Іранскі крызіс 2019 года, таксама крызіс у Персідскім заліве і амерыкана-іранскі канфлікт — надзвычайна напружанае палітычнае, дыпламатычнае і ваеннае супрацьстаянне паміж Іранам і саюзнымі яму групоўкамі з аднаго боку, і ЗША і іх стратэгічнымі саюзнікамі ў рэгіёне з другога. Адносіны паміж імі абвастрыліся пасля выхаду Тэгерана і Вашынгтона з «ядзернай здзелкі» (афіцыйная назва — Сумесны ўсёабдымны план дзеянняў).
| Іранскі крызіс | |||
|---|---|---|---|
| Асноўны канфлікт: Другая халодная вайна | |||
 Амерыканскі бамбардзіроўшчык B52 на ваеннай базе ў Катары, 12 мая 2019. | |||
| Дата | з 5 мая 2019 года | ||
| Месца | Ірак, Сірыя, ізраільска-палесцінскія тэрыторыі, Персідскі заліў Армузскі праліў, Гібралтарскі праліў, Аманскі заліў, Чырвонае мора | ||
| Прычына | Выхад Ірана і ЗША з «ядзернай здзелкі» | ||
| Праціўнікі | |||
| Камандуючыя | |||
| Сілы бакоў | |||
|
|||
| Страты | |||
|
|||
| Агульныя страты | |||
|
|||
.png){kind=spacer}
Перадгісторыя
15 ліпеня 2015 года Іран і краіны «шасцёркі» (ЗША, Францыя, Вялікабрытанія, Германія, Кітай і Расія) дасягнулі пагаднення па іранскай ядзернай праграме ў абмен на адмену санкцый супраць Ірана. Па пагадненні афіцыйны Тэгеран павінен дапусціць інспектараў МАГАТЭ на свае ядзерныя аб’екты. Краіны Захаду, у сваю чаргу, будуць пакрокава здымаць з Ірана санкцыі. Пагадненне павінна быць ратыфікавана ўсімі бакамі і адобрана Саветам Бяспекі ААН[25].
У кастрычніку 2017 года прэзідэнт ЗША Д. Трамп заявіў, што больш не будзе завяраць кангрэс у тым, што «Сумесны ўсёабдымны план дзеянняў» адпавядае інтарэсам краіны[26]. 8 мая 2018 года ён абвясціў аб выхадзе краіны з пагаднення па іранскай ядзернай праграме. Амерыканскі прэзідэнт заявіў, што ЗША валодаюць доказамі таго, што Іран працягвае распрацоўку ядзернай зброі, тым самым парушаючы Сумесны ўсёабдымны план дзеянняў. Таксама ён анансаваў аднаўленне санкцый супраць Тэгерана[27].
8 мая 2019 года (у гадавіну выхаду ЗША з пагаднення) Іран у адказ на дзеянні ЗША, згодна з параграфам 26 СУПД, абвясціў аб першым этапе спынення выканання шэрагу пунктаў ядзернай здзелкі (у частцы, якая тычыцца запасаў узбагачанага ўрану і цяжкай вады). У прыватнасці, Іран перавысіў значэнне запасаў нізкаўзбагачанага ўрану, усталяванага на адзнацы ў 300 кілаграм. 7 ліпеня Тэгеран абвясціў аб другім этапе скарачэння абавязацельстваў па СУПД. Іран заявіў, што пачынае працэс узбагачэння ўрану на ўзроўні вышэй прадугледжаных ядзернай здзелкай 3,67%[28].
Разгортванне канфрантацыі ў 2019 годзе
- 5 мая: саветнік па нацыянальнай бяспецы ЗША Джон Болтан абвясціў, што ЗША разгортваюць ударную групу авіяносца «Аўраам Лінкальн» і чатыры бамбардзіроўшчыка B-52 на Блізкім Усходзе, каб «паслаць яснае і беспамылковае паведамленне» Ірану пасля паведамленняў ізраільскай разведкі пра меркаваную іранскую змову з мэтай паслаблення ЗША ў рэгіёне[29][30].
- 7 мая: дзяржсакратар ЗША Майк Пампеа здзейсніў нечаканы візіт у Багдад пасля адмены сустрэчы з канцлерам Германіі Ангелай Меркель. Ён сказаў прэзідэнту Ірака Бархаму Салеху і прэм’ер-міністру Адзілy Абдул-Махдзі, што яны нясуць адказнасць за абарону амерыканцаў у Іраку.
- 8 мая: саветнік аяталы Хаменеі заявіў, што Іран упэўнены, што ЗША не хочуць і не могуць пачаць вайну з Іранам. Тым часам Цэнтральнае камандаванне ВПС ЗША абвясціла, што некалькі знішчальнікаў F-15C Eagle былі перебазаваны на Блізкі Усход, каб «абараніць інтарэсы ЗША ў рэгіёне»[31].
- 10 мая: Злучаныя Штаты разгарнулі марскі транспартны карабель USS Arlington і ЗРК «Пэтрыёт» у рэгіёне. Пентагон заявіў, што нарошчванне ваеннай сілы было выклікана «падвышанай гатоўнасцю Ірана да правядзення наступальных аперацый»[32].
- 13 чэрвеня: два амерыканскіх нафтавых танкера падвергліся нападу каля Армузскага праліва, у выніку адзін з іх загарэўся і страціў кіраванне. Прэзідэнт ЗША Дональд Трамп абвінаваціў у здарэнні Іран, які адмаўляў дачыненне да нападаў на танкеры і абвінаваціў Вашынгтон у прапагандзе «іранафобскай» кампаніі.
- 20 чэрвеня: амерыканскі ваенны беспілотнік быў збіты іранскімі ВПС. Прэзідэнт Ірана Хасан Рухані заявіў, што той парушыў іх паветраную прастору[33].
- 4 ліпеня: Каралеўскія марскія пяхотнікі з атрада спецназа «42 Commando» захапілі супертанкер ля ўзбярэжжа Гібралтара, які перавозіў іранскую нафту ў Сірыю. Урад Ірана паабяцаў адказаць на захоп нафтавага танкера[34].
- 10 ліпеня: фрэгат Каралеўскага флоту HMS «Montrose» адагнаў тры іранскіх катары, якія спрабавалі спыніць камерцыйнае судна «British Heritage»[33].
- 11 ліпеня: паліцыя Гібралтара заявіла, што арыштавала капітана і старпама іранскага супертанкера «Грэйс-1» у сувязі з парушэннем санкцый ЕС у дачыненні да Сірыі. Праз два дні прадстаўнікі паліцыі паведамілі, што капітан, старпам і два другіх памочніка капітана судна былі вызвалены пад заклад без прад’яўлення абвінавачвання.
- 13 ліпеня: у тэлефоннай размове з міністрам замежных спраў Ірана Махамадам Джавадам Зарыфам міністр замежных спраў Джэрэмі Хант прапанаваў пайсці на саступкі датычна вызвалення «Грэйс-1» у абмен на гарантыі, што Тэгеран не будзе парушаць санкцыі ЕС у дачыненні да ўрада Асада ў Сірыі.
- 17 ліпеня: Прадстаўнікі ЗША заявілі, што падазраюць Іран у захопе панамскага нафтавага танкера, які рухаўся з Аб’яднаных Арабскіх Эміратаў і праходзіў праз Армузскі праліў. Пазней Іран заявіў, што яго Рэвалюцыйная гвардыя затрымала замежны нафтавы танкер і яго каманду з 12 чалавек за кантрабанду паліва з краіны.
- 18 ліпеня: Трамп заявіў, што карабель ВМС ЗША «Boxer» збіў іранскі беспілотнік, што пралятаў за тысячу ярдаў (менш за кіламетр) ад ваеннага карабля, праігнараваўшы папераджальныя сігналы. Іранскія ваенныя чыноўнікі адмаўлялі, што страцілі свой беспілотнік у Армузскім праліве.
- 19 ліпеня: байцы КВІР затрымалі брытанскі нафтавы танкер Stena Impero, які належаў кампаніі Stena Bulk & Northern Marine Management, у Армузскім праліве. Рашэнне прынята з-за парушэнні суднам міжнародных нормаў[34].
- 16 жніўня: міністр замежных спраў Польшчы Яцак Чапутовіч заявіў, што Варшава падтрымлівае ваенную місію ЗША ў Персідскім заліве і гатова аказаць дапамогу[3].
- 25 жніўня: стала вядома, што найноўшы ракетны эсмінец Defender ВМФ Вялікабрытаніі накіроўваецца ў раён Персідскага заліва. Карабель далучыўся да фрэгатаў Kent і Montrose, якія знаходзіліся ў рэгіёне з мэтай застрашвання Ірана.
- 3 верасня: ЗША ўвялі санкцыі супраць іранскага даследчага інстытута астранаўтыкі, касмічнага агенцтва і цэнтра даследавання космасу[35].
- 14 верасня: ідэалагічныя саюзнікі Ірана хусіты здзейснілі пры дапамозе БПЛА напад на саудаўскія нафтаперапрацоўчыя заводы ў Абкайку і Хурайсе. Атака выклікала часовае падзенне здабычы саудаўскай нафты ўдвая (з 9,8 мільёна барэляў да 4,1 мільёна барэляў), што адпавядае 5% здабычы нафты ў свеце[36]. ЗША абвясцілі, што за інцыдэнтам стаіць Тэгеран, але ніякіх доказаў не далі[37].
- 21 верасня: прэзідэнт ЗША Дональд Трамп ухваліў адпраўку на Блізкі Усход дадатковых войскаў. Між тым, кіраўнік Пентагона Марк Эспер заявіў, што ўсе амерыканскія сілы, размешчаныя на ваенна-марской базе ў Бахрэйне, будуць сфакусаваны на супрацьракетнай абароне[38].
- 11 кастрычніка: у 60 мілях ад партовага горада Джыда ў Чырвоным моры двума саудаўскімі ракетамі быў атакаваны іракскі нафтавы танкер. Адбыўся выбух, у выніку чаго два рэзервуара для нафты пашкоджаны. Ахвяр і пацярпелых няма[39].
- 7 лістапада: ваенна-марская кааліцыя пад кіраўніцтвам ЗША пачала аперацыю ў Бахрэйне па ахове суднаходных маршрутаў каля праблемных іранскіх тэрытарыяльных вод[40].
- 27 снежня: Абстрэл амерыканскай базы К-1 у Iраку. Амерыканцы ўсклалі адказнасць на апалчэнне «Катаіб Хезбала».
- 31 снежня: Атака на пасольства ЗША ў Багдадзе. Дональд Трамп усклаў адказнасць за гэта на Іран. За некалькі дзён да інцыдэнту амерыканскія ВПС разбамбілі пяць аб’ектаў «Катаіб Хезбала» і іншых шыіцкіх рухаў у Сірыі і Іраку, што і паслужыла падставай да нападу шыітаў на дыпмісію.
Падзеі ў пачатку 2020-х гадоў
- 2020
- 3 студзеня: Авіяўдар ВПС ЗША па міжнародным аэрапорце Багдада, падчас чаго загінулі Касем Сулеймані — камандуючы атрадам «Кодс» іранскага Корпуса Вартавых Ісламскай рэвалюцыі — і Абу Махдзі Аль-Мухандзіс — камандзір іракскай кааліцыі шыіцкіх апалчэнцаў «Сілы народнай мабілізацыі».
- 4 студзеня: Ля будынка пасольства ЗША адбыўся выбух. Інфармацыі аб забітых і параненых няма. Разам з тым, бліжэйшыя тэрыторыі штаба сіл бяспекі Ірака падвергнуліся мінамётнаму абстрэлу. Адзначалася, што інцыдэнт адбыўся на поўначы краіны ў правінцыі Найнава. Невядомыя абстралялі ўрадавыя будынкі каля штаба, якія выкарыстоўваюцца ваеннымі ЗША. Акрамя таго, ракетным ударам падвергліся квартал аль-Джадрыя і таксама размешчаная на поўначы ваенная база «Балада», якую выкарыстоўвалі амерыканскія сілы[41].
- 5 студзеня: Урад Ірана аб’явіў, што адмаўляецца ад апошніх абмежаванняў па ядзернай здзелцы, заключанай у 2015 годзе Іранам і шасцёркай міжнародных пасярэднікаў. Тэгеран заяўляў, што гатовы вярнуцца да выканання абавязацельстваў у выпадку зняцця санкцый, а таксама напрамую звязаў сваё рашэнне з забойствам Сулеймані. Іранскія ўлады дадалі, што працягнуць супрацоўніцтва з МАГАТЭ і вернуцца да выканання сваіх абавязацельстваў па ядзернай здзелцы, калі санкцыі ў дачыненні да краіны будуць зняты, а інтарэсы краіны будуць улічаны[42]. Разам з тым у Іраку ў правінцыі Анбар шыітамі быў збіты амерыканскі БПЛА Boeing ScanEagle 2[43]. У гэты жа дзень Трамп заявіў, што ЗША ўзялі на прыцэл 52 іранскіх аб’екты, уключаючы аб’екты культурнай спадчыны. Гэтая заява выклікала занепакоенасць шэрагу палітыкаў і экспертаў, якія паказалі, што наносіць удары па такім аб’ектам забараняе міжнароднае права[44].
- 6 студзеня: Пасля таго, як у парламенце Ірака пачаўся разгляд пытання аб вывадзе замежных войск, Дональд Трамп заявіў, што армія ЗША не пакіне краіну, пакуль іракскія ўлады не заплацяць.
- 7 студзеня: Парламент Ірана прызнаў Пентагон тэрарыстычнай арганізацыяй, а таксама ўсіх камандзіраў, агентаў і іншых асоб, якія маюць дачыненне да смерці Касема Сулеймані. Фактычна ўся армія ЗША была прызнана тэрарыстычнай арганізацыяй.
- 8 студзеня: Іран нанёс удар балістычнымі ракетамі па ваенна-паветранай базе Айн аль-Асад і ў Эрбілі на поўначы Ірака, дзе размешчаліся амерыканскія войскі. Бамбардзіроўка адбывалася двума хвалямі. За другім разам пацярпела трэцяя база ЗША — Кемп Кук. Адказнасць на сябе ўзяў Іранскі корпус вартавых рэвалюцыі. Адзначалася, што спачатку былі выпушчаны больш за 10 ракет, а затым каля пяці[45]. Загінула 80 амерыканскіх ваенных[46]. Тым часам пад Тэгеранам іранскія СПА памылкова збілі ўкраінскі авіялайнер, прыняўшы яго за амерыканскую крылатую ракету.
- 10 студзеня: Адміністрацыя Дональда Трампа абвясціла аб узмацненні жорсткасці існых эканамічных санкцый супраць Ірана[47][48].
- 14 студзеня: Амерыканская ваенная база Эт-Таджы на поўнач ад Багдада падвергнулася ракетнай атацы. Па даных некаторых СМІ, было выпушчана 8 ракет з сістэм залпавага агню, пры гэтым палова з іх разарвалася на тэрыторыі самой базы, астатнія — у яе ваколіцах. Не менш за трох іракцаў былі паранены. Вайскоўцы ЗША не пацярпелі. Аб’екту нанесены матэрыяльны ўрон[49].
- 20 студзеня: Абстрэл амерыканскай дыпмісіі ў Багдадзе, ахвяр няма[50].
- 27 студзеня: На тэрыторыі амерыканскай дыпмісіі ў Багдадзе ўпалі тры ракеты, адна з іх трапіла ў рэстаран. Некалькі чалавек пацярпелі пры абстрэле. Пасля нападу верталёты эвакуіравалі з тэрыторыі пасольства людзей. Амерыканскія ўлады абвінавацілі ў гэтым праіранскія сілы[50].
- 20 жніўня: амерыканскі лідар Дональд Трамп заявіў аб намеры ЗША аднавіць усе санкцыі ААН у дачыненні да Ірана. Прадстаўнік ад Ісламскай Рэспублікі Маджыд Тахт-Раванчы нагадаў, што Штаты выйшлі з сумеснага ўсёабдымнага плана дзеянняў, і таму не маюць права ўмешвацца ў гэтае пытанне. Вялікабрытанія, Францыя і Германія ў сумеснай заяве выступілі супраць намеру Вашынгтона[51].
- 18 кастрычніка: скончаны тэрмін дзеяння зброевага эмбарга ААН, ініцыяванага ЗША, на пастаўку ўзбраенняў Ірану[52].
- 27 лістапада: у выніку ўзброенага нападу, арганізаванага ізраільскімі спецслужбамі, забіты іранскі фізік Махсен Фахрызадэ[53]. Па даных Савета бяспекі ААН, ён быў старшым навуковым супрацоўнікам Міністэрства абароны Ірана і Узброеных сіл Ірана і кіраўніком Цэнтра фізічных даследаванняў (PHRC) і «Праекта Амадэй» — таемнай праграмы па стварэнні ядзернай боегалоўкі для балістычных ракет[54][55]. Забойства навукоўца выклікала чарговае дыпламатычнае і інфармацыйнае абвастрэнне становішча ў рэгіёне[56].
- 2021
- 4 студзеня: паўднёвакарэйскі танкер «MT Hankuk Chemi», які ішоў з Саудаўскай Аравіі быў затрыманы ВМС КВІР і адбуксаваны ў іранскі порт Бэндэр-Абас. Паведамлялася, што паміж Іранам і Паўднёвай Карэяй абвастрылася спрэчка з нагоды таго, што апошняя адмаўлялася як-небудзь вырашаць праблему захраслі на рахунках у паўднёвакарэйскіх банках каля 7 млрд долараў, якія павінны былі быць пераведзены Ірану за нафту і іншыя пастаўленыя тавары[57]. На наступны дзень у сувязі з інцыдэнтам пасол Ірана быў выкліканы ў МЗС Паўднёвай Карэі. У Тэгеране адзначылі, што затрыманне танкера было выклікана тым, што карэйцы забруджвалі палівам воды Персідскага заліва[24].
- 5 студзеня: Іранскі парламент прыняў закон, які абавязваў урад знішчыць Ізраіль да 2041 года[58].
- 15 лютага: адбыўся ракетны абстрэл горада Эрбіль, дзе загінуў адзін грамадзянскі служачы ЗША, яшчэ пяцёра паранены. Таксама пацярпеў адзін амерыканскі ваеннаслужачы[59].
- 25 лютага: ВПС ЗША нанеслі ракетны ўдар па пазіцыях сірыйскіх апалчэнцаў, якіх падтрымліваў Іран. Атака, здзейсненая па загадзе новага прэзідэнта Джо Байдэна, стала адказам за абстрэл базы ў Эрбілі[60].
- 3 сакавіка: восем ракет трапілі ў амерыканскую базы «Айн аль-Асад» у Іраку. Па даных іранскага англамоўнага сайта PressTV, у выніку абстрэлу былі забіты двое і паранены шасцёра вайскоўцаў. Амерыканскі бок абверг інфармацыю аб гібелі сваіх байцоў, але пацвердзіў сам факт атакі[61].
- 6 мая: у міжнародных водах Арабскага мора амерыканскі крэйсер «Monterey» захапіў на шляху ў Емен іранскае судна з грузам зброі на борце. Забароненыя ўзбраенні былі канфіскаваныя[62][63]
- 29 ліпеня: у Армузскім праліве з іранскага боку быў абстраляны японскі танкер «Мерсер стрыт», які ішоў пад ліберыйскім сцягам. Двое маракоў загінулі ад куль, выпушчаных з дронаў[64].
- 2022
- 5 студзеня: групоўка пра-іранскіх паўстанцаў атакавала амерыканскую вайсковую базу блізу сірыйскага горада Меядзін. Напад быў адбіты[65].
- 13 сакавіка: генеральнае консульства ЗША ў горадзе Эрбіль было абстраляна ракетамі, выпушчанымі з тэрыторыі Ірана. Нязначна пацярпеў будынак тэлеканала Kurdistan 24, размешчаны побач[66].
Ізраільска-палесцінскі канфлікт (2023—2024)
У пачатку 2020-я гадоў Іран стаў ахвярай нападаў Ізраіля, ІД і іншых суніцкіх экстрэмісцкіх груповак[67]. У кастрычніку 2023 года адбылося ўзмацнення напружанасці на Блізкім Усходзе з-за чарговай эскалацыі ізраільска-палесцінскага канфлікту[68]. З пачаткам вайны праіранскія баевікі 160 абстрэльвалі аб’екты ЗША і іх саюзнікаў у рэгіёне[69].
Саюзны іранцам хусіцкі рух стаў нападаць на караблі, які накіроўваліся ў Ізраіль. У адказ амерыканцы ўтварылі ваенную кааліцыю з мэтай абараніць судаходства. 12 студзеня 2024 года ЗША і Вялікабрытанія распачалі серыю авіяўдараў па хусітам у Емене[70][71].
Некалькі раней, 2 студзеня, ізраільскі беспілотнік нанёс удар у Ліване, забіўшы намесніка лідара ХАМАС (саюзны Ірану палесцінскі рух) Салеха аль-Аруры[68]. Хутка, 3 студзеня, у іранскім Кермане двума выбухамі была сарвана памятная цырымонія ў гадавіну гібелі генерала Касема Сулеймані[68]. Хоць адказнасць за напад узялі прадстаўнікі ІД[72], але прэзідэнт краіны Ібрагім Раісі абвінаваціў у тэракце Ізраіль[73]. 15 студзеня іранцы абстралялі іракскі Эрбіль. Напад быў накіраваны на недабудаванае консульства ЗША і меркаваны штаб разведкі Масада[74].
Гл. таксама
Зноскі
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
