Грозава

Гро́зава^[2] (трансліт.: Hrozava, руск.: Грозово) — аграгарадок у Капыльскім раёне Мінскай вобласці, каля ракі Вужанка. Уваходзіць у склад Грозаўскага сельсавета. Насельніцтва 427 чал. (2010). Знаходзіцца за 18 км ад Капылю, за 25 км ад чыгуначнай станцыі Цімкавічы; на аўтамабільнай дарозе Узда — Старыца.

Аграгарадок Грозава Краіна Беларусь Вобласць Мінская Раён Капыльскі Сельсавет Грозаўскі Каардынаты 53°10′16″ пн. ш. 27°20′03″ у. д.HGЯO Насельніцтва ▼393 чал. (2018)[1] Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 1719 Аўтамабільны код 5 Грозава на карце Беларусі ±

Грозава на Вікісховішчы

Назва

Тапонім «Грозаў»^[3] утварыўся ад імя Гроза^[4]. Традыцыйная назва за савецкім часам была зменена на Грозава^[5].

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Упершыню Грозаў упамінаецца ў першай палове XVI стагоддзя як вёска Слуцкага княства, уладанне Алелькавічаў. У 1538 годзе зямля Грозаўская падаравана Жыгімонтам Старым П. Корбуту «…за верныя і жыглівыя яго паслугі».

У 1582 годзе існавалі аднайменныя сяло, фальварак і шляхецкая ўласнасць. У другой палове XVI — першай палове XVII стагоддзяў мясцовасць знаходзілася ва ўладанні Валадковічаў. У 1600 годзе існаваў старажытны праваслаўны храм — Мікалаеўскі мужчынскі манастыр. У 1639 годзе памешчык Новагародскага павета Р. Валадковіч ахвяраваў манастыру некалькі маёнткаў. Фундушы храму давала і падстоліна Горват (1748).

У першай трэці XVII стагоддзя Валадковічы заснавалі тут яшчэ адзін мужчынскі прыстанак у імя Яна Багаслова (скасаваны ў 1860 годзе, далучаны да Слуцкага Троіцкага манастыра)

Паводле інвентара 1650 года, існавалі аднайменныя двор (4 жылыя дамы і 5 гаспадарчых пабудоў) і фальварак, былі бровар, млын і гумно.

У другой палове XVII стагоддзя Грозаў перайшоў да Радзівілаў. На 1690 год тут было 66 двароў. У XVIII стагоддзі Грозаў знаходзіўся ва ўладанні Незабытоўскіх, за якімі атрымаў статус мястэчка. У 1791 годзе мясцовасць увайшла ў склад Случарэцкага павета.

Расійская імперыя

Сядзіба Мержыеўскіх. Н. Орда, 1864 г.

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Грозаў апынуўся ў складзе Расійскай імперыі, дзе стаў цэнтрам воласці Слуцкага павета Мінскай губерні.

У пачатку XIX стагоддзя Грозавам валодаў Сарвацый Станіслаў Антон Горват, якому належаў родавы маёнтак Бабоўня^[6].

На 1800 год тут было 30 двароў, дзейнічалі 2 драўляныя манастыры (Яна Багаслова з царквой Успення Багародзіцы і Святога Мікалая з аднайменнай царквой) і капліца, працавалі карчма і млын, праводзіліся рэгулярныя кірмашы і штотыднёвыя таргі.

Паводле рэвізіі 1833 года маёнтак Грозава — уласнасць І. Мержыеўскага, 37 цяглых двароў, 427 душ.

Паводле інвентару Грозава 1845 г., у мястэчку было 19 сялянскіх двароў (52 мужчынскіх, 45 жаночых), якія мелі 4 моргі 140 прэнтаў пляцавай зямлі, памеры надзелаў розніліся: 100, 80, 60 і менш прэнтаў. Грозаўцы паншчыны не выконвалі, а плацілі чынш, неслі натуральную дарожную павіннасць і старажоўшчыну^[7].

Павел Шпілеўскі ў «Падарожжы па Палессі і Беларускаму краю» (1853—1855) пакінуў наступнае апісанне Грозава:

Грозаў досыць ахайны: тут ёсць некалькі невялікіх лавак, вельмі прыстойных будынкаў і пастаялых двароў… Як і ўсялякае беларускае мястэчка, Грозаў напоўнены жыдамі, якія, праўда, жывуць на асобнай вуліцы і не маюць права сяліцца каля манастыра^[8].

У сярэдзіне XIX стагоддзя уласнікам быў Севярын Мержыеўскі, які служыў міравым пасярэднікам. Падчас паўстання западозраны ў палітычнай недабранадзейнасці і высланы адміністрацыйным парадкам пад нагляд паліцыі ў Пензенскую губернію. Яго маёмасць на падставе ўказа ад 10.12.1865 падлягала абавязковаму продажу^[9].

10 лістапада 1867 года Грозава набывае Людвіг Вітгенштэйн, муж Стэфаніі Радзівіл. Наступным уласнікам становіцца іх зяць Хлодвіг Гагенлоэ-Шылінгфурст. Набыты маёнтак быў аддадзены Вітгенштэйнамі ў арэнду Каралю Каліноўскаму (зяцю Севярына Мержыеўскага і брату святога Рафала Каліноўскага), які пасяліўся ў суседнім Гразоўку. У Грозаве ж у 1868 годзе ён пасяліў свайго бацьку Андрэя, былога дырэктара Шляхецкага Інстытута ў Вільні, у трэцім шлюбе жанатага на Сафіі Путкамер, дачцэ Марыі Верашчакі. Доўгі час Грозава было цэнтрам жыцця сям’і Каліноўскіх, крэўных Мержыеўскім, хоць фармальна ім не належала^[10]. Андрэй (пам. 1878) і Караль (пам. 1886) Каліноўскія пахаваныя на могілках у Грозаве^[11].

У 1864 годзе ў Грозаве адкрыта народнае вучылішча.

На 1870 год — 99 двароў, 376 жыхароў, 3 праваслаўныя царквы, касцёл, капліца, 2 яўрэйскія малітоўныя дамы. Гандлёвымі шляхамі Грозаў злучаўся з мястэчкамі Капыль, Бабоўня, Новы Свержань і горадам Нясвіж. На 1886 год — 3 праваслаўныя царквы, валасная ўправа, бровар, 3 заезныя двары, 11 крамаў, народнае вучылішча, 2 яўрэйскія школы. Згодна з вынікамі перапісу (1897), у Грозаве было 150 двароў, царква, капліца, пошта, народнае вучылішча, 24 крамы, ганчарны завод, 2 карчмы. У пачатку XX стагоддзя 177 двароў.

На 1905 год маем наступнае апісанне:

Мястэчка Грозаў знаходзіцца пры рацэ Вужанка на даволі высокім месцы і мае некалькі прыстойных будынкаў… У Грозаве дзве праваслаўныя цэрквы, праваслаўны манастыр, касцёл, два яўрэйскія малітоўныя дамы, сельская школа, крамы і бровар. У захаваных актах згадваецца завяшчанне падстоліны Горватавай ад 1748 года, у якім гаворыцца аб двух цэрквах у Грозаве — Мікалаеўскай і Ірынінскай і манастыры. Абедзве гэтыя цэрквы існуюць і ў наш час, а манастыр невялікі, але ўсё ў ім добра і вытанчана…^[12]

У 1912 годзе працавалі 2-класнае сельскае і 1-класнае народнае вучылішчы. На 1917 год — 188 двароў, вінакурны і медаварны заводы.

Найноўшы час

У Першую сусветную вайну ў лютым — снежні 1918 года мястэчка занялі нямецкія войскі, у жніўні 1919 — ліпені 1920 годаў і кастрычніку — лістападзе 1920 года — польскае войска.

25 сакавіка 1918 года згодна з Трэцяй Устаўной граматай Грозаў абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі, а ў лістападзе 1920 года ў Слуцку і мястэчку Семежава з беларускай міліцыі Слуцкага павета сфарміраваўся Грозаўскі полк^[13]. Да здушэння паўстання бальшавікамі (4 снежня 1920 года) улада ў мястэчку кантралявалася сіламі БНР.

На 1921 год у Грозаве працавалі спажывецкая таварыства, фельчарскі пункт, 2 школы, вінзавод; на 1923 год — 7-гадовая і яўрэйская школы, хата-чытальня, фельчар, 6 рамеснікаў (шаўцы, краўцы, кавалі). 20 жніўня 1924 года Грозава стала цэнтрам сельсавета Грэскага раёна, на гэты час тут было 182 двары. 8 ліпеня 1931 года мястэчка ўвайшло ў склад Капыльскага раёна (з 12 лютага 1935 года да 17 снежня 1956 года зноў у Грэскім раёне). У 1930-я гады ў Грозаве працавалі калгас «Інтэрнацыянал», кавальская, шавецкая, шапачная, прамысловая майстэрні, малаказавод, нафтавы млын, сукнавальня, крупадзёрка, салатопня. 27 верасня 1938 года статус паселішча панізілі да вёскі. У Другую сусветную вайну з 29 чэрвеня 1941 года да 1 ліпеня 1944 года Грозава знаходзілася пад нямецкай акупацыяй.

На 1971 год у Грозаве было 189 двароў, на 1997 год — 197 гаспадарак, машынны двор, ветэрынарны пункт, сярэдняя школа, дом культуры, бібліятэка, амбулаторыя, пошта, камбінат побытавага абслугоўвання насельніцтва, 5 крамаў. У 2000-я гады Грозава атрымала афіцыйны статус аграгарадка. На 2007 год — 167 гаспадарак, на 2010 год — 159.

• Мястэчка на старых здымках
• 
  Палац, да 1914 г.
• 
  Царква, 1917 г.
• 
  Царква і местачкоўцы, 1918 г.
• 
  Вуліца, да 1939 г.

Насельніцтва

• XVIII стагоддзе: 1763 год — 267 чал.^[4]
• XIX стагоддзе: 1800 год — 166 чал.; 1845 год — 97 чал.; 1870 год — 376 чал.; 1886 год — 156 чал.; 1897 год — 861 чал. у мястэчку Грозаў, 41 чал. у маёнтку Грозаў
• XX стагоддзе: 1901 год — 1032 чал.; 1917 год — 1194 чал.; 1924 год — 1007 чал.; 1960 год — 656 чал.; 1971 год — 587 чал.; 1992 год — 498 чал.^[14]; 1997 год — 481 чал.^[15]
• XXI стагоддзе: 2007 год — 428 чал.^[16]; 2010 год — 427 чал.

Інфраструктура

У Грозаве працуюць школа, дашкольная ўстанова, бальніца, 2 бібліятэкі, дом культуры, пошта.

Славутасці

Крыж абаронцам БНР.

• Вінакурня (пачатак XX стагоддзя).
• Гандлёвыя рады (другая палова XIX стагоддзя).
• Касцёл у Гонар Зняцця Збаўцы з Крыжа (1802; цяпер клуб).
• Могілкі яўрэйскія.
• Палац Мержыеўскіх (другая палова XVIII стагоддзя).
• Дуб-волат — былы батанічны помнік прыроды рэспубліканскага значэння. Узрост каля 200 гадоў.
• На колішняй плошчы Рынак, каля будынка былога касцёла пастаўлены мемарыяльны крыж у гонар абаронцаў незалежнасці Беларусі.

Страчаная спадчына

• Манастыр Святога Яна Багаслова
• Царква Святога Мікалая

Вядомыя асобы

• Ісаак Рэйнгольд
• Дзмітрый Сабалеўскі — дзеяч беларускага руху 1917—1918 гадоў^[17]
• Барыс Уладзіміравіч Фінкельштэйн (нар. 1910) — савецкі матэматык.

Галерэя

• Краявіды Грозава
• 
  Палац Мержыеўскіх
• 
  Былы касцёл
• 
  Гандлёвыя рады
• 
  Могілкі яўрэйскія

Крыніцы

1. http://www.kopyl.minsk-region.by/uploads/files/11-01-2018-1.pdf
2. Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Мінская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2003. — 604 с. ISBN 985-458-054-7. (DJVU). Сустракаецца таксама варыянт Гро́заў, м.
3. БелЭн 1997.
4. ГВБ 2011, с. 160.
5. Падарожжы Свабоды: Грозаў (нявызн.). Радыё Свабода. Праверана 21 лютага 2014.
6. Грозов, усадьба Мержеевских // Старинные усадьбы Минского края / А. Т. Федорук ; [Под общ. рук. и предисл. Е.Будинаса]. — Мн.: ООО "Полифакт" : ООО "Лекция", 2000. — С. 162—163. — 415 с. — (Старинные усадьбы Беларуси). — 500 экз. — ISBN 985-6107-24-5.
7. Соркіна I. Мястэчкі Беларусі ў канцы XVIII — першай палове XIX ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7. С. 172.
8. Шпилевский П. М. Путешествие по Полесью и Белорусскому краю. Минск: Беларусь, 2004. С. 229.
9. Матвейчык Дзмітрый. Удзельнікі паўстання 1863-64 гадоў: біяграфічны слоўнік. Мінск: Беларусь, 2016. С. 381.
10. Hrozów, [w:] Roman Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. drugie przejrzane i uzupełnione, t. 2: Województwa brzesko-litewskie, nowogrodzkie, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1993, s. 217—219
11. Gil Czesław. Wychwalajcie mężów sławnych. Wspomnienia o św. Rafale Kalinowskim. Bielsko-Biała: Wydawnictwo Karmelitów Bosych, 2013.
12. http://www.kopylmuzey.by/projects.php
13. Грыцкевіч А. Грозаўскі полк // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 3: Гімназіі — Кадэнцыя / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1996. — С. 155. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2.
14. ЭГБ 1996.
15. ГВБ 2011, с. 161.
16. ГВБ 2011, с. 162.
17. Аляксандр Горны. Фота яшчэ аднаго вельмі цікавага і крышачку забытага цяпер дзеяча беларускага руху перыяду 1917-1918 гадоў Зміцера Сабалеўскага (нявызн.). Запісы беларусаведа -- facebook.com (28 студзеня 2024). Праверана 9 лютага 2024.

Літаратура

• Грозаў // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 5: Гальцы — Дагон / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 5. — С. 447. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 5).
• Грозава // Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 8: Мінская вобласць, кн. 2 / рэдкал.: Т. У. Бялова (дырэктар) і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2011. — С. 160—162. — 2 000 экз. — ISBN 978-985-11-0554-6.
• Шаблюк В. Грозава // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 3: Гімназіі — Кадэнцыя / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1996. — С. 155. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2.
• Hrozów // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom III: Haag — Kępy (польск.). — Warszawa, 1882. — S. 178.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Грозава