λαός της αρχαίας Ιταλίας From Wikipedia, the free encyclopedia
Οι Ετρούσκοι ή Τυρρηνοί ή Ρασίννες όπως αυτοαποκαλούνταν οι ίδιοι, ήταν αρχαίος λαός που κατοικούσε στην Ετρουρία, κατά τους Ρωμαίους, ή Τυρρηνία κατά τους Έλληνες, στην κεντρική χώρα της σημερινής Ιταλίας. Οι Τυρρηνοί – σημαντική υπόθεση για την κλασική αρχαιολογία στη διευρυμένη της έννοια – ανέπτυξαν έναν εντυπωσιακό πολιτισμό ήδη από τον 8o αιώνα π.Χ. Η τέχνη τους ως ιδιαίτερη πολιτισμική έκφραση προσέλκυσε την προσοχή ερευνητών και περιηγητών πολύ πριν γίνει η αρχαιολογία επίσημα επιστημονικός κλάδος. Το ενδιαφέρον των Ετρούσκων για τις ταφικές ιεροτελεστίες και τη λατρεία των νεκρών, μάς κληροδότησε μια εκπληκτική συλλογή καλά συντηρημένων υπολοίπων του πολιτισμού τους. Οι απέραντες διαστάσεις των νεκροταφείων, η αρχιτεκτονική των τάφων και η αφθονία των αναθημάτων που βρίσκονται, ερμηνεύονται εν μέρει από τη σημασία που είχε ο άλλος κόσμος για τους Ετρούσκους.
Η αρχαιότερη φάση του Ετρουσκικού Πολιτισμού ήταν ο Πολιτισμός της Βιλανόβα.[1][2][3][4][5] Το Ετρουσκικό έθνος άρχισε να δημιουργείται στα τέλη της Εποχής του Χαλκού (11ος αιώνας π.Χ.-10ος αιώνας π.Χ.).[2][6] Ο προγενέστερος του στα τέλη της Εποχής του Χαλκού ήταν ο Πολιτισμός της Πρώτο-Βιλανόβα σαν τμήμα του ευρύτερου πανευρωπαϊκού Πολιτισμού των Τεφροδόχων. Τους πρώτο-Βιλανόβα ακολούθησαν ο Πολιτισμός του Λατίου με τους γνωστούς τάφους υπό μορφή καλύβας υπό και ο κύριος διάδοχος Βιλανόβα στα βορινότερα. Στην τελευταία φάση του πολιτισμού τους (770 π.Χ.-730 π.Χ.) οι Ετρούσκοι ήρθαν σε έντονη επαφή με τους Έλληνες που ίδρυσαν στην κεντρική Ιταλία την Ίσκια και την Κύμη της Μεγάλης Ελλάδας. Οι τεχνικές τους από τότε εκσυγχρονίστηκαν σημαντικά στον τρόπο της κοινωνικής ζωής, στις ταφές, στις τέχνες, στα γράμματα, τα όπλα, υιοθέτησαν και το Ελληνικό Αλφάβητο.[6] Οι Έλληνες επηρέασαν από τότε το μεγαλύτερο τμήμα της Ιταλίας, τους Ίβηρες, τους Κέλτες με την ίδρυση της Μασσαλίας, ολόκληρο το Αιγαίο Πέλαγος και την Μικρά Ασία.[7] Ακολούθησαν οι Φοίνικες από την Λεβάντες, εξαπλώθηκαν σε ολόκληρη την νότια Ευρώπη νέοι τεχνίτες και έμποροι με μιά νέα σειρά από αποικίες. Οι τρείς τελευταίες φάσεις του Ετρουσκικού πολιτισμού παρουσιάζουν έναν πλήρη εξελληνισμό του.
Η έκταση του ετρουσκικού πολιτισμού σηματοδοτείται από τις πόλεις του. Αφομοιώθηκαν πλήρως από ιταλικές, κελτικές ή ρωμαϊκές εθνικές ομάδες, αλλά τα ονόματά τους διασώθηκαν από επιγραφές, και τα ερείπιά τους έχουν αισθητικό και ιστορικό ενδιαφέρον στις περισσότερες πόλεις της κεντρικής Ιταλίας. Οι ετρουσκικές πόλεις άνθισαν περισσότερο και τη Ρωμαϊκή Εποχή του Σιδήρου, σηματοδοτώντας τη μεγαλύτερη επέκταση του ετρουσκικού πολιτισμού. Σταδιακά αφομοιώθηκαν πρώτα από Ιταλικούς πληθυσμούς στα νότια, μετά από Κέλτες στο βορρά, και τέλος στην ίδια την επικράτεια της Ετρουρίας από την επεκτεινόμενη Ρωμαϊκή Δημοκρατία[8]. Το γεγονός ότι πολλές ρωμαϊκές πόλεις ήταν πριν ετρουσκικές, είναι πολύ καλά γνωστό στους Ρωμαίους συγγραφείς. Κάποιες πόλεις ιδρύθηκαν από τους Ετρούσκους κατά τους προϊστορικούς χρόνους, και είχαν εντελώς ετρουσκικά ονόματα. Άλλες αποικήθηκαν από Ετρούσκους, οι οποίοι μετέτρεπαν το, συνήθως ιταλικό, όνομα σε ετρουσκικό[9].
Η θρησκεία τους διακρίνεται για την πίστη της στην παντοδυναμία των θεών και της μοίρας, η οποία οδήγησε πιθανώς το άτομο εκείνης της εποχής σε ένα συναίσθημα ασημαντότητας, καθώς είχε να αντιμετωπίσει δυνάμεις ανώτερες, που σχετίζονταν με την ευημερία των νεκρών. Εκείνος που συνδιαλεγόταν στο διάβα της ζωής του με τις θείες δυνάμεις, γνώριζε τη μοίρα του στη μεταθανάτια ζωή και τη θέληση των θεών, δηλαδή γινόταν μάντις. Αν και η λατρεία των νεκρών ήταν σημαντική στον ελληνορωμαϊκό κόσμο, στην Ετρουρία η μεταθανάτια ζωή σήμαινε κάτι περισσότερο από την επίγεια ζωή.
Η βάση της ετρουσκικής θρησκείας ήταν η θεμελιώδης ιδέα ότι το ανθρώπινο πλάσμα καθοριζόταν πλήρως από τις ιδιοτροπίες των πολλών θεοτήτων που εκδήλωναν την πρόθεσή τους μέσω των φυσικών φαινομένων. Η αστραπή, η δομή των εσωτερικών οργάνων των ιερών σφαγίων -ηπατοσκοπία- τα πρότυπα της πτήσης των πουλιών κ.λπ. ήταν επομένως έκφραση του θείου και περιείχε ένα μήνυμα που θα μπορούσε να ερμηνευθεί από τους εκπαιδευμένους ιερείς-μάντεις. Τέτοιοι ιερείς-μάντεις βέβαια δεν είναι μοναδικό φαινόμενο στον αρχαίο κόσμο, όπως φαίνεται από τις αναρίθμητες αναφορές της αρχαιοελληνικής γραμματείας. Για τους Ετρούσκους η μαντεία ή οιωνοσκοπία ακολουθούσε ένα σύνθετο κώδικα τελετουργικών, που έμειναν γνωστά από τους Ρωμαίους ως etrusca disciplina. Ακόμη και μέχρι την πτώση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, οι Ετρούσκοι αντιμετωπίζονταν από τους συγχρόνους τους με μεγάλο σεβασμό για τη θρησκεία και τις μαντικές τους ικανότητες.
Η προφανής ανατολική ελληνική επιρροή στην ετρουσκική θρησκεία και τέχνη από την εμφάνιση του πολιτισμού κατά τον 8ο αι. Π.Κ.Ε., μπορεί να ερμηνευθεί πιθανώς ως στοιχείο προέλευσης των Ετρούσκων από τη Λυδία, ή ως επιρροές Ελλήνων αποίκων που τράβηξαν νωρίς-νωρίς τους εμπορικούς δρόμους για την ευημερούσα περιοχή της Ετρουρίας. Όπως και αν την ερμηνεύσει κανείς, η ετρουσκική θρησκεία ήταν μοναδική στην περιοχή, γιατί όπως ο χριστιανισμός και ο ιουδαϊσμός ήταν αποκαλυπτική ως προς τη φύση της. Μια αφήγηση του κεντρικού πυρήνα της αποκάλυψης παρέχεται από τον Κικέρωνα. « Μια ημέρα», λέγει ο μύθος, σε ένα χωράφι κοντά στον ποταμό Μάρτα της Τερουρίας, συνέβη ένα παράδοξο γεγονός. Μια θεϊκή ύπαρξη ξεπήδησε από το οργωμένο χωράφι με τη μορφή παιδιού αλλά τη σοφία γέροντα. Η τρομαγμένη κραυγή του ζευγολάτη έκανε τους lucomones, τους ιερατικούς βασιλείς της Ετρουρίας να σπεύσουν στο σημείο. Το σοφό παιδί έψαλλε το ιερό δόγμα, το οποίο άκουσαν και κατέγραψαν ευλαβικά, ως την πολυτιμότερη κληρονομιά για τους απογόνους τους. Αμέσως μετά την αποκάλυψη το θαυματουργό πλάσμα έπεσε νεκρό και εξαφανίστηκε στο οργωμένο χωράφι. Το όνομά του ήταν Τάγκες, ο γιος του Γκένιους και εγγονός του υπέρτατου θεού, του Τίνια (ή Jupiter όπως ήταν γνωστός στους Ρωμαίους).
Η disciplina etrusca, η ετρουσκική μαθητεία δηλαδή, καταγράφηκε σε τρεις κατηγορίες βιβλίων της μοίρας. Η πρώτη ήταν τα libri haruspicini, που σχετίζονταν με την παρατήρηση του ήπατος των θυσιαστικών σφάγιων. Η δεύτερη περιελάμβανε τα libri fulgurates, ή την ερμηνεία της βροντής και της αστραπής και η τρίτη τα libri rituales, που κάλυπταν μια ποικιλία θεμάτων. Περιείχαν σύμφωνα με τον Φέστο «τελετουργικούς τύπους για την ίδρυση των πόλεων, την καθιέρωση βωμών και ναών, το απαραβίαστο των επάλξεων, νόμους για τις πύλες των πόλεων, τη διαίρεση σε φυλές, τελετουργικά θεραπεία, κανονισμούς για τη σύνθεση του στρατού και όλα όσα αφορούσαν στον πόλεμο και την ειρήνη.
Στα libri rituales ξεχωρίζουν τρεις επιπλέον κατηγορίες: τα libri fatales, για τον χωρισμό του χρόνου και τη χρονική διάρκεια της ζωής των ανθρώπων. Τα libri acherontici, για τον κόσμο πέρα από τον τάφο και τα τυπικά της σωτηρίας και τελικά τα ostentaria, που παρείχαν τους κανόνες ερμηνείας των οιωνών και των σημείων, καθώς και τις εξαγνιστικές, εξευμενιστικές και καθαρτήριες τελετουργίες σε περιπτώσεις καταστροφών.
Σύμφωνα με τον τελετουργικό μύθο ο ουρανός και η γη χωρίζονται σε τέσσερα τεταρτημόρια από ένα μεγάλο, αόρατο σταυρό, ο βόρειος-νότιος άξονας του οποίου ονομαζόταν cardo ενώ ο ανατολικός-δυτικός άξονας decumanus, για να χρησιμοποιήσουμε τους αντίστοιχους λατινικούς όρους. Η τελετουργική και θρησκευτική παρατήρηση στηριζόταν σε αυτή τη διαίρεση του ουράνιου και γήινου χώρου. Βοηθούσε τους ιερείς να αποκρυπτογραφούν και να κατανοούν τα σημάδια που προέρχονταν από τους θεούς. Συνεπώς, κάθε ιερή και κοσμική λειτουργία έπρεπε να συμμορφώνεται με αυτή την τετραμερή διαίρεση. Οι Ετρούσκοι πίστευαν πως ευμενείς και δυσμενείς δυνάμεις συνδέονταν αμετάκλητα με τα τέσσερα τέταρτα του ουρανού, σύμφωνα με τις κοσμικές θέσεις των θεών. Η ανατολή θεωρείτο τόπος καλής οιωνοσκοπίας, γιατί εκεί επέλεξαν να κατοικήσουν οι θεοί που βοηθούσαν το ανθρώπινο γένος. Η βορειοανατολική γωνία στη μαντική τους τέχνη υποσχόταν καλή τύχη. Στον νότο κυβερνούσαν οι θεοί της γης και της φύσης. Οι φοβεροί και ανελέητοι θεοί του κάτω κόσμου και της μοίρας κατοικούσαν στις θλιμμένες επικράτειες της δύσης, ιδιαίτερα στη νοτιοδυτική γωνία που θεωρείτο η πλέον δυσμενής.
Βάσει των παραπάνω οι Ετρούσκοι εξέλιξαν ένα σύστημα αστικού σχεδιασμού βασισμένο σε αυτές τις θρησκευτικές έννοιες, που απεικονίζονταν στο λεπτομερές τυπικό τους για την ίδρυση της νέας πόλης. Στην Ετρουρία, η πόλη που σχεδιαζόταν σύμφωνα με τους ιερούς κανόνες θεωρείτο μικροκοσμική απεικόνιση του σύμπαντος, αρμονικά ενσωματωμένη στην τάξη των θεών. Στην πραγματικότητα η ίδια ιδέα απαντάται στη θεμελίωση της roma quadrata και τον μύθο της ίδρυσής της, αλλά και σε μεταγενέστερες ρωμαϊκές πόλεις, όπως η Κωνσταντινούπολη. Ο ιερέας, καθορίζοντας τους άξονες βορρά-νότου και ανατολής-δύσης με τη βοήθεια του ουρανού, στρεφόταν στον νότο και απήγγειλε τα εξής: «Τούτος ο τόπος μπροστά μου, τούτος ο τόπος πίσω μου, αυτός αριστερά μου και τούτος δεξιά μου». Κατόπιν, φορώντας το κωνικό καπέλο του και κρατώντας τη ράβδο του, χάραζε ιερόπρεπα το cardo και το decumanus.
Οι Ετρούσκοι πίστευαν στην ειμαρμένη. Αν και μια αναβολή είναι ενίοτε εφικτή με τη βοήθεια της προσευχής και της θυσίας, το τέλος είναι σίγουρο. Σύμφωνα με τα libri fatales, όπως περιγράφτηκαν από τον Κενσορίνο, για τον άνθρωπο προβλέπονται κύκλοι επτά και δώδεκα ετών. Όποιος ζει πέρα από τα όρια των χρονικών κύκλων, χάνει την ικανότητα να κατανοεί τα σημεία των θεών.
Οι Ετρούσκοι πίστευαν επίσης ότι η ζωή των ανθρώπων περιοριζόταν από μια χρονική κλίμακα καθορισμένη από τους θεούς. Σύμφωνα με τούτη τη δοξασία τα δέκα saecula συνδέονταν αριθμητικά με το όνομα Ετρούσκος. Τούτο αποδείχθηκε ιδιαίτερα ακριβές και λέγεται συχνά ότι οι Ετρούσκοι προφήτευσαν το τέλος τους ή ουσιαστικά άφησαν τα πράγματα να καταρρεύσουν εξαιτίας της συγκεκριμένης πίστης. Οι σημαντικότερες θεότητες του ετρουσκικού πάνθεου αποδίδονται στον παρακάτω πίνακα σε σχέση με τις ελληνορωμαϊκές θεότητες, όπου μπορούμε τουλάχιστον να διακρίνουμε μια τέτοια σχέση:
| Ετρουσκική θεότητα | Ελληνορωμαϊκή θεότητα | Ιδιότητες-Σύμβολα |
|---|---|---|
| Άιτα, Έιτα | Πλούτων | Κυβερνήτης των νεκρών και προσωποποίηση του κάτω κόσμου. Κεφαλή του λύκου από τον ελληνικό Άδη |
| Άνι | Ιανός | Θεός των Ενάρξεων. Ουράνιος θεός (Βορράς) |
| Απλού | Απόλλων | Μετεωρολογικός θεός: Βροντή και αστραπή. Φορά δάφνινο στεφάνι και κρατά ραβδί και κλαδιά δάφνης |
| Αρτούμες/Άρτιμι | Άρτεμις | Θεά της νύχτας και του θανάτου, αύξηση στη φύση |
| Ατούνς | Άδωνις | Θεός της αναγέννησης. ( Αγόρι, Χρησμός, φωνή των Θεών.) Σύζυγος της Τουράν |
| Κάουθα, Καθ | Ηλιακός θεός. Ανατολή από τον ωκεανό | |
| Κελ, Κίλενς | Celens | Ισοδύναμη της Γαίας |
| Χάροντες | Χάρων | Ετρουσκικοί δαίμονες του θανάτου |
| Κουλ, Κούλσου | Κούλσου, η ετρουσκική δαιμόνισσα: που φυλάσσει τον κάτω κόσμο. Σύμβολό της είναι ο δαυλός | |
| Φέμπρουους | Εξαγνισμός, μύηση και νεκροί. Συνδέεται με το Φεβρουάριο και τη γιορτή των νεκρών | |
| Φερόνια | Ετρουσκική θεά, προστάτιδα των απελεύθερων. Συνδέεται με τα δάση, τη φωτιά και τη γονιμότητα | |
| Φούφλουνς, (Πάκχα) | Πιθανώς Βάκχος | Θεός του κρασιού, αναγέννηση, άνοιξη άγρια φύση, γονιμότητα. Γιος της χθόνιας θεότητας Σέμια |
| Χόρτα | Θεά της γεωργίας | |
| Χερκ/Χοράκλ/Χερκλ | Ηρακλής | Δύναμη και νερό |
| Καρούν/Χαρούν | Χάρων | Δαίμονας του θανάτου |
| Λάραν | Λάρες(;) – Άρης(;) | Θεός του πολέμου. Νέος με κράνος και λόγχη |
| Οι Λάσα: Αλπάν, Εβάν, Ρακουνέτα και Βέκου | Θηλυκές θεότητες, φύλακες των τάφων. Καθρέφτες και στεφάνια | |
| Λάσα Βέκου | Νύμφη Βεγκόια | Προφητεία |
| Λέινθ | Απρόσωπη θεά. Περιμένει στις πύλες του κάτω κόσμου με τον Έιτα | |
| Letham/Lethans | Προστάτης, ζει στην Έιτα (κάτω κόσμο) | |
| Λούσνα, Λόσνα | Λούνα - Σελήνη | Σεληνιακή θεά |
| Μάνια και Μάντους | Φύλακες του κάτω κόσμου | |
| Μάρις | Μαρς - Άρης | Γεωργία. Γονιμότητα. Λυτρωτής θεός |
| Μένρβα | Μινέρβα - Αθηνά | Θεά της σοφίας και των τεχνών |
| Νεθούνς | Νεπτούνους-Ποσειδών | Θεός του νερού και της υγρασίας.Τρίαινα, άγκυρα, ιππόκαμπος, δελφίνια |
| Νόρτια | Φορτούνα - Τύχη | Θεά της μοίρας και της τύχης. Στην αρχή του νέου έτους ένα καρφί μπηγόταν σε έναν τοίχο στο άδυτό της, ως ιεροτελεστία γονιμότητας |
| Περσιπνέι/Φερσπνάι | Περσεφόνη - Προσερπίνα | Βασίλισσα του κάτω κόσμου |
| Σάτρες | Σατούρνους - Κρόνος | Θεός του χρόνου και της ανάγκης. Γέρων που κρατά δρεπάνι και κλεψύδρα |
| Σέλβα | Σιλβάνους | Γήινος Θεός, Δάση |
| Σέμλα | Σεμέλη | Μητέρα του Ατούνς |
| Σέθλανς, Βέλκανς | Βούλκαν - Ήφαιστος | Πυρ, Μεταλλουργία |
| Σιλένους | Σειληνός | Ο σάτυρος. Άγρια φύση |
| Ταρκίες, Τάγκες | Αγόρι, Χρησμός, φωνή των θεών. Δύο φίδια για πόδια | |
| Θέσαν | Αουρόρα - Θέτις(;) | Θεά της Αυγής, τοκετός |
| Τέτλουμθ | Θεότητα του κάτω κόσμου, μοίρα | |
| Τίνια Τινς | Γιούπιτερ - Δίας | Υπέρτατος ουράνιος θεός. Αστραπές, δόρυ και σκήπτρο |
| Τιβ(ρ) | Σεληνιακή θεότητα | |
| Τουράν | Τέλους και Τελούμο, γήινη μητέρα και πατέρας | |
| Τλούσκβα | Βένους - Αφροδίτη | Θεά της αγάπης, της υγείας και της γονιμότητας, προστάτιδα της πόλης Vulci |
| Τουρμς | Μέρκιουρι - Ερμής | Προστάτης των εμπόρων, αγγελιαφόρος των θεών με φτερωτά σανδάλια και κηρύκειο |
| Τουρμς Άιτας | Ερμής ψυχοπομπός | |
| Τβαθ | Δήμητρα | Θεά της ανάστασης, Η Αγάπη στο Βασίλειο των νεκρών |
| Ούνι | Γιούνο - Ήρα | Η υπέρτατη θεά. Είναι η θεά του κόσμου, προστάτιδα της Περούτζια |
| Βαντ | Θηλυκός δαίμων του θανάτου. Ζωές στον κάτω κόσμο. Με τα μάτια στα φτερά της τα βλέπει όλα και είναι πανταχού παρούσα. Κήρυκας του θανάτου, βοηθά τους ασθενείς στο νεκροκρέβατό τους. Σύμβολά της είναι το φίδι, ο δαυλός και το κλειδί της πύλης που οδηγεί στον άλλο κόσμο | |
| Βέλθα | Voltumna, Βερτούμνους | Αρχικός θεός των Ετρούσκων, προστάτης της ετρουσκικής ένωσης |
Μια ματιά στις θεότητες και στις σημαντικότερες όψεις της ετρουσκικής τέχνης - της ετρουσκικής αρχαιολογίας κατά συνέπεια- δείχνει ότι αυτός ο αρχαίος λαός συνδιαλέγεται πεισματικά με τον θάνατο. Η ετρουσκική εμμονή με τον επιμελημένο ενταφιασμό μάς οδηγεί στην υπόθεση ότι πιθανώς υπήρχε η βαθύτερη πεποίθηση, παρόμοια με εκείνη των Αιγυπτίων, πως ένα τμήμα της ψυχής παρέμενε με το σώμα, ή τουλάχιστον ότι το σώμα ήταν σημαντικό για τη μεταθανάτια ζωή. Γνωρίζουμε ότι ο πρώιμος τρόπος ταφής ήταν η αποτέφρωση και ότι η στάχτη τοποθετείτο σε δικωνικά δοχεία, ή δοχεία που έμοιαζαν με τα κωνικά μαγικά καλύμματα. Βαθμιαία, άρχισαν να εμφανίζονται οι ενταφιασμοί ανθρώπων, οι πρώτοι στην Ταρκινία και την Κέρε. Κατά τη διάρκεια της ανατολίζουσας περιόδου (7ος-6ος αι. Π.Κ.Ε) ο ενταφιασμός υπερίσχυσε της αποτέφρωσης, εκτός από τη βόρεια Ετρουρία, όπου η αποτέφρωση διατηρήθηκε ως ταφικό έθιμο μέχρι τον 1ο Π.Κ.Ε. αι., όπως φαίνεται από τα αλαβάστρινα δοχεία της Βολτέρα.
Η αρχιτεκτονική τους είναι πολύ καλύτερα γνωστή από τους τάφους της, παρά από τα σπάνια υπολείμματα σπιτιών και ναών. Η λειτουργία ήταν ζωτικής σημασίας για τη ζωή των Ετρούσκων. Ο ρωμαϊκός ιστορικός Λίβιος περιέγραψε τους Ετρούσκους λίγους αιώνες αργότερα ως «λαό που πάνω από όλα τα πράγματα διακρινόταν για την αφοσίωσή του στις θρησκευτικές πρακτικές». Η θρησκεία, όπως και η γλώσσα, ήταν οι βασικοί παράγοντες συνένωσης των διάσπαρτων πόλεων-κρατών της Ετρουρίας. Τα τεράστια ετρουσκικά νεκροταφεία, γεμάτα τύμβους και νεκρικά δώματα σίγουρα διεκδικούν με αξιώσεις τον χαρακτηρισμό νεκροπόλεις, δεδομένου ότι ήταν πράγματι πόλεις των νεκρών, με τους αναρίθμητους τάφους τους απλωμένους κατά μήκος μιας κεντρικής νεκρικής λεωφόρου, όπως στο Κερβετέρι.
Για τους Ετρούσκους φαίνεται πως τα πάντα καθορίζονταν από τη μοίρα. Θεωρούσαν ότι το πεπρωμένο τους ήταν προκαθορισμένο από αυτό που αποκαλούσαν saecula, ή ιστορικές φάσεις. Κεντρική στην ετρουσκική θρησκεία ήταν η πεποίθηση πως η ζωή συνεχίζεται μετά θάνατον και οι τάφοι των πλουσίων ήταν ιδιαίτερα πολυτελείς, διακοσμημένοι περίτεχνα από Ετρούσκους καλλιτέχνες και τεχνίτες. Η γλυπτική ήταν προσανατολισμένη στην ίδια εμμονή με τον θάνατο. Το πορτραίτο του νεκρού απαιτείται για να εξασφαλίσει τη μαγική επιβίωση του. Όσον αφορά στις τοιχογραφίες, προορίζονταν να ζωογονήσουν την ψυχρή κατάθλιψη του τάφου, να του προσδώσουν χρώμα και κίνηση και να βοηθήσουν τον νεκρό να συμμετέχει στα παιχνίδια και τις γιορτές που απεικονίζονται στους τοίχους της τελευταίας κατοικίας του. Η ετρουσκική αρχαιολογία μας οδηγεί σε έναν κόσμο που κινείτο μακράν του ελληνικού κόσμου, των στοχασμών και των αξιών του. Αν και η ελληνική και η ετρουσκική τέχνη αναπτύχθηκαν λίγο-πολύ παράλληλα, η λειτουργία, ο σκοπός και η φύση τους είναι ανόμοιες.
Η ετρουσκική τέχνη μπορεί να διαχωριστεί σε τρεις κατηγορίες: επικήδεια, αστική και ιερή. Εξαιτίας της στάσης των Ετρούσκων προς τη μεταθανάτια ζωή, το μεγαλύτερο τμήμα της τέχνης τους παραμένει νεκρικό. Χαρακτηριστικά καλλιτεχνικά επιτεύγματα είναι οι τοιχογραφίες -ζωγραφισμένες σε δισδιάστατο στυλ- και ρεαλιστικά πορτραίτα οπτής γης (terracota) που βρέθηκαν σε τάφους. Επίσης είναι γνωστά και κοινά τα ορειχάλκινα ανάγλυφα και αγάλματα. Οι τάφοι που ανακαλύφθηκαν στην Κέρε σκαλισμένοι σε μαλακό ηφαιστειακό βράχο, μοιάζουν με κατοικίες και απεικονίζουν εν μέρει τις αντιλήψεις των Ετρούσκων για τον αστικό σχεδιασμό. Οι Ετρούσκοι θεμελίωσαν τις πόλεις τους βάσει συγκεκριμένου κάνναβου, με μια τεχνική που αντέγραψαν πιθανώς από τους Ρωμαίους, αν και η υπόθεση της πολιτισμικής μεταβίβασης από τη Λυδία ή η επαφή με την Ελλάδα –ιδιαίτερα την ανατολική επικράτεια των νήσων- θα μπορούσε να αποδώσει μεγαλύτερο χρονολογικό βάθος σε αυτή τη χωροτακτική πρακτική. Στους ιερούς τόπους, οι ναοί των Ετρούσκων διέθεταν βαθιά εμπρόσθια όψη με στήλες και άφθονα γλυπτά οπτής γης στις στέγες, σαν και αυτά που βρέθηκαν στον ναό του Βέι (ύστερος 6ος αι. Π.Κ.Ε.). Η ετρουσκική τέχνη επηρεάστηκε από την ελληνική τέχνη και επηρέασε στη συνέχεια την ανάπτυξη του ρεαλιστικού πορτραίτου στην Ιταλία.
Σημαντική θέση στην ετρουσκική τέχνη φαίνεται πως είχε και η μουσική. Αυτά που γνωρίζουμε για την ετρουσκική μουσική προέρχονται κυρίως από τη διεξοδική ανάλυση των τοιχογραφικών παραστάσεων, ή από τις μυστηριώδεις επιγραφές στα καλύμματα των σαρκοφάγων. Βασίζουμε την πενιχρή γνώση μας για την ετρουσκική μουσική κυρίως στις λιγοστές μαρτυρίες που επιζούν από τις αρχαίες πηγές. Οι περισσότεροι ερευνητές, στηριγμένοι σε τούτη την έλλειψη μουσικών χειρογράφων έχουν την άποψη ότι οι Ετρούσκοι διέθεταν μάλλον προφορική μουσική παράδοση και αυτή είναι η πλέον αποδεκτή υπόθεση, εφόσον δεν υπάρχουν προς το παρόν τουλάχιστον οι απαραίτητες αρχαιολογικές μαρτυρίες για να υποθέσουμε διαφορετικά.
Το Liber Lintaeus του Ζάγκρεμπ, που θεωρείται τμήμα ιερών ετρουσκικών βιβλίων, περιλαμβάνει επαναλαμβανόμενες ρυθμικές φράσεις, οι οποίες εκφέρονταν προφανώς με μουσικό τρόπο. Ορισμένες πινακίδες που βρέθηκαν σε τάφους επίσης παρουσιάζουν την ίδια επαναλαμβανόμενη ρυθμικότητα και μέτρο που συναντά κανείς στους ποιητικούς στίχους. Αυτές οι πηγές, μαζί με τις απεικονίσεις τάφων που παρουσιάζουν μουσικούς να παίζουν σε ομαδικό σχηματισμό και αφηγήσεις του Λίβιου για το ετρουσκικό θέατρο, μας οδηγούν στην εικασία ότι τέτοια περίπλοκα προγραμματισμένα γεγονότα πιθανώς είχαν πρόβες, που απαιτούσαν ενδεχομένως καταγραφή των μουσικών στοιχείων με κάποιο τρόπο. Ο σημαντικός ρόλος της μουσικής σε όλες τις σημαντικές πτυχές της ζωής -συμπόσια, θρησκευτικοί εορτασμοί, νεκρικές ιεροτελεστίες- οι μαγικές και πνευματικές πτυχές της τείνουν να προσθέσουν ειδικό βάρος στο επιχείρημα των γραπτών μουσικών κειμένων.
Η μουσική συνόδευε την εργασία και τις δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου των Ετρούσκων. Ιερόπρεπα τελετουργικά γεγονότα όπως οι αγώνες του ετήσιου Fanum Voltumnae συνοδεύονταν από επαγγελματίες μουσικούς και χορευτές, όπως βεβαιώνεται από τον Τίτο Λίβιο. Μουσική υπήρχε, επίσης, κατά τη διάρκεια αθλητικών αγώνων και πολεμικών επιχειρήσεων, κατά τη διάρκεια του κυνηγιού και στις νεκρικές τελετουργίες, όπως επίσης και κατά τη διάρκεια των συμποσίων που αποτυπώθηκαν στους τοίχους των πολυτελών ανακτόρων της αριστοκρατίας. Η μουσική δεν παιζόταν μόνο κατά τη διάρκεια το ίδιου του γεύματος (σύνδειπνον), αλλά και κατά τη διάρκεια της παρασκευής του δείπνου για τη δημιουργία του κατάλληλου περιβάλλοντος μαγειρέματος και φυσικά κατά τη διάρκεια των μακρών συζητήσεων (συμπόσιον).
Κατά τη διάρκεια της νεκρικής τελετής ο γλυκός ήχος του auleta (αυλού) και της λύρας ελάφρυνε την ατμόσφαιρα του συμποσίου που ακολουθούσε, πείθοντας τους παρευρισκόμενους να χορέψουν. Λίγα γνωρίζουμε για τα πραγματικά ετρουσκικά ονόματα των μουσικών οργάνων και συνεπώς μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε μόνον τα ελληνικά ή ρωμαϊκά αντίστοιχα για να τα περιγράψουμε. Η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στην επιφάνεια κρουστά όργανα όπως κουδούνια, καμπανάκια (tintinnabulum) και κρόταλα που χρησιμοποιούσαν οι χορευτές. Από την περιγραφή του Πλίνιου του Πρεσβύτερου για τον τάφο της Λαρς Πορσένα μπορούμε να συνάγουμε ένα ενδιαφέρον συμπέρασμα. Όπως και πολλά άλλα αντικείμενα της αποτροπαϊκής μαγείας, τα καμπανάκια κρέμονταν στους τάφους για να παράγουν ήχο όταν τα κινούσε ο άνεμος και να αποτρέπουν την παρουσία κακών πνευμάτων.
Ένας από τους πλέον εντυπωσιακούς τομείς στον οποίο διέπρεψαν οι Ετρούσκοι αφορά τις προσθετικές κατασκευές για την αντιμετώπιση οδοντικών προβλημάτων, όπως η σταθεροποίηση δοντιών με κινητικότητα ή η προσθήκη τεχνητών δοντιών σε θέσεις ελλειπόντων είτε για καλλωπιστικούς είτε για λειτουργικούς σκοπούς.
Μέχρι σήμερα υπολογίζεται ότι έχουν ανακαλυφθεί περίπου 21 ετρουσκικές οδοντικές προσθετικές κατασκευές. Το ενδιαφέρον των ερευνητών έχει εστιαστεί κυρίως της ετρουσκικές οδοντικές κατασκευές κυρίως διότι: α) της ανακάλυψή τους σε σχετικά περιορισμένη γεωγραφικά περιοχή, β) της ιδιαίτερα χαρακτηριστικής τεχνοτροπίας τους και γ) του μεγάλου πλήθους των προσθέσεων το οποίο είναι υπερτριπλάσιο των υπολοίπων.
Οι περίτεχνες ετρουσκικές οδοντικές προσθέσεις είναι κατασκευασμένες από χρυσό με περιεχόμενο ποσοστό χρυσού κυμαινόμενο από 73% - 91% και αποτελείται από ελάσματα χρυσού. Αυτά τα ελάσματα σχημάτιζαν δακτυλίους, οι οποίοι θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν ως τετράεδροι και προσαρμόζονταν ακριβώς στα φέροντα δόντια. Ένας από τους δακτυλίους συνήθως έφερε τεχνητό δόντι το οποίο συγκρατούνταν στο θάλαμο τον οποίο σχημάτιζε ο δακτύλιος με ήλο. Κάθε δακτύλιος συνενώνονταν με τον επόμενο με ψυχρή κόλληση.
Η συντριπτική πλειοψηφία των ετρουσκικών οδοντικών προσθέσεων τοποθετούνταν στα πρόσθια δόντια, κυρίως τους τομείς της άνω γνάθου. Σε ορισμένα ευρήματα η αγκύρωση της κατασκευής πραγματοποιούνταν στους κυνόδοντες και σπανιότερα στους προγόμφιους.
Υπάρχει ομοφωνία των μελετητών ότι οι γυναίκες των ανώτερων κοινωνικών τάξεων ήταν οι φορείς αυτών των προσθετικών οδοντικών κατασκευών. Η δε χρήση τους γινόταν πρωτίστως για λόγους επίδειξης πλούτου και καλλωπιστικούς και δευτερευόντως για θεραπευτικούς[10].
Αντίθετα από τα Λατινικά και τα Ελληνικά, η Ετρουσκική γλώσσα, η τρίτη μεγάλη γλώσσα της ρωμαϊκής επικράτειας στην ιταλική χερσόνησο δεν επιβιώνει σε μεγάλα λογοτεχνικά έργα. Είμαστε σίγουροι, βέβαια, ότι υπήρχε ένα corpus θρησκευτικής λογοτεχνίας όπως επίσης και ένα corpus ιστορικών και δραματικών κειμένων. Για παράδειγμα είναι γνωστό το όνομα του δραματογράφου Βόλνιου, άγνωστης ημερομηνίας, που έγραψε έναν αριθμό τραγωδιών. Αν και δεν υπάρχουν μαρτυρίες, εμμέσως συνάγουμε το συμπέρασμα όπως προείπαμε ότι η ετρουσκική μουσική διέθετε κάποια γραπτή μορφή.
Η ετρουσκική γλώσσα είναι παγκόσμια αποδεκτή ως απομονωμένη περίπτωση. Δεν μπορεί να αποδειχθεί ότι συσχετίζεται με οποιαδήποτε άλλη γλώσσα, ζώσα ή νεκρή, εκτός από λίγες τοπικές ως επί το πλείστον διαλέκτους. Τα Ρετικά που καταγράφηκαν στην ευρύτερη περιοχή των Άλπεων, συνδέονται με τα Ετρουσκικά κρίνοντας από τις λιγοστές επιγραφές. Η λημνιακή γλώσσα των προελληνικών φύλων της αρχαιότητας, έτσι όπως καταγράφηκε σε επιγραφή, φαίνεται πως σχετίζεται με την Ετρουσκική. Η Καμονική, επίσης, η οποία καταγράφηκε στη ΒΔ Ιταλία και χρησιμοποιούσε το ετρουσκικό αλφάβητο, σχετίζεται πιθανώς, αλλά τα στοιχεία είναι πολύ λίγα για να μας οδηγήσουν σε σαφή συμπεράσματα.
Η ετρουσκική γλώσσα, αν και συνέχισε να μελετάται, νέκρωσε ήδη από την αυτοκρατορική περίοδο της Ρώμης και χρησιμοποιείτο μόνον από ιερείς και λόγιους. Ο αυτοκράτωρ Κλαύδιος έγραψε την ιστορία των Ετρούσκων σε 20 βιβλία, βασισμένη σε πηγές της εποχής του. Δυστυχώς αυτά τα βιβλία χάθηκαν και μαζί τους χάθηκαν οι μνήμες ενός σημαντικού κατά την άποψή μας πολιτισμού. Η γλώσσα στο θρησκευτικό ιερουργικό της πλαίσιο έμεινε ζωντανή ως την ύστερη αρχαιότητα, όπως φαίνεται από το τελευταίο αρχείο μιας τέτοιας χρήσης, που σχετίζεται με την επιδρομή του Αλάριχου, αρχηγού των Βησιγότθων, στη Ρώμη το 410 Κ.Ε.. Σύμφωνα με αυτό το αρχείο οι Ετρούσκοι ιερείς κλήθηκαν να ρίξουν κεραυνό ενάντια στους βαρβάρους.
Υπάρχει ένα corpus ετρουσκικών επιγραφών, στο οποίο προστίθενται αρκετές επιγραφές που ανακαλύπτονται κάθε χρόνο. Πρόκειται κυρίως για σύντομες επικήδειες ή επιγραφές, που βρέθηκαν σε αναθηματικά αγγεία, σε τάφους ή σε αφιερώματα των ιερών. Άλλες βρέθηκαν σε εγχάρακτους ορειχάλκινους καθρέφτες, σε νομίσματα, δίσκους και κεραμική, και περιέχουν ονόματα, αριθμούς και μη αλφαβητικά σύμβολα, αν και η λειτουργία τους είναι λίγο κατανοητή.
Μια όρθια στήλη με επιγραφή βρέθηκε το 1885 στα Καμίνια της Λήμνου. Χρονολογήθηκε από τον 6ο αι. π.Χ. και βρίσκεται πλέον στο Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών. Η επιγραφή στη στήλη έχει 198 γράμματα που σχηματίζουν 33 λέξεις και είναι διακοσμημένη με το προφίλ ενός πολεμιστή. Η επιγραφή είναι γραμμένη σε ελληνικό αλφάβητο, προσαρμοσμένο φωνητικά ώστε να ταιριάζει με τις ιδιαιτερότητες του ετρουσκικού αλφάβητου, εκτός από την περίπτωση του γράμματος –ο (όμικρον).
Ορισμένοι ακαδημαϊκοί υποθέτουν ότι τα λημνιακά και τα ετρουσκικά συνδέονται γενετικά ή τουλάχιστον μορφολογικά. Στην πραγματικότητα, η γλώσσα της επιγραφής στη στήλη παρουσιάζει μορφολογική και νοηματική ομοιότητα με την Ετρουσκική.
Από τα μεγαλύτερα σε περιεχόμενο κείμενα και πιθανώς το σημαντικότερο είναι το Liber Lintaeus, που βρέθηκε στην Αίγυπτο τον 19ο αι. και μεταφέρθηκε στη Γιουγκοσλαβία από έναν περιηγητή[18]. Βρίσκεται σήμερα στο Εθνικό Μουσείο του Ζάγκρεμπ. Το κείμενο είναι γραμμένο σε λινό ύφασμα που χρησιμοποιήθηκε, όπως και ο Πάπυρος του Ποσείδιπου, ως περιτύλιγμα μούμιας. Έχει έκταση 1300 περίπου λέξεων και είναι γραμμένο με μαύρο μελάνι σε λινό. Περιέχει ένα ημερολόγιο και οδηγίες για θυσίες αρκετές για να συγκροτήσουμε άποψη για την ετρουσκική θρησκευτική λογοτεχνία. Από την Καμπανία της Ιταλίας έφθασε ως εμάς ένα σημαντικό θρησκευτικό κείμενο, χαραγμένο σε στήλη της αρχαίας Καπούα. Από τον Κόρτονα επίσης προέρχεται μια ορειχάλκινη επιγραφή, η οποία περιγράφει λεπτομερειακά ένα συμβόλαιο γαιοκτησίας ανάμεσα σε δύο οικογένειες.
Οι λίγες ετρουσκικές-λατινικές δίγλωσσες επιγραφές, όλες επικήδειες, έχουν περιορισμένη αξία όσον αφορά στη βελτίωση της γνώσης μας για την ετρουσκική γλώσσα. Όμως, οι εγχάρακτες χρυσές πινακίδες που που βρέθηκαν στα αρχαία άδυτα των Πύργων, του επίνειου της Κέρε μας έδωσαν δύο κείμενα σαράντα περίπου λέξεων και παρόμοιου περιεχόμενου, το ένα στην Ετρουσκική και το άλλο στη Φοινικική. Αυτά τα δύο κείμενα προσφέρουν ουσιαστικά στοιχεία για την ερμηνεία της Ετρουσκικής μέσω μιας γνωστής γλώσσας, όπως είναι η Φοινικική. Τούτο το εύρημα φυσικά είναι και σημαντικό ιστορικό έγγραφο, που καταγράφει την αφιέρωση ενός ιερού τόπου στη φοινικική θεά Αστάρτη στο ετρουσκικό ιερό των Πύργων από τον Θέφαρι Βελιάνας, βασιλέα της Κέρε, κατά τον 5ο αι. π.Χ.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
