαιάς θρησκείας των τουρκικών λαών ανάμεσά τους. Επίσης, ένας από τους Εφθαλίτες ηγεμόνες ονομαζόταν "Khingila" (Χινγκίλα), που έχει την ίδια ρίζα με τη σογδιανή λέξη "xnγr" και τη βαχανική "xiŋgār" (η βαχανική είναι μια ανατολικοϊρανική γλώσσα), που σημαίνει "ξίφος". Ένα άλλο όνομα, το όνομα "Mihirakula" (Μιχιρακούλα), θεωρείται ότι προέρχεται από το mithra-kula, που είναι ιρανικό και σημαίνει "η οικογένεια του Ήλιου", με το "kula" να έχει την ίδια ρίζα με τη λέξη "kul" των Παστούν, που σημαίνει "οικογένεια". Στα Σανσκριτικά, το "mihira-kula" θα σήμαινε επίσης "η οικογένεια του Ήλιου" (kul=οικογένεια, mihira=ήλιος), παρότι η λέξη "mihira" δεν είναι καθαρά σανσκριτική, αλλά δάνεια από τη λέξη "mihr" της Μέσης Περσικής. Ο Ούγγρος γλωσσολόγος Γιάνος Χαρμάττα (1917-2004) είχε μεταφράσει το όνομα "Mihirakula" ως "Απόγονος του Μίθρα" και υποστηρίζει επίσης τη θεωρία της ιρανικής καταγωγής.

Για πολλά χρόνια, παρόλα αυτά, οι επιστήμονες υποστήριζαν την τουρκική προέλευση. Κάποιοι έχουν ισχυριστεί ότι κάποιες ομάδες των Εφθαλιτών ήταν τουρκόφωνοι. Σήμερα όμως, οι Εφθαλίτες τείνουν να θεωρούνται γενικώς ότι ήταν ανατολικής ιρανικής καταγωγής λαός που μιλούσε μια ανατολική ιρανική γλώσσα. Οι Εφθαλίτες χάραξαν τα νομίσματά τους σε βακτριανή (ιρανική γλώσσα) γραφή, έφεραν ιρανικούς τίτλους, τα ονόματα των Εφθαλιτών ηγεμόνων στο έπος Σαχναμέ του Φερντουσί είναι ιρανικά, και επίσης χαράξεις σε κοσμήματα και άλλες αποδείξεις δείχνουν ότι η επίσημη γλώσσα της εφθαλιτικής ελίτ ήταν μια ανατολική ιρανική γλώσσα. Το 1959, ο Γιαπωνέζος επιστήμονας Καζούο Ενόκι (1913-1989) πρότεινε ότι οι Εφθαλίτες ήταν πιθανόν Ινδοευρωπαίοι (Ανατολικοί) Ιρανοί, καθώς κάποιες πηγές ανέφεραν ότι προέρχονταν από τη Βακτρία, που είναι γνωστό ότι κατοικείτο από Ινδοάριους στην αρχαιότητα. Ο Αμερικανός επιστήμονας Ρίτσαρντ Φράι (1920-2014) υπήρξε προσεκτικός στην αποδοχή της υπόθεσης του Ενόκι, τονίζοντας ότι οι Εφθαλίτες ήταν πιθανόν μια μεικτή ορδή. Πιο πρόσφατα, η λεπτομερής εξέταση από τον Ζαβιέ Τρανμπλαί των διασωθέντων προσωπικών ονομάτων των Εφθαλιτών έδειξε ότι η υπόθεση του Ενόκι πως αυτοί ήταν ανατολικής ιρανικής προέλευσης θα μπορούσε να είναι σωστή, αλλά το θέμα παραμένει ακόμη υπό διερεύνηση στους ακαδημαϊκούς κύκλους.

Σύμφωνα με την "Ιρανική Εγκυκλοπαίδεια" (Encyclopaedia Iranica) και την "Εγκυκλοπαίδεια του Ισλάμ" (Encyclopaedia of Islam), οι Εφθαλίτες πιθανόν προέρχονταν από το σημερινό Αφγανιστάν και Πακιστάν. Προφανώς δεν είχαν άμεση σχέση με τους μετέπειτα Ευρωπαίους Ούννους, αλλά ίσως σχετίζονταν αιτιωδώς με την κίνησή τους από την Ασία προς δυσμάς. Οι υπό εξέταση φυλές θεωρείται από τους ειδικούς ότι σκοπίμως αποκαλούσαν τους εαυτούς τους "Ούννους" ώστε να φοβίσουν τους εχθρούς τους.

Κάποιοι Εφθαλίτες πιθανόν αποτελούσαν μια επιφανή φυλή ή φατρία των Χιονιτών. Σύμφωνα με τον Ρίτσαρντ Φράι: Όπως αργότερα οι νομαδικές αυτοκρατορίες ήταν συνομοσπονδίες πολλών λαών, δυνάμεθα ίσως να προτείνουμε διστακτικά ότι οι ηγετικές ομάδες των εισβολέων αυτών ήταν, ή τουλάχιστον περιελάμβαναν, τουρκόφωνα μέλη φυλών από την ανατολή και το βορρά. Παρόλο που πιθανότερα, το κύριο σώμα των ανθρώπων στη συνομοσπονδία των Χιονιτών και κατόπιν των Εφθαλιτών μιλούσε μια ιρανική γλώσσα... αυτή ήταν η τελευταία φορά στην ιστορία της Κεντρικής Ασίας που οι ιρανόφωνοι νομάδες έπαιζαν κάποιο ρόλο· από δω και στο εξής όλοι οι νομάδες θα μιλούσαν τουρκικές γλώσσες.

Ο Βυζαντινός ιστορικός του 6ου αιώνα μ.Χ., Προκόπιος ο Καισαρεύς, συσχέτιζε τους Εφθαλίτες με τους Ούννους της Ευρώπης, αναφέροντας σχετικά (στο έργο "Υπέρ των Πολέμων Λόγοι", Βιβλίο Α΄, κεφ. 3): Οι Εφθαλίτες Ούννοι, που καλούνται Λευκοί Ούννοι [...] Οι Εφθαλίτες προέρχονται στην πραγματικότητα από τη φυλή των Ούννων όπως η ονομασία τους, παρόλα αυτά δεν αναμειγνύονται με κανέναν από τους γνωστούς σε εμάς Ούννους, διότι κατέχουν μια επικράτεια που δεν γειτονεύει ούτε καν βρίσκεται πολύ κοντά σε αυτούς· αλλά η επικράτειά τους βρίσκεται ακριβώς στα βόρεια της Περσίας [...] Δεν είναι νομάδες όπως οι υπόλοιποι ουννικοί λαοί, αλλά για μακρά περίοδο είναι εγκατεστημένοι σε μια αρκετά μεγάλη γη... Είναι οι μόνοι μεταξύ των Ούννων που έχουν λευκά σώματα και πρόσωπα που δεν είναι δύσμορφα. Είναι επίσης αλήθεια ότι ο τρόπος ζωής τους είναι διαφορετικός από εκείνον των συγγενών τους, ούτε ζουν μια άγρια ζωή όπως εκείνοι· αλλά κυβερνώνται από έναν βασιλιά, και καθώς κατέχουν ένα έννομο πολίτευμα, τηρούν το δίκαιο και τη νομιμότητα στις συναλλαγές τους τόσο μεταξύ τους όσο και με τους γείτονές τους, σε καθόλου μικρότερο βαθμό από εκείνον των Ρωμαίων και των Περσών.

Παραπομπές

1. Aydogdy, Kurbanov (2010). «The Hephthalites: Archaeological and historican analysis» (PDF). Ανακτήθηκε στις 5 Σεπτεμβρίου 2012.
2. Columbia Encyclopedia
3. , Berzin Archives
4. Enoki, Kazuo: "On the Nationality of the White Huns", Memoirs of the Research Department of the Tokyo Bunko, 1959, No. 18, p. 56. Quote: "Let me recapitulate the foregoing. The grounds upon which the White Huns are assigned an Iranian tribe are: (1) that their original home was on the east frontier of Tokharestan; and (2) that their culture contained some Iranian elements. Naturally, the White Huns were sometimes regarded as another branch of the Kao-ch’e tribe by their contemporaries, and their manners and customs are represented as identical with those of the T’u-chueh, and it is a fact that they had several cultural elements in common with those of the nomadic Turkish tribes. Nevertheless, such similarity of manners and customs is an inevitable phenomenon arising from similarity of their environments. The White Huns could not be assigned as a Turkish tribe on account of this. The White Huns were considered by some scholars as an Aryanized tribe, but I would like to go further and acknowledge them as an Iranian tribe. Though my grounds, as stated above, are rather scarce, it is expected that the historical and linguistic materials concerning the White Huns are to be increased in the future and most of the newly-discovered materials seem to confirm my Iranian-tribe theory." here or "Hephtalites" or "On the Nationality of the Hephtalites".
5. Xavier Tremblay, Pour une histore de la Sérinde. Le manichéisme parmi les peoples et religions d’Asie Centrale d’aprés les sources primaire, Vienna: 2001, Appendix D «Notes Sur L'Origine Des Hephtalites” , pp. 183-88 «Malgré tous les auteurs qui, depuis KLAPROTH jusqu’ ALTHEIM in SuC, p113 sq et HAUSSIG, Die Geschichte Zentralasiens und der Seidenstrasse in vorislamischer Zeit, Darmstadt, 1983 (cf. n.7), ont vu dans les White Huns des Turcs, l’explication de leurs noms par le turc ne s’impose jamais, est parfois impossible et n’est appuyée par aucun fait historique (aucune trace de la religion turque ancienne), celle par l’iranien est toujours possible, parfois évidente, surtout dans les noms longs comme Mihirakula, Toramana ou γοβοζοκο qui sont bien plus probants qu’ αλ- en Αλχαννο. Or l’iranien des noms des White Huns n’est pas du bactrien et n’est donc pas imputable à leur installation en Bactriane […] Une telle accumulation de probabilités suffit à conclure que, jusqu’à preuve du contraire, les Hepthalites étaient des Iraniens orientaux, mais non des Sogdiens.» Available here or here
6. Denis Sinor, "The establishment and dissolution of the Türk empire" in Denis Sinor, "The Cambridge history of early Inner Asia, Volume 1", Cambridge University Press, 1990. p. 300:"There is no consensus concerning the Hephthalite language, though most scholars seem to think that it was Iranian."