From Wikipedia, the free encyclopedia
Пу́блій або Гай Карне́лій Та́цыт[заўв 1] (лац.: Publius Cornelius Tacitus ці Gaius Cornelius Tacitus; каля 54[1] ці не раней за 2011 і не пазней за 56, Нарбонская Галія — каля 120[1][2], Рымская імперыя) — старажытнарымскі гісторык, адзін з самых вядомых пісьменнікаў антычнасці, аўтар трох невялікіх твораў («Агрыкала», «Германія», «Дыялог пра прамоўцаў») і дзвюх вялікіх гістарычных прац («Гісторыя» і «Аналы»).
| Публій Карнелій Тацыт | |
|---|---|
| лац.: Publius Cornelius Tacitus | |
.jpg) | |
| Асабістыя звесткі | |
| Дата нараджэння | каля 54[1] ці не раней за 2011 і не пазней за 56 |
| Месца нараджэння | |
| Дата смерці | каля 120[1][2] |
| Месца смерці | |
| Грамадзянства | |
| Жонка | Юлія Агрыкала[d] |
| Прафесійная дзейнасць | |
| Род дзейнасці | гісторык, палітык, ваенны, паэт, філосаф, біёграф, аналіст, юрыст, пісьменнік |
| Гады творчасці | 90-я — каля 120 гг. |
| Жанр | гісторыя |
| Мова твораў | лацінская мова |
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
У маладосці Тацыт сумяшчаў кар’еру судовага прамоўцы з палітычнай дзейнасцю, стаў сенатарам, а ў 97 годзе дамогся найвышэйшай магістратуры консула. Дасягнуўшы вяршынь палітычнай кар’еры, Тацыт увачавідкі назіраў самаволю імператараў і ўляганне сената. Пасля забойства імператара Даміцыяна і пераходу ўлады да дынастыі Антанінаў ён вырашыўся апісаць падзеі апошніх дзесяцігоддзяў, але не ў рэчышчы прыдворнай гістарыяграфіі, а як мага больш праўдзіва. Для гэтага Тацыт скрупулёзна вывучаў крыніцы і імкнуўся аднавіць поўную карціну падзей. Назапашаны матэрыял гісторык выкладаў эфектнай мовай з дастаткам кароткіх вывастраных фраз, цураючыся збітых выразаў і арыентуючыся на лепшыя ўзоры лацінскай літаратуры (Салюсція, Цыцэрона, Ціта Лівія). У сваіх працах ён не заўсёды быў нейтральны, і апісанне кіравання імператараў Тыберыя і Нерона стылізаваў пад трагедыю.
Дзякуючы таленту пісьменніка, глыбокаму аналізу крыніц і разкрыццю псіхалогіі дзейных асоб Тацыт нярэдка лічыцца найвялікшым з рымскіх гісторыкаў. У Новы час яго творы знайшлі папулярнасць у Еўропе і паўплывалі на развіццё гістарычнай і палітычнай думкі.
Сапраўднае першае імя (прэномен) Тацыта дакладна невядомае. Сучаснікі звалі яго проста Карнеліем (па номену) ці Тацытам (па кагномену). У V стагоддзі Сідоній Апалінарый памянуў яго пад імем Гай, але сярэднявечныя рукапісы яго сачыненняў падпісаны імем Публій[3]. У сучаснай гістарыяграфіі яго часта завуць Публіем[3].
Невядомая і дакладная дата нараджэння Тацыта. Засноўваючыся на паслядоўнасці занятку магістратур (cursus honorum), яго нараджэнне адносяць да 50-х гадоў[4]. Большасць даследчыкаў завуць даты ў прамежку з 55 да 58 года (Б. Баргезі піша, што Тацыт нарадзіўся ў 55—56 гадах[5], І. М. Грэўс — каля 55[6], Р. Сайм — у 56—57[7], Г. С. Кнабе — у 57—58 гадах[8], М. фон Альбрэхт — неўзабаве пасля сярэдзіны 50-х гадоў[9], С. І. Сабалеўскі — у 54—57 гадах[10]; у аўтарытэтнай энцыклапедыі Pauly-Wissowa час нараджэння Тацыта адносіцца да 55—56 гадоў[11]).
Невядома і месца нараджэння Тацыта. Яго бацьку часта атаясамляюць з Карнеліем Тацытам, якога Пліній Старэйшы згадвае ў «Натуральнай гісторыі» як вершніка і пракуратара Белгскай Галіі (Белгікі)[12][13][14]. Пліній піша, што назіраў, як сын пракуратара незвычайна хутка рос ужо ў першыя тры гады жыцця. У XIX стагоддзі была пашырана думка, што памянёны Плініем Карнелій Тацыт — бацька гісторыка, а хутка рослае дзіцё — яго брат. Альтэрнатыўным пунктам тады была думка, што пракуратарам Белгікі быў сам рымскі гісторык[15]. У XX стагоддзі ўзяла верх думка пра тое, што пракуратар Белгікі — бацька вядомага Тацыта[13]. Таксама дапускаецца магчымасць, што гаворка магла ісці пра яго дзядзьку[9]. Але адсутнасць надзейных звестак пра час знаходжання Плінія на Рэйне не дае магчымасці ўсталяваць, ці сапраўды ён нарадзіўся ў Белгіцы. Апроч таго, у сярэдзіне I у. н. э. нядаўна далучаная да Рымскай імперыі Белгіка заставалася варварскай вобласцю, і месцам яго нараджэння часцей завуць Транспаданію (паўночную частку былой Цызальпійскай Галіі) ці Нарбонскую Галію[16][17][18][19]. На думку Г. С. Кнабе, больш імаверным з’яўляецца нараджэнне Тацыта ў Нарбонскай Галіі, бо там назіраецца самая высокая шчыльнасць эпіграфічных помнікаў са згадваннем імя Тацытаў[20]. Аналагічнай думкі пільнуюцца аўтары «Кембрыджскай старажытнай гісторыі» Г. Тауненд і Г. Вулф[21][22]. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што Тацыт нарадзіўся ў Рыме, бо бачаць у яго творчасці напышлівае стаўленне да правінцыялаў[23]. Нарэшце, на падставе таго, што імператар Марк Клаўдзій Тацыт нарадзіўся ў горадзе Інтэрамн (Тэрні), у эпоху Адраджэння гараджане вырашылі лічыць гісторыка сваім земляком і паставілі яму помнік[3][заўв 2]. Але ўжо ў XVI стагоддзі гэта было падвергнута сумневу і ў наш час не ўспрымаецца сур’езна[3].
Яго продкі, хутчэй усяго, паходзілі з Італіі ці Паўднёвай Францыі. Кагномен «Тацыт» характэрны для прынцыпаў утварэння імёнаў у лацінскай мове[24]. Ён паходзіць ад дзеяслова taceō — маўчаць, быць ціхім[25]. Найболей часта кагномен «Тацыт» сустракаецца ў Цызальпійскай і Нарбонскай Галіі[20][26], таму цалкам імаверныя кельцкія карані сямейства[27]. Нягледзячы на сведчанне Плінія пра тое, што Карнеліі Тацыты былі вершнікамі (прадстаўнікамі плебейскіх галін роду Карнеліяў), існуе версія, што насамрэч ён паходзіў з патрыцыянскай галіны Карнеліяў[23]. Некаторыя навукоўцы мяркуюць, што Тацыты былі нашчадкамі вольнаадпушчанікаў і, магчыма, паходзілі ад некага з дзесяці тысяч рабоў, якім дараваў волю Луцый Карнелій Сула[26]. Але ў сучаснай гістарыяграфіі больш пашырана думка, што продкі Тацыта атрымалі рымскае грамадзянства прыкладна за сто-дзвесце гадоў да яго нараджэння пры падтрымцы нейкага рымскага магістрата Карнелія[28].
На падставе аналізу дэталёвых апісанняў гісторыкам розных правінцый Рымскай імперыі Г. С. Кнабе выказаў дапушчэнне, што можна пазнаць раёны, дзе ён рос. Паводле яго думкі, імі былі Белгіка, Ніжняя Германія, паўночна-ўсходняя частка Нарбонскай Галіі і даліна ракі По[29]. Р. Сайм, зрэшты, паказвае на тое, што падрабязнае апісанне Тацытам асаблівасцей правінцыйнай геаграфіі было вынікам выкарыстання добрых крыніц[30]. Калі памянёны Плініем Карнелій Тацыт — бацька гісторыка і пракуратар правінцыі, то яго дзяцінства павінна было прайсці ў горадзе Аўгуста Трэвераў (лац.: Augusta Treverorum; сучасны Трыр ці ў калоніі Клаўдыя алтара Агрыпіны (лац.: Colonia Claudia Ara Agrippinensium; сучасны Кёльн[31][32].
Некаторыя даследчыкі знаходзяць у творчасці Тацыта галіцызмы (дыялектныя словы, пашыраныя ў гальскіх правінцыях), якія могуць сведчыць пра тое, што адукацыю гісторык атрымаў за межамі Італіі[24]. Апроч таго, дзякуючы яго неаднаразовым публічным выступам у Рыме ёсць сведчанні пра заўважны акцэнт гісторыка. Гэты акцэнт мог скласціся пад уплывам фармавання маўленчых навыкаў сярод раманізаваных германцаў[31]. Вяртанне Тацыта з Белгікі ў Рым, такім чынам, адбылося пасля сярэдзіны 60-х гадоў, калі яго акцэнт ужо склаўся[31]. Зрэшты, гэта гіпотэза не з’яўляецца агульнапрынятай.
Тацыт атрымаў добрую рытарычную адукацыю[7]. Мяркуецца, што яго настаўнікам рыторыкі мог быць Квінтыліян, а пазней — Марк Апр і Юлій Секунд[33]. Філасофскай падрыхтоўкі ён, напэўна, не атрымаў і пазней стрымана ставіўся да філасофіі і філосафаў[34]. Будучы гісторык дамогся вялікага поспеху ў публічных выступах, і Пліній Малодшы піша пра тое, што ў канцы 70-х гадоў «гучная слава Тацыта была ўжо ў росквіце»[35]. Нічога не вядома пра яго ваенную службу.
У 76 ці 77 годзе Тацыт заручыўся з дачкой палкаводца Гнея Юлія Агрыкалы па ініцыятыве апошняга[36][37][38]. Прыкладна ў гэты ж час пачала імкліва развівацца кар’ера Тацыта. Яго ўласнае прызнанне пра тое, што яго кар’еры спрыялі тры імператары — Веспасіян, Ціт і Даміцыян — звычайна тлумачыцца як занясенне ў спіс сенатараў Веспасіянам, квестура ў часы Ціта і прэтура пры Даміцыяне[36][39]. Зазвычай, у рымскі сенат траплялі ўсе магістраты, пачынаючы з квестара ці трыбуна. Датэрміновае трапленне Тацыта ў сенат стала сведчаннем даверу з боку новага імператара[39]. Такім чынам, Тацыт трапіў у лік «кандыдатаў цэзара» — асоб, рэкамендаваных імператарам да занятку пасады, якія сцвярджаліся сенатам па-за залежнасцю ад іх здольнасцей і заслуг[40]. Зрэшты, паводле іншай версіі, у сенат ён быў уведзены толькі пры Ціце, то бок адначасна з квестурай[40][41]. У 81 ці 82 годзе Тацыт быў квестарам, а праз два ці тры гады стаў трыбунам ці эдылам, хаця няма прамых сведчанняў, што паказваюць на занятак гэтых пасад[40][42]. Майкл Грант мяркуе, што ў 85 годзе Тацыт мог спрыяць вяртанню Агрыкалы з Брытаніі[43], але малаімаверна, што будучы гісторык быў тады досыць уплывовым для аказання ўплыву на імператара.
У 88 годзе Тацыт стаў прэтарам. Прыкладна ў гэты ж час ён увайшоў у калегію квіндэцэмвіраў, якая захоўвала Сівіліны кнігі і ведала некаторымі культамі. Членства ў гэтай калегіі было вельмі прэстыжным[36][40][44]. Настолькі хуткае ўзвышэнне, на думку даследчыкаў, стала вынікам вернасці дынастыі Флавіеў[45]. У 88 годзе Тацыт браў удзел у арганізацыі пазачарговых Секулярных (Стагадовых) гульняў, скліканых па ініцыятыве Даміцыяна, пра што піша ў «Аналах»:
«… і ён [Даміцыян] таксама даў секулярныя гульні, і ў іх арганізацыі я прымаў дзейны ўдзел, надзелены званнем жраца-квіндэцэмвіра і тады, звыш таго, прэтар; кажу пра гэты не дзеля хвальбы, а таму, што гэты клопат здаўна ўскладаўся на калегію квіндэцэмвіраў»[46]
Падрабязней Тацыт апісаў гэтыя гульні ў незахаваных кнігах «Гісторыі»[47]. І ўсё ж, яму не атрымалася выкарыстаць ганаровыя лаўры арганізатара гульняў — у тым жа годзе адбыўся мяцеж Луцыя Антонія Сатурніна, які Даміцыян жорстка здушыў, пасля чаго правёў масавыя пакаранні смерцю ў Рыме[48]. Калі імператар пачаў рэпрэсіі супраць рэальных і выдуманых апанентаў, Тацыт яму не супрацівіўся[9]. У 89—93 гадах будучы гісторык адсутнічаў у Рыме, аднак не ўяўляецца магчымым усталяваць, дзе ён знаходзіўся. Яго адсутнасць выводзіцца з апісання смерці яго цесця Гнея Юлія Агрыкалы (93 год) у аднайменным творы:
«Але мяне і яго дачку, пры ўсім нашым смутку з-за страты бацькі, ахапляе яшчэ і горкае шкадаванне, што нам не давялося знаходзіцца пры ім падчас яго хваробы, атачаць нашай увагай паміраючага, захаваць у сабе яго выяву, абняць яго наастатку. Мы, вядома, ведаем, у чым складаліся яго пажаданні і якія былі сказаныя ім перад сконам словы, і ўсе яны глыбока запалі нам у душу. Але наш смутак, наша шчырая рана ў тым, што з-за нашай працяглай адсутнасці ён быў страчаны намі за чатыры гады да гэтага»[49]
На падставе ўспамінанага сведчання Плінія Старэйшага самога гісторыка зрэдку лічаць пракуратарам Белгікі[50]. Г. С. Кнабе, засноўваючыся на добрых ведах земляў уздоўж Рэйна, прыпісвае Тацыту знаходжанне ў адной з германскіх правінцый у рангу намесніка[51]. Р. Сайм, зрэшты, мяркуе, што германскія правінцыі і, у прыватнасці, Белгіка, былі занадта важнымі для кіравання прапрэтарам[50]. Аднак Тацыт, паводле яго думкі, як і большасць іншых амбіцыйных палітыкаў, мог камандаваць легіёнам у адной з правінцый[52]. Э. Бірлі мяркуе, што ён камандаваў адным легіёнам, раскватараваным на Рэйне ці на Дунаі[53]. Існуюць таксама дапушчэнні, што Тацыт займаўся грамадзянскімі справамі (перадусім, судовымі) у Кападокіі, Брытаніі ці Блізкай Іспаніі[54].
У 97 годзе Тацыт стаў адным з консулаў-суфектаў па загадзя зацверджаным спісе. Раней, у 96 годзе, Даміцыян быў зрынуты, імператарам стаў Нерва. З-за гэтага невыразна, які імператар складаў і сцвярджаў спіс консулаў на будучы год. Мяркуецца, што складаўся спіс Даміцыянам, а канчаткова сцвярджаўся Нервай, бо вядома, што консуламі 69 года сталі галоўным чынам людзі, зацверджаныя яшчэ за шэсць месяцаў да новага года імператарам Неронам[50][55][56]. Іншымі консуламі сталі знакамітыя палітыкі, ваенныя і юрысты. Іх ухвала Нервай стала знакам, што новую ўладу падтрымліваюць самыя вядомыя людзі з прадстаўнікоў набілітэта і таленавітых выхадцаў з нізоў і што новы імператар мае намер абапірацца на іх, не распачынаючы радыкальных змен і не выкарыстоўваючы сілу[55]. Гэта было актуальна, бо ў Рыме помнілі пра грамадзянскую вайну, якая ахапіла імперыю пасля падання дынастыі Юліяў-Клаўдзіеў. Склад консулаў на 97 год паказальны і тым, што амаль усе новыя консулы былі адданы ранейшым прынцэпсам (да Даміцыяна) і не прыналежалі да сенацкай апазіцыі імператарам[57]. Для Тацыта, сына пракуратара і вершніка, гэта была вяршыня вельмі ўдалай кар’еры[50]. У месяцы кансулату Тацыта (быўшы суфектам, ён быў адным з двух консулаў не ўвесь год) адбыўся мяцеж прэтарыянцаў пад кіраўніцтвам Касперыя Эліяна, і гісторык быў сведкам ці нават удзельнікам спроб урэгулявання сітуацыі[58]. Менавіта ў дні мяцяжу Нерва ўсынавіў папулярнага палкаводца Марка Ульпія Траяна[заўв 3], які знаходзіўся на Рэйне, і паслаў яму ліст з радком з Іліяды «Слёзы мае адпомсці аргівянам стрэламі тваімі!»[59][60]. Вядома і пра тое, што ў 97 годзе Тацыт прамовіў пахавальную прамову на пахаваннях консула Луцыя Вергінія Руфа[61]. Прыкладна ў 100 годзе ён разам з Плініем Малодшым браў удзел у справе афрыканскіх правінцыялаў супраць праконсула Марыя Прыска — намесніка, вядомага сваімі злоўжываннямі[62].
У 100—104 гадах пра Тацыта зноў нічога не вядома, але ён, хутчэй усяго, зноў знаходзіўся па-за Рымам. Зрэшты, падставы для гэтай гіпотэзы даволі хісткія, бо яна заснавана на лісце Плінія да Тацыта з вітаннем пра вяртанне з нейкага вандравання (Цыцэрон аналагічным чынам вітаў тых, хто вярнуліся здалёку)[63]. Найболей імаверным месцам яго знаходжання завуцца правінцыі Ніжняя ці Верхняя Германія, прытым, хутчэй усяго, ён знаходзіўся там у якасці намесніка[64][65]. У гэтыя гады ваенныя дзеянні на Рэйне практычна спыніліся, і некалькі легіёнаў былі перакінуты на Дунай для вайны з дакамі, таму не былы прафесійным ваенным Тацыт мог прэтэндаваць на гэту пасаду[63][65].
Верагодна вядомае пра праконсульства Тацыта ў Азіі з лета 112 да лета 113 гадоў — яго імя і пасада зафіксаваны ў надпісе, знойдзеным у канцы XIX стагоддзя ў Мілясах[65][66]. Правінцыя Азія была важная для імперыі, і імператары прызначалі туды правераных людзей. Прызначэнне Тацыта на 112/113 гады было асабліва адказным з-за паходу на Парфію, які рыхтаваўся Траянам[67].
На працягу ўсяго жыцця Тацыт сябраваў з Плініем Малодшым — адным з найбольш вядомых рымскіх інтэлектуалаў канца I стагоддзя. Дакладная дата смерці гісторыка невядомая. На падставе таго, што ён агучваў намер апісаць таксама праўленне Актавіяна Аўгуста, а таксама Нервы і Траяна, але не выканаў абяцання, магчыма, што ён памёр неўзабаве пасля выдання «Аналаў» (канец 110-х гадоў)[68]. Але адсутнасць згадванняў пра Тацыта ў «Жыцці дванаццаці цэзараў» Светонія (гэты аўтар ніколі не зваў па імёнах людзей, якія жылі на той момант) можа сведчыць, што гісторык памёр ужо пасля публікацыі гэтага твора, то бок каля 120 года ці пазней[68]. Такім чынам, Тацыт памёр у кіраванне імператара Адрыяна.
Да канца I стагоддзя ў Рыме склалася багатая гістарычная традыцыя. Да гэтага часу было напісана нямала апавяданняў, якія апісвалі як гісторыю Рыма ад яго заснавання, так і мінулае рымскіх правінцый, значная частка якіх раней была самастойнымі дзяржавамі. Існавалі і падрабязныя працы пра асобныя войны ці пра невялікія перыяды часу. Звычайна гісторыя лічылася адменнікам прамоўніцкага мастацтва. Гэта было абумоўлена тым, што ў Старажытнай Грэцыі і Рыме любыя творы звычайна зачытваліся і ўспрымаліся на слых. Заняткі гісторыяй былі ў пашане, і ёй займаліся самыя высокапастаўленыя асобы. Некалькі гістарычных сачыненняў напісаў імператар Клаўдзій; аўтабіяграфічныя творы пакінулі сучаснікі Тацыта Веспасіян і Адрыян, а Траян апісаў Дакійскую кампанію[69].
Але ў цэлым у часы Тацыта гістарыяграфія знаходзілася ў заняпадзе. Па-першае, усталяванне прынцыпату падзяліла гісторыкаў на дзве групы — якія падтрымлівалі імперыю і якія знаходзіліся ў апазіцыі да яе ці да кіруючага імператара[70]. Аўтары першай катэгорыі імкнуліся не закранаць падзеі апошніх дзесяцігоддзяў, абмяжоўвацца асобнымі эпізодамі або апісваць нядаўнія падзеі, славячы дзейнага імператара і паўтараючы афіцыёзную версію падзей канца I стагоддзя да н. э. — I стагоддзя н. э. Па-другое, аўтарам, якія пісалі пра сучасныя падзеі, стала складаней шукаць крыніцы — многія сведкі важных падзей (палацавыя перавароты, змовы, прыдворныя інтрыгі) мярцвіліся, высылаліся з Рыма ці захоўвалі маўчанне, а важныя дакументы сталі захоўвацца пры двары імператара, куды мелі доступ нешматлікія[69]. Па-трэцяе, да кіруючай эліты прыйшло разуменне, што сучасныя гісторыкі, апісваючы мінулае, нярэдка так ці інакш праводзяць аналогіі з сучаснымі рэаліямі і выказваюць сваю думку пра працэсы, якія адбываюцца ў грамадстве. У выніку з’явілася цэнзура гістарычных твораў[71][72]. Пра такую магчымасць добра ведаў і Тацыт, які апісвае трагічны лёс Крэмуцыя Корда і яго гістарычнага апавядання (ён скончыў самагубствам, а яго працы былі спалены). Апроч таго, Тацыт згадвае Арулена Рустыка і Герэнія Сенецыёна, якіх каралі смерцю, а іх творы спалілі на вогнішчы. У «Дыялогу пра прамоўцу» вуснамі Юлія Секунда Тацыт агучвае пашыраную думку, што непажадана публікацыя апавяданняў, якія могуць быць вытлумачаны як утоены выбрык супраць імператарскай улады. Апроч таго, патэнцыяльныя гісторыкі пачалі падпадаць пад ціск і з-за імкнення раскрыць закуліснае жыццё сената і прыдворных імператара. Так, Пліній Малодшы згадвае пра тое, што Тацыта, які аднойчы публічна зачытваў свой твор (відаць, ён чытаў першыя кнігі сваёй «Гісторыі») перапынілі сябры нейкага чалавека. Яны сталі ўпрошваць яго не працягваць чытанне, бо гісторык рыхтаваўся расказаць слухачам інфармацыю, якая магла б негатыўна адбіцца на рэпутацыі іх сябра[72]. Такім чынам, напісанне гістарычных апавяданняў стала спалучана з рознымі цяжкасцямі. Паводле гэтых прычын параўнальна нейтральнага твора, які б дэталёва апісваў кіраванне першых рымскіх імператараў, да канца I стагоддзя так і не з’явілася. За напісанне такой працы ўзяўся Тацыт.
Думка напісаць гістарычны твор пра блізкае мінулае, па ўсёй бачнасці, прыйшла да Тацыта неўзабаве пасля забойства Даміцыяна. Аднак, звярнуўшыся да літаратурнай творчасці, ён пачаў з невялікіх твораў. Перш Тацыт напісаў біяграфію свайго цесця Агрыкалы («De vita Iulii Agricolae» — «Пра жыццё Юлія Агрыкалы»), дзе ў тым ліку сабраў разам нямала геаграфічных і этнаграфічных падрабязнасцей пра жыццё брытанскіх плямён. Ужо ва ўступе да «Агрыкалы» ён характарызуе кіраванне Даміцыяна як час, які імператар адняў у рымлянаў. Тамсама пазначана намер аўтара напісаць усёахопны гістарычны твор[73]:
«І ўсё ж я не пашкадую працы для напісання сачынення, у якім хай каравай і неапрацаванай мовай — раскажу пра былое наша рабства і пра цяперашні дастатак. А тымчасам гэта кніга, задуманая як адплата належнага памяці майго цесця Агрыкалы, будзе прынята з ухвалай ці ва ўсякім разе спагаднае; яна ж — даніна сыноўскай любові»[74].
Крыху пазней у асобным тэксце «Германія» («De origine et situ Germanorum» — «Пра паходжанне і размяшчэнне германцаў») Тацыт апісаў небяспечных паўночных суседзяў Рымскай імперыі — германскія плямёны. «Агрыкала» і «Германія» перагукаюцца з агульнай ідэйнай скіраванасцю позных прац гісторыка. Пасля іх завяршэнні Тацыт прыступіў да напісання маштабнага твора пра падзеі 68—96 гадоў — «Гісторыі» («Historiae» — «Гісторыя»[заўв 4]).
Падчас яе стварэння ім быў таксама апублікаваны невялікі «Дыялог пра прамоўцаў» («Dialogus de oratoribus»). Да канца жыцця гісторык заняўся напісаннем працы «Аналы» («Annales»; дакладнай назвай было «Ab excessu divi Augusti» — «Ад скону боскага Аўгуста») пра падзеі, што папярэднічалі апісаным у «Гісторыі» (то бок 14—68 гады).
У 98 годзе Тацыт напісаў біяграфію свайго цесця Гнея Юлія Агрыкалы з акцэнтам на яго ваенных кампаніях на Брытанскіх астравах — «De vita et moribus Iulii Agricolae». У наш час «Агрыкала» часцей усяго лічыцца першым творам Тацыта[75][76] і датуецца 98 годам[77][78], хоць існуюць і іншыя датаванні[79][80]. Даследчыкі адзначаюць вызначанае падабенства «Агрыкалы» з laudatio — урачыстымі пахавальнымі прамовамі, якія звычайна прамаўлялі на пахаваннях шляхетных рымлянаў[81][82]. Магчыма, гэты твор быў напісаны замест пахавальнай прамовы, якую Тацыт не змог прамовіць з-за адсутнасці ў Рыме[83].
У творы лаканічна апісваецца юнацкасць і канец жыцця Агрыкалы, паміж імі знаходзяцца вялізныя апісанні Брытаніі і паходаў палкаводца, а ў пачатку і канцы — уступ і канцоўка, якія пераклікаюцца адзін з адным[84]. Уяўляючы свайго цесця перадусім у якасці буйнага палкаводца, Тацыт паўтараў традыцыю, закладзеную яшчэ ў рэспубліканскую эпоху. У адпаведнасці з ёй, рымскія арыстакраты валодалі асаблівым наборам якасцей (лац.: virtus[заўв 5]) і праяўлялі іх перадусім у ваенных кампаніях[85]. Стыль твора характарызуецца кароткасцю, узвышанасцю склада і выразнымі апісаннямі, што будзе характэрна і для пазнейшых твораў гісторыка[86]. Апроч таго, «Агрыкала» ў сціснутай форме ўтрымлівае асноўныя ідэі, якія пасля Тацыт развіваў у сваіх буйных творах[82].
Выява гісторыкам Агрыкалы ўвасабляе ідэал рымскага грамадзяніна[87]. На прыкладзе свайго цесця гісторык даводзіць, што ўмераны і ўчынны чалавек здольны выжыць пры кожным, нават самым суровым імператары[79]. У параўнанні з больш пашыранымі займальнымі біяграфіямі раннеімперскага перыяду (захаваліся творы Плутарха і Светонія), «Агрыкала» адрозніваецца амаль поўнай адсутнасцю трывіяльных фактаў і анекдатычных гісторый з жыцця апісванага чалавека[86]. Апроч уласна біяграфічнага матэрыялу, Тацыт выкарыстаў этнаграфічныя і геаграфічныя адступы, дзякуючы чаму «Агрыкала» — важная крыніца па гісторыі Брытанскіх астравоў у першае стагоддзе рымскага валадарства[82].
Другім творам Тацыта стала сачыненне «De origine, situ, moribus ac populis Germanorum» («Пра паходжанне, размяшчэнне, норавы і насельніцтва Германіі») — геаграфічны і этнаграфічны нарыс пра жыццё старажытных германцаў і пра размяшчэнне асобных плямён. Гэта праца была напісана неўзабаве пасля «Агрыкалы», у тым жа 98 годзе — на гэта паказвае згадванне пра другое консульства Траяна[77][88]. «Германія» ўмоўна падзяляецца на дзве часткі — агульную і адмысловую. У першым радзеле Тацыт апісвае германцаў цаліком, у другім — кожнае племя ў асобнасці[89][90]. Тацыт падрабязна апісвае норавы германцаў, якіх шануе досыць высока (ён піша не толькі пра недахопы германскіх плямён, але і пра іх перавагі ў параўнанні з рымлянамі). Мэта напісання твора незразумелая — або гэта было простае азнаямленне з жыццём паўночных суседзяў, або гісторык пераследаваў нейкую вызначаную мэту (жаданне паўплываць на Траяна і пераканаць яго не пачынаць вайну з ваяўнічымі плямёнамі; указанне на небяспеку, што зыходзіць з поўначы, і гэтак далей)[88].
«Германія» з’яўляецца вельмі каштоўнай крыніцай па гісторыі даўнейшых германцаў. Дзякуючы наяўнасці станоўчых характарыстык даўнейшых германцаў гэты твор выкарыстоўваўся ідэолагамі германскага нацыяналізму і зрабіў вялікі ўплыў на развіццё германскага нацыянальнага руху.
У грунце гэтага твора ляжыць сюжэт пра гутарку некалькіх вядомых у Рыме прамоўцаў пра сваё рамяство і яго сціплае месца ў грамадскім жыцці. Сачыненні, падобныя да «Дыялога», якія закраналі пытанне пра прычыны заняпаду красамоўства, былі пашыраны ў I стагоддзі н. э.[91][92], аднак пазіцыя Тацыта на гэту тэму зусім іншая[93]. Прамоўцы Марк Апр і Юлій Секунд прыходзяць да Курыяцыя Матэрна, які надоечы публічна прачытаў сваю паэму пра Катона Малодшага — аднаго з самых ідэалізаваных рымскіх рэспубліканцаў і змагароў з тыраніяй. З абмеркавання дамэтнасці выдання твора, які ўсхваляе непрымірымага абаронцу рэспубліканскага ладу, пачынаецца дыскусія пра красамоўства. Пасля далучэння да Апра і Секунда Віпстана Месалы пачынаецца абмеркаванне месца прамоўніцкага майстэрства ў сучасным свеце. Паводле заўвагі Г. С. Кнабе, дыскусія выглядае «як пародыя на судовы працэс, з адвакатамі, адказнікамі і пазоўнікамі, [аповед] перасыпаны жартамі, пярэчанні выказваюцца з усмешкай»[94]. Малады Тацыт увесь гэты час слухае сваіх настаўнікаў — вядомых прамоўцаў Рыма. Гістарычнасць галоўных герояў знаходзіцца пад пытаннем — часам мяркуецца, што прынамсі Марк Апр і Курыяцый Матэрн — персанажы выдуманыя[95][96]. Гутарка адбываецца каля 75 года, але ўдакладніць дату замінае промах Тацыта: у тэксце прысутнічае як указанне на шосты год кіравання Веспасіяна (паміж 1 ліпеня 74 і 1 ліпеня 75 года), так і згадванне таго, што прайшло сто дваццаць гадоў з дня згубы Цыцэрона (то бок пасля 7 снежня 76 года)[95].
У XIX стагоддзі «Дыялог» лічылі першым творам Тацыта і адносілі яго стварэнне прыкладна да 77 года[41][97], то бок неўзабаве пасля апісанай ім гутаркі. Пазней такога пункту погляду прытрымліваліся, у прыватнасці, С. І. Сабалеўскі[98] і С. І. Кавалёў[заўв 6]. Аднак у наш час выйсце ў святло твора адносіцца да часу пасля забойства Даміцыяна[100]. Шэраг навукоўцаў адносяць напісанне твора прыкладна да 102 года ці яшчэ пазнейшага часу[77][92][97][101][102][103], Г. С. Кнабе бароніць ідэю пра з’яўленне «Дыялогу» падчас працы над «Гісторыяй» каля 105—107 гадоў[104]. Канчатковае датаванне, зрэшты, застаецца няясным[102]. Да канца не вырашана і пытанне пра сапраўднасць гэтага твора. Сучасныя даследчыкі, зазвычай, згаджаюцца з аўтарствам Тацыта і разглядаюць закладзеныя ў «Дыялогу» ідэі як развагі гісторыка пра прычыны свайго пераходу ад прамоўніцкай кар’еры да напісання гісторыі і пра выбар стылю для сваіх сачыненняў[105].
Тацыт, перажыўшы эпоху Даміцыяна, цвёрда вырашыў апісаць гэты няпросты час, пачаўшы аповед з года чатырох імператараў (69 год). Спачатку ён планаваў паказаць кіраванне Даміцыяна ў негатыўным святле і супрацьставіць яму панаванне Нервы і Траяна[106]. Зрэшты, неўзабаве гісторык расчараваўся ў новым рэжыме, і змена поглядаў знайшла адлюстраванне ў яго творах[заўв 7]. Паводле гэтай прычыны, а таксама з-за далікатнасці тэмы гісторык вырашыў адмовіцца ад апісання кіраванні Нервы і Траяна[107]. На гэтае рашэнне паўплывала і незадаволенасць вядомых у Рыме людзей залішне шчырымі аповедамі пра закуліснае жыццё рымскага сената, якія добра асвядомлены Тацыт пачаў улучаць у аповед.
У сучаснай гістарыяграфіі сканчэнне працы над творам датуецца прыкладна 109 годам[101][103][108][109], хоць няма сведчанняў, што дазваляюць правесці дакладнае датаванне[107]. Точное число книг «Истории» неизвестно: современные исследователи чаще говорят о 12 книгах[108][110], хаця са зместу рукапісу «Медыцэйская II» вынікае, што «Гісторыя» складалася з 14 кніг[111]. Гісторык вельмі падрабязна апісаў падзеі года чатырох імператараў — яму ён прысвяціў тры кнігі, тым часам як астатнім 26-ці гадам ён прысвяціў дзевяць кніг[112].
…З такімі глыбокімі меркаваннямі не дзіўна, што Тацыт, бізун тыранаў, не падабаўся Напалеону; дзіўна чыстасардэчнасць Напалеона, які прызнаваўся, не думаючы пра добрых людзей, гатовых бачыць тут нянавісць тырана да свайго мёртвага карніка.
Яшчэ падчас напісання «Гісторыі» Тацыт стукнуўся з патрэбай даследавання вытокаў праблем, з якімі рымскае грамадства стукнулася ў год чатырох імператараў і пры Флавіях. Таму ён пачаў напісанне твора «Ab excessu divi Augusti» («Ад скону боскага Аўгуста»), у якім апісаў кіраванне Тыберыя, Калігулы, Клаўдзія і Нерона, а таксама, напэўна, шэсць месяцаў безуладдзя да пачатку аповеда ў «Гісторыі»[113]. Толькі ў Новы час гэта сачыненне пачалі зваць «Аналамі». Гэты самы буйны твор гісторыка, што складаўся з 18 ці 16 кніг[111][заўв 8]. Напэўна, аб’ёмнае сачыненне было падзелена на тры часткі і выдавалася паступова. Паводле розных ацэнак, «Аналы» былі напісаны пасля 110[41] ці пасля 113 года[77]. Да нашых дзён цалкам захаваліся толькі кнігі I—IV (апісвалі падзеі 14—28 гадоў) і XII—XV (48—65 гады), часткова — VI, XI, XVI (31—37, 47—48, 65—66 гады), а таксама невялікі фрагмент кнігі V (падзеі 29 года). Такім чынам, галоўным чынам захаваліся апісанні кіравання Тыберыя і Нерона, часткова — Клаўдзія і зусім не дайшоў аповед пра імператарства Калігулы. Апроч таго, «Аналы» маглі застацца незавершанымі — Тацыт мог памерці, не паспеўшы завяршыць працу над кнігамі XVII і XVIII (67—68 гады)[115]. З-за смерці гісторыка кнігі XIII—XVI «Аналаў» маглі апублікаваць у папярэдняй рэдакцыі, што вытлумачыла б некаторыя змястоўныя, лагічныя і стылістычныя нястачы гэтых кніг[113]. У кнізе XV утрымліваецца апісанне пакаранняў смерцю хрысціянаў пры Нероне — адно з першых незалежных сведчанняў пра Хрыста і пра існаванне хрысціянскай суполкі ў Рыме, дзякуючы чаму гэтаму фрагменту надаецца пільная ўвага даследчыкаў.
У «Аналах» Тацыт агучыў намер апісаць кіраванне Актавіяна Аўгуста, але пра гэты твор нічога не вядома — відаць, ён так і не быў напісаны[107].
Прынята лічыць, што Тацыт уважліва ставіўся да падбору крыніц, у адрозненне ад шэрага сучаснікаў, якія займаліся толькі кампіляваннем іншых прац. З-за таго, што гісторык практычна ніколі не зваў свае крыніцы інфармацыі, іх усталяванне праблематычна. Паводле словў нямецкага філолага М. фон Альбрэхта, Тацыт атрыбутуе толькі тыя думкі, «адказнасць за якія ён не жадае браць на сябе»[116].
Для большасці сваіх твораў ён выкарыстоўваў шырокае кола крыніц — гістарычныя творы папярэднікаў, палітычныя памфлеты[заўв 9], заканадаўчыя акты[118][119]. Апроч таго, Тацыт вывучаў мемуары бачных рымлянаў (прыкладам, Агрыпіны Малодшай і Гнея Карбулона[120]) і збіраў сведчанні сведак[118][119]. Сабраныя звесткі Тацыт імкнуўся дэталёва аналізаваць і параўноўваць адзін з адным, каб выяўляць няпэўную інфармацыю[118]. Аднак карпатлівую працу па адборы крыніц не замінаў гісторыку запісваць і разнастайныя чуткі (прыкладам, пра тое, што прыдворны Луцый Элій Сеян у юнацкасці гандляваў сабой)[121]. Зрэшты, нярэдка Тацыт паказвае на тое, што нейкая інфармацыя можа і не адпавядаць рэчаіснасці[122].
Важнай крыніцай для Тацыта служылі акты сената з архіва, хоць некаторыя навукоўцы аспрэчваюць іх важнасць для Тацыта. Паводле думкі Р. Сайма, падобная крытыка беспадстаўная, і прынамсі ў «Аналах» акты сената выкарыстоўваліся вельмі часта[123]. Заўважана, што інфармацыя, якая магла быць запазычана менавіта з сенацкіх пратаколаў, звычайна групуецца ў апісанні падзей канца кожнага года[119]. Нярэдка гісторык выкарыстоўваў афіцыйныя пратаколы і тэксты заканадаўчых актаў для ўдакладнення ці аспрэчання інфармацыі з іншых крыніц[124]. Сучасныя даследчыкі зважаюць на паданне каштоўнасці актаў сената ў I стагоддзі н. э. Рэч у тым, што ў сенат, які губляў уплыў, паступала ўжо не ўся інфармацыя з правінцый, а самыя каштоўныя дакументы сталі захоўвацца пры двары імператара, куды мелі доступ нешматлікія[69]. Выкарыстоўваў Тацыт і публічныя выступленні імператараў і палітыкаў, якія нярэдка запісваліся і потым шырыліся[125]. Таксама ён выкарыстоўваў справаздачу Тыберыя пра сваё кіраванне[126].
Яшчэ ў XIX стагоддзі было заўважана, што фактычныя звесткі і асаблівасці аповеда ў Тацыта і пазнейшага гісторыка Дыяна Касія, які пісаў па-грэчаску, нярэдка бываюць падобныя. Дагэтуль няма адзінай думкі, ці з’яўляюцца падобныя фрагменты запазычаннем Дыяна Касія ў Тацыта, або ж абодва гісторыкі выкарысталі некаторыя аднолькавыя творы папярэднікаў, якія не дайшлі да нашых дзён[127]. У карысць апошняй здагадкі сведчаць розныя трактоўкі фактычнага матэрыялу і сур’ёзныя адрозненні ў апісанні падзей некалькіх гадоў, напрыклад, 15—16 гадоў[128]. Нямала падабенстваў выяўляецца ў гісторыка са Светоніем і Плутархам (апісанне Тацытам імператараў Гальбы і Атона вельмі падобна на іх апісанне ў «Параўнальных жыццяпісах» Плутарха, аднак ацэнкі імператараў у двух гісторыкаў кардынальна адрозніваюцца)[129]. У якасці магчымых крыніц іх звестак называюць сачыненні Аўфідзія Баса, Сервілія Наніяна і Плінія Старэйшага[130]. Зрэшты, усе гэтыя творы не захаваліся[130][131], а сам Тацыт у прадмове да «Аналаў» піша пра тое, што да часу напісання твора гісторыя дынастыі Юліяў-Клаўдзіеў так не і была напісана па палітычных прычынах[132].
З XIX стагоддзя існуе крытычная традыцыя, прадстаўнікі якой баранілі тэзу пра выключна кампілятыўны характар прац Тацыта і, такім чынам, пра іх ненадзейнасць для сучасных гісторыкаў[133]. У наш час яна мае няшмат паслядоўнікаў у чыстым выглядзе[133], як і сам падыход, які сцвярджае пра кампілятыўны характар усёй рымскай гістарыяграфіі[119]. Пры гэтым не адмаўляецца вырашальная роля некалькіх крыніц[129].
Пры напісанні «Германіі» і этнаграфічна-геаграфічных пасажаў у іншых творах Тацыт карыстаўся працамі папярэднікаў (захавалася толькі «Геаграфія» Страбона і нешматлікія фрагменты іншых сачыненняў) і запісваў сведчанні вандроўнікаў[88]. Сярод не дайшоўшых да нашага часу прац папярэднікаў крыніцамі для «Германіі» маглі служыць 104-я кніга «Гісторыі ад заснавання горада» Ціта Лівія, «Германская вайна» Плінія Старэйшага і працы грэчаскіх аўтараў[134]. Нягледзячы на пашыраную думку пра правінцыйнае паходжанне Тацыта і яго намесніцтва ў правінцыях, пытанне пра ролю асабістага досведу ў апісанні германцаў і геаграфіі Германіі з’яўляецца дыскусійным[88].
Тацыт, атрымаўшы класічную рытарычную адукацыю і пазнаёміўшыся з антычнай літаратурай, пераняў шэраг важных іх установак, што тлумачыць нямала асаблівасцей яго стылю. У антычную эпоху стыль сачынення звычайна залежаў ад жанру, у якім яно пісалася[135]. Вядома нямала выпадкаў, калі творы аднаго аўтара ў розных жанрах адрозніваліся па стылі гэтак, што іх прымалі за працы розных пісьменнікаў[135]. Таму прымяненне Тацытам спецыфічнай лексікі ў гістарычных творах і зусім іншай — у «Дыялогу пра прамоўцаў» — у некаторай ступені заканамерна. Аднак вялікі ўплыў Салюсція — наватара ў гістарыяграфіі — прывёў да таго, што межы лацінскай гістарычнай прозы сталі размывацца. З-за гэтага гістарычныя творы ўжо з I стагоддзя да н. э. пачынаюць памаленьку ўключаць у сябе прыёмы, характэрныя для рытарычнага майстэрства[135].
Ужо ў канцы I стагоддзя да н. э. рымскія прамоўцы пачалі распрацоўку новага стылю публічных выступленняў, які стаў вядомы як «новае красамоўства» ці «новы стыль»[136]. У I стагоддзі н. э. ён пашырыўся на ўсе асноўныя жанры літаратуры[136]. Яго станаўленне злучаецца з заняпадам палітычнага красамоўства з-за падзення Рэспублікі і канцэнтрацыі рэальнай улады ў руках імператараў; замест яго працягвалі развівацца судовае і ўрачыстае красамоўства[136]. Адметныя асаблівасці «новага стылю» — кароткія вывастраныя фразы, багатыя антытэзамі і парадоксамі, а таксама імкненне вырабіць імгненны эфект[136].
Цыцэрон: «Не ўбачыў ён ні Італіі, агорнутай полымем вайны, ні сената, што згараў зайздрасцю, ні дзяржаўных мужоў, якія вінавацяцца ў ліхадзейскіх учынках… ні апантанасцей Гая Марыя, ні падання дзяржавы, у якім нябожчык бліскаў сваімі доблесцямі. <…> Паводле маёй думцы, ты, Крас, і шчаслівы ў жыцці, і ў час заспеты смерцю…»
Тацыт: "Не бачыў Агрыкала абложанай курыі і замкнёнага ўзброенай сілай сената, не бачыў адначаснага збіцця гэтулькіх людзей консульскага звання, спасылкі і ўцёкаў гэтулькіх найзнатных кабет. <…> Шчаслівы ты, Агрыкала, не толькі славай свайго жыцця, але і тым, што памёр ты ў час».
Паколькі рымская гістарыяграфія ў часы Тацыта знаходзілася ў крызісе, у яго не было сучаснікаў, якія маглі б служыць для яго арыенцірам. У найбольшай ступені на Тацыта паўплываў гісторык I стагоддзя да н. э. Гай Салюсцій Крысп, вядомы сваім скептыцызмам у дачыненні да сучаснасці, маралізатарствам і спецыфічнай гаворкай, багатай архаізмамі і рэдкімі граматычнымі канструкцыямі. Асабліва моцна яго ўплыў на Тацыта выяўляецца якраз у вобласці стылю[137][138][139]. Аўтар «Аналаў» высока шанаваў Салюсція і, расказваючы пра смерць прыёмнага сына Крыспа, назваў яго «ўслаўленым гісторыкам»[140]. Праз Салюсція да Тацыта можа быць прасочана лінія гісторыкаў, якія адрозніваліся спакойным стылем выкладу і глыбокім аналізам палітычных падзей. Пачаўшыся ад Фукідыда ў Старажытнай Грэцыі, пасярэдніцтвам Палібія і Пасідонія гэты від гістарыяграфіі трапіў у Рым, дзе быў развіты Салюсціем і ўспрыняты Тацытам[141][142].
У меншай ступені гісторык арыентаваўся на Марка Тулія Цыцэрона і Ціта Лівія[139][143]; выяўляецца і ўплыў Вергілія[144][145]. Пры гэтым уплыў Цыцэрона найболей заўважны ў «Дыялогу пра прамоўцаў»[146], а Лівія — у «Аналах» і «Гісторыі»[147]. Аднак уплыў папярэднікаў не абмяжоўваўся тым, што Тацыт паўтараў іх стыль і прынцыпы напісання твораў; у яго сачыненнях знойдзена трохі перапрацаваных, але вядомых фрагментаў іх твораў (гл. справа)[89][139]. Вядомыя і іншыя падобныя прыклады. Так, прамова Калгака ў «Агрыкале» Тацыта нагадвае прамову Луцыя Катыліны ў «Змове Катыліны» Салюсція, а апісанне адной з бітваў у «Агрыкале» падобна з апісаннем бітвы пры Цырце у «Югурцінскай вайне»[89]. Напэўна, паралелей можна было б выявіць яшчэ больш, калі б захавалася «Гісторыя», галоўны твор Салюсція.
Нягледзячы на выяўныя ўплывы з боку папярэднікаў, лацінская мова Тацыта вельмі самабытная[148]. Манера яго гаворкі, часцяком прадуманая для наўмыснага ўскладнення ўспрымання, кантраставала са стылем сачыненняў большасці сучаснікаў[148]. З-за гэтага Тацыт лічыцца вельмі складаным для чытання аўтарам[148].
Творы Тацыта напісаны з выкарыстаннем рознай стылістыкі. «Агрыкала» ўяўляе сабою ў стылістычным дачыненні яшчэ досыць сыры твор, з шэрагам недапрацовак і невыразнасцей[134]. «Германія» напісана ў стылі, які завецца філолагамі навуковым[149], але з рысамі «новага стылю»[150]. І ўсё ж, ужо ў гэтым творы гісторык маляўніча (але не заўсёды дакладна) апісвае вайсковыя дзеянні[151], а таксама ўжывае характэрныя для «новага стылю» канструкцыі — антытэзы, паралелізмы, кароткія прапановы, вывастраныя сентэнцыі і іншыя[150]. Асабняком ад іншых прац гісторыка ў стылістычным дачыненні стаіць «Дыялог пра прамоўцаў». З-за моцнага кантрасту з іншымі сачыненнямі філолагі нярэдка меркавалі, што аўтарам твора з’яўляецца не Тацыт. У наш час стылістычныя адрозненні спісваюцца на зусім іншы жанр твора, а дзякуючы здольнасці пісаць у рознай манеры Тацыт прызнаецца майстрам лацінскай прозы. Дзве галоўныя працы гісторыка, «Гісторыя» і «Аналы», напісаны ў стылі, які найболей блізкі да твораў Салюсція[147]. Арыентацыя на стыль Салюсція была выклікана падобнымі прычынамі, якія заахвоцілі яго заняцца гісторыяй — Тацыт, як і Салюсцій, расчараваўся ў палітычнай сістэме свайго часу[147]. Мацнейшыя перажыванні ў параўнанні з папярэднікам прымусілі яго заняць яшчэ больш песімістычную пазіцыю, і таму, паводле думкі М. Л. Гаспарава, творы Тацыта стылізаваны пад трагедыю[152].
Хоць стыль гістарычных сачыненняў Тацыта больш за ўсё падобны на творы Гая Салюсція Крыспа, ён не з’яўляецца радыкальным прыхільнікам штучнай архаізацыі гаворкі. Аднак дзякуючы Катону Старэйшаму і Салюсцію архаізмы ўжываліся нярэдка ва ўсёй рымскай гістарыяграфіі[153]. Таму Тацыт нярэдка ўжывае архаізмы. Зрэшты, ён знаходзіўся і пад моцным уплывам сучаснай літаратурнай моды: нямала лексікі, якая выкарыстоўваецца гісторыкам, сустракаецца толькі ў пісьменнікаў «срэбнага стагоддзя» лацінскай літаратуры[154].
Найболей выразна ўсе рысы спецыфічнай мовы Тацыта прасочваюцца ў «Аналах»[155]. Эвалюцыя яго стылю адбілася і на выбары ім лексікі. Так, у апошніх кнігах «Аналаў» вельмі рэдка сустракаюцца словы, што выкарыстоўваліся ў ранейшых частках для пазначэння добрых намераў і станоўчых якасцей людзей — pietas (набожнасць, справядлівасць), providentia (прадбачанне, абачлівасць, клапатлівасць), felicitas (сумленнасць, урадлівасць)[156]. Апісваючы змрочныя часы Тыберыя і Нерона, Тацыт аніразу не звяртаецца да слоў humanitas (чалавекалюбства; чалавечая годнасць), integritas (бездакорнасць, слушнасць, сумленнасць) і некаторых іншых[156]. Ва ўсіх сваіх творах ён імкнецца ўнікаць прастамоўных, агульнапрынятых і тэхнічных слоў і замяняць іх радчэйшымі аналогамі: прыкладам, замест virgines Vestales (панны-вясталкі) ён піша virgines Vestae (панны Весты); замест Campus Martius (Марсава поле) — Campus Martis (поле Марса); замест таго, каб сказаць «з дапамогай рыдлёвак і кірак» ён піша «пасярэдніцтвам чаго выносіцца зямля і выразаецца дзёран»[147][154]. Часам Тацыт звяртаецца да дапамогі не вельмі пашыраных выразаў: прыкладам, замест звычайнага senatus consultum (рашэнне сената) ён часам ужывае consultum senatus (рашэнне сената; іншы парадак слоў), senatus decretum (указ сената), decretum senatus (указ сената; іншы парадак слоў), decretum patrum (указ бацькаў)[148]. Тацыт нярэдка ўжывае паэтызмы (словы, якія звычайна выкарыстоўваюцца ў вызначаным значэнні ў паэзіі): regnator (замест rex — цар), sinister[заўв 10], cura, scriptura[заўв 11], fabula і іншыя[154].
Сярод найболей часта карыстаных архаізацый мовы ў «Аналах» — больш часты ўжытак дзеяслова reor замест звычайнага puto (абодва словы — сінонімы, і пазначаюць «я думаю», «я мяркую», «я лічу»)[148]. Іншыя частыя састарэлыя словы — claritudo заместclaritas (слава, пашана, шляхетнасць), luxus замест luxuria (раскоша), maestitia замест maeror (маркота, сум, смутак), servitium замест servitus (рабства, няволя)[157]. Замест звычайнага senatores (сенатары) гісторык часта ўжывае patres (бацькі)[157]. Апроч таго, Тацыт выкарыстоўвае мноства розных слоў для выявы забойстваў, смерцей і самагубстваў[157]. Нямала састарэлых слоў, што выкарыстоўваюцца Тацытам, сустракаецца і ў працах гісторыкаў-папярэднікаў (у прыватнасці, torpedo[заўв 12] замест torpor — нячыннасць; здранцвенне, адубенне)[153].
Унікае Тацыт і грэчаскіх слоў. Замест таго, каб назваць слова «σωτήρ» (сцёр — ратаваннік, захавальнік), ён піша «ён засвоіў сабе назву ратаванніка, выяўленую грэчаскім словам гэтага значэння» (лац.: conservatoris sibi nomen Graeco eius rei vocabulo adsumpsit)[154]. Падобным чынам ён замяняе вялізным лацінскім тлумачэннем грэчаскія словы «цыкута» і «еўнух»[154].
«Onerabant multitudinem obvii ex urbe senatores equitesque, quidam metu, multi per adulationem, ceteri ac paulatim omnes ne aliis proficiscentibus ipsi remanerent».
«Дадавалі абцяжаранне да гэтага натоўпу сенатары і вершнікі, якія выходзілі насустрач з Рыма, некаторыя са страху, многія з прычыны ўлягання, а астатнія і, памаленьку, усё для таго, каб не заставацца ўдома, калі ідуць іншыя» (пер. С. І. Сабалеўскага; выкарыстаны розныя граматычныя канструкцыі).
«Натоўп гэты яшчэ павялічваўся за кошт сенатараў і вершнікаў, якія выехалі са сталіцы насустрач прынцэпсу, адны — рухомыя страхам, іншыя — падлізніцтвам, астатнія, лік якіх патроху рос, — бояззю адстаць ад іншых» (пер. А. С. Бабовіча; памянёная асаблівасць стылю Тацыта згублена).
Гісторык унікае перыядычнага ладу гаворкі, які быў закліканы рабіць яе прыямнейшай і даступнай для ўспрымання на слых[158]. Замест доўгіх перыядаў часта выкарыстоўваюцца кароткія — кароткія прапановы, не злучаныя адна з адной злучнікамі і зваротамі. Зрэшты, у «Дыялогу» Тацыт ідзе за Цыцэронам і выкарыстоўвае доўгія перыяды[155]. Нярэдка Тацыт ужывае размаітыя граматычныя канструкцыі ў адной прапанове для аднатыпных пабудоў (прыкладам, для пераліку мэт учынкаў у адной фразе ён можа выкарыстаць як герундый, так і даданыя сказы; гл. справа)[158]. Нярэдка ён звяртаецца да асанансаў і алітэрацый: consurgere et… urgere, piscina… apiscendo, extrema Armenia і іншыя. Часам яны губляюцца ў перакладзе: прыкладам, у кнізе I «Аналаў» сустракаецца словазлучэнне adornavit naves; у перакладзе А. С. Бабовіча — абсталяваў караблі (сугучча згублена), але ў перакладзе Энтані Джона Вудмена на англійскую мову — equipped ships. У кнізе XII «Аналаў» — testamentum tamen haud recitatum, у памянёным перакладзе на рускую мову — Завещание его, однако, оглашено не было (сугучча згублена), у перакладзе Э. Дж. Вудмена на англійскай — Yet his will was still not read out[159]. Такім чынам, нярэдка пераклады на сучасныя мовы губляюць асаблівасці мовы арыгінала.
У «Аналах» прысутнічаюць і адступы Тацыта ад класічнай граматыкі лацінскай мовы. У прыватнасці, ён выкарыстоўвае родны склон для выразу дачынення або вобласці для пазначэння ўласцівасці прыметніка[155]. Тацыт вельмі актыўна выкарыстоўваў метафары[160]. У шэрагу выпадкаў з-за актыўнага выкарыстання метафар яго гаворка робіцца двухсэнсоўнай. Прыкладам, у «Агрыкале» Калгак, правадыр каледонцаў, у сваёй гаворцы вінаваціць рымлянаў у разбоі і заваяванні земляў дзеля задавальнення патрэб. Аднак шэраг выразаў у гэтай гаворцы шматзначны і мае сексуальны падтэкст, і таму рымляне могуць быць пададзены як гвалтаўнікі[заўв 13]. Апроч таго, гісторык часта звяртаецца да выкарыстання анафар і зеўгмаў[158].
Асаблівасці стылю Тацыта не абмяжоўваюцца спецыфічнай мовай; гісторык пільнаваўся вызначаных правіл кампаноўкі матэрыялу. Ён у цэлым пільнаваўся рымскай традыцыі анналистического выкладу падзей па гадах, з пачаткам апісання падзей кожнага года называннем консулаў[заўв 14][161]. У сілу вялікай падрабязнасці (падзеі года чатырох імператараў апісваюцца ў некалькіх кнігах) «Гісторыя» толькі часткова прытрымліваееца гэтага прынцыпа[161]. Мяркуецца, што зацятае прытрымліванне аналістычнай традыцыі было заклікана падкрэсліць супрацьстаўленне рэспубліканскай і манархічнай эпох[162]. Усярэдзіне кожнага года Тацыт не прытрымліваецца строгай храналогіі, а выкладае падзеі ў вызначаным парадку: унутраныя справы — вонкавая палітыка — вяртанне да ўнутранай палітыкі (гэта схема актыўна ўжываецца Лівіем)[162]. Апроч таго, некаторыя даследчыкі мяркуюць, што яго кнігі былі згрупаваны групамі па шэсць (так званыя гексады — «шасцікніжжы»). Гэтыя групы, напэўна, вытрымліваліся ў адным духу і прысвячаліся раскрыццю адной глабальнай тэмы; прыкладам, у першай гексадзе «Аналаў» Тацыт паслядоўна выяўляе характар Тыберыя[163].
Жадаючы раскрыць праўдзівую падаплёку падзей, Тацыт стукнуўся з адсутнасцю крыніц пра сітуацыю пры двары імператара[105]. Ён быў змушаны судзіць пра яе па дзвюх у роўнай ступені няпэўных крыніцах — чуткам і афіцыйным паведамленням[69]. Таму ён імкнуўся старанна супастаўляць наяўныя ў яго звесткі, каб раскрыць праўдзівую карціну спраў. А для таго, каб данесці сваю думку да чытача і слухача, нават не маючы надзейных крыніц, Тацыт звяртаўся да прыёму групоўкі фактаў. Дзякуючы размяшчэнню агульных карцін і прыватных эпізодаў у адпаведнасці з канонамі прамоўніцкага майстэрства дасягаўся адменны драматызм выкладу[105]. Драматызацыя выкладу дасягаецца і вызначанай паслядоўнасцю размяшчэння эпізодаў: прыкладам, некаторыя падзеі года чатырох імператараў у Рыме ўспрымаюцца як фарс, бо перад гэтым Тацыт паведамляе пра змены ў настроі легіёнаў у Германіі і на Усходзе, якія ўрэшце вызначаць лёс Рыма[162]. Творы Тацыта адрозніваюцца таксама псіхалагізмам — гісторык імкнецца расчыніць перажыванні асобных людзей і груп з дапамогай прыёму матывавання фактаў[105]. Ён звяртаецца да стараннага падбору гаворак і лістоў персанажаў для лепшага раскрыцця іх мэт і асаблівасцей характару[164]. Нярэдка Тацыт будуе аповед вакол супрацьстаяння дзвюх людзей — Германіка і Тыберыя, Гальбы і Атона[165]. Пры гэтым ён імкнецца ўнікнуць апісання рэчаіснасці ў чорна-белых тонах[166].
Зазвычай, у сваіх працах Тацыт унікае зваць дакладныя лічбы. Напэўна, гэта рабілася для таго, каб не перагружаць чытачоў і слухачоў лішняй інфармацыяй[167]. Нежаданне зваць дакладныя лікі прыводзіць да таго, што гісторык часам кажа пра ўсіх людзей (лац.: omnes), калі вядома, што насамрэч іх было двое; пакапай словы «часта» (лац.: saepe) ці «заўсёды» (лац.: semper) выкарыстоўваюцца для пазначэння двухразовага дзеяння[167]. Пры гэтым Ціт Лівій і некаторыя іншыя ранейшыя рымскія гісторыкі, наадварот, імкнуліся запісаць як мага больш дакладную (хай і не заўсёды верагодную) колькасць забітых праціўнікаў, аб’ём здабычы ў пераліку на срэбра і золата. Зрэшты, Салюсцій, на якога арыентаваўся Тацыт, быў адным з першых рымскіх гісторыкаў, хто імкнуўся па магчымасці ўнікаць дакладных лічбаў[167]. Апроч таго, у празаічных жанрах рымскай літаратуры I стагоддзя не было прынята актыўна ўжываць ваенныя тэрміны і геаграфічныя назвы ў апісаннях войн[135]. Тацыт падзяляў гэта перакананне: у «Агрыкале» памянёныя толькі адзінаццаць геаграфічных назваў, хоць асноўная частка твора прысвечана ваенным кампаніям Агрыкалы на Брытанскіх астравах[168]. Зрэшты, існуе і альтэрнатыўны пункт погляду на прычыны гэтага феномена: большасць рымскіх гісторыкаў (Салюсцій, Лівій, Тацыт) маглі папросту не ведаць асаблівасцей геаграфіі большай часткі апісваных рэгіёнаў[168]. Што да апісання бітваў і ваенных кампаній, тое гісторык дапусціў у іх нямала памылак[169]. Нярэдка ён выкарыстоўваў фрагменты апісанняў адных бітваў пры выяве іншых бітваў[169]. Ён рэдка звяртаецца да апісання тапаграфіі мясцовасці і тактыкі бакоў[168][169].
Хоць Тацыт апісвае пераважна палітычную гісторыю Рыма, ужо ў XVI стагоддзі звярнулі ўвагу на неадназначнасць яго ўласных поглядаў[170]. Звычайна ўвага акцэнтуецца на яго скептычным стаўленні да рымскіх імператараў і да сістэмы прынцыпату ў цэлым[171][172]. У сваіх творах Тацыт характарызуе імператараў з адмоўнага боку, і толькі пра Веспасіяна ён кажа, што той за гады свайго кіравання змяніўся да лепшага[173]. Нават Актавіян Аўгуст, які завяршыў шматгадовыя грамадзянскія войны і на якога імкнуліся раўнавацца наступныя імператары, атрымаў вельмі стрыманую ацэнку гісторыка[173]. С. І. Сабалеўскі, аднак, мяркуе, што Тацыт не быў да канца шчыры, калі выяўляў сваю думку на палітычную тэматыку: ён ніколі не выказваў свайго непрымання манархіі ці асобных манархаў адкрыта[174]. Напэўна, гэта было абумоўлена бояззю за сваё жыццё і жаданнем працягнуць напісанне сваіх сачыненняў без ціску — ён быў выдатна знаёмы са спробамі ўплыву на гісторыкаў, з цэнзурай іх твораў і нават забойствам самых непажаданых. Зрэшты, рэканструкцыю палітычных поглядаў Тацыта ўскладняе тая акалічнасць, што ён не прапануе ніякай палітычнай праграмы[175] і звычайна развівае толькі ідэю ўмеранасці (лац.: moderatio)[176]. Таму нямала навукоўцаў мяркуюць, што ён адносіўся не да радыкальных праціўнікаў прынцыпату, а толькі прагматычна лічыў, што дзяржава павінна знаходзіцца пад кіраваннем годнага імператара, бо манархія бачылася яму няўхільнай[171][172][177][178]. Паводле слоў Тэадора Момзена, Тацыт быў манархістам, «але па патрэбе, — можна сказаць, з роспачы»[179]. У кожным разе, рымскі гісторык бароніць патрэбу існавання стабільнай улады і дысцыплінаваных грамадзянаў[180].
У першае стагоддзе існавання Рымскай імперыі сенат быў цэнтрам апазіцыі імператарам. Многія сенатары са шкадаваннем успаміналі пра рэспубліканскую эпоху, калі ім прыналежала рэальная ўлада. Аднак Тацыт скептычна ацэньваў перспектывы сената вярнуць сабе ранейшыя паўнамоцтвы і прытрымліваўся невысокай думкі пра саміх сенатараў[173]. Гісторык крытыкуе іх за ўляганне перад імператарамі і вінаваціць у тым, што з-за іх спроб дагадзіць уладцам роля сената з часам толькі змяншалася[173]. У роўнай ступені ён таўруе лакейства і «старых», і «новых» сенатараў[заўв 15]. Аднак да маральнага аблічча прадстаўнікоў даўнейшых шляхетных родаў ён высувае больш высокія вымогі[181]. Так, гісторык асуджае Лівію Юлію за яе сувязь з Сеянам з-за таго, што ён быў выхадцам з муніцыпія[181][182], а Юлія Друза, паводле яго думкі, заслужыла ганьбаванне з-за вяселля з нешляхетным кансулярам Гаем Рубеліем Бландам[181][183].
У цэлым негатыўна Тацыт характарызуе простых рымлянаў. Яго апісанні, зазвычай, дакранаюцца гарадскіх нізоў — пралетараў. Большасць з іх складалі выхадцы з правінцый, якія амаль не знаёмыя з рымскай культурай і слаба валодалі лацінскай мовай, але сваёй колькасцю аказвалі ўплыў на імператараў[184]. Гісторык малюе просты народ непаслядоўным, баязлівым, такім, што прагне пераваротаў, хлеба і гледзішчаў[184]. Таму Тацыт лічыць яго непрыдатным для ўдзелу ў палітычным жыцці[184][185]. Апроч таго, ён адмоўна ставіцца да магчымасці ўдзелу арміі ў палітыцы: паводле яго думкі, легіянераў трэба загружаць працай, каб яны і не думалі пра мяцяжы[185].
Насуперак нездаволенасці манархіяй і манархамі, Тацыт не быў перакананым прыхільнікам рэспублікі. Хоць ён нідзе не выказваецца пра сваё стаўленне да рэспубліканскай эпохі, характарыстыкі гэтага часу амаль заўсёды негатыўныя[184]. І ўсё ж, яму былі блізкімі ўяўленні пра ўчыннасці, якія дамінавалі ў Ранняй рэспубліцы[186]. Таму Тацыт, відаць, лічыў найлепшай з магчымых формаў палітычнай арганізацыі Рымскую рэспубліку ў першыя дзесяцігоддзі свайго існавання (прыкладна да прыняцця Законаў Дванаццаці табліц)[187]. Апроч таго, гісторык звычайна ацэньвае сучаснасць, параўноўваючы яе з рэспубліканскім узорам[188].
Пад крытыку Тацыта падпала і вядомая тэорыя змяшанага дзяржаўнага ладу, пашыраная гісторыкам Палібіем. Згодна з гэтай тэорыяй, ваенныя поспехі Рымскай рэспублікі і яе перавагі перад грэчаскімі полісамі грунтаваліся на спалучэнні ў Рыме трох формаў кіравання — дэмакратыі, арыстакратыі і манархіі. Тацыт жа лічыць гэту тэорыю адарванай ад рэчаіснасці; паводле яго слоў, змяшаную форму кіравання «лягчэй хваліць, чым ужыццявіць на справе, а калі яна і бывае ажыццёўлена, тое не бывае даўгавечнай»[175].
«…я маю намер, у нешматлікіх словах расказаўшы пра падзеі пад канец жыцця Аўгуста, аповесці надалей аповед пра прынцыпат Тыберыя і яго наступнікаў, без гневу і прыхільнасці, прычыны якіх ад мяне далёкія»[189].
Гістарычным крэда Тацыта звычайна лічацца яго словы, сказаныя на пачатку кнігі I «Аналаў»: «без гневу і прыхільнасці» (лац.: sine ira et studio). Аўтар выступае як пабочны назіральнік, а сваё стаўленне ён імкнецца выяўляць ускосна, з дапамогай рытарычных прыёмаў. Вядомы ён і імкненнем усталяваць прычыны падзей[190]. Дзякуючы гэтаму Тацыт набыў папулярнасць нестароннага даследчыка гісторыі. Аднак у XVIII—XIX стагоддзях яго аб’ектыўнасць была пастаўлена пад сумнеў. Асабліва актыўна крытыкаваўся вобраз Тыберыя.
Гісторык бараніў патрэбу надання гісторыі большай ролі ў грамадстве. У яго час асноўнай прыладай, якой кіраваліся адукаваныя людзі ў дзяржаўнай дзейнасці, былі прэскрыпцыйныя філасофскія навукі, а не аналіз мінулага і выманне карысных рэкамендацый. Навука стоікаў загадвала рымлянам дзеяць на выгоду дзяржавы і ігнараваць прыдворныя інтрыгі, што крытыкавалася Тацытам за немагчымасць зрабіць уплыў на сітуацыю. Таму ён бараніў ідэю пра патрэбу глыбокага разумення мінулага, каб развязваць праблемы сучаснасці[191]. Як і многія іншыя антычныя гісторыкі, ён разглядаў гісторыю як адзін са спосабаў уплыву на норавы чытачоў і слухачоў[192]. З прычыны гэтага пераканання ён і збіраў узоры выбітнай учыннасці і выбітнай заганы[192].
Для Тацыта характэрная высокая ацэнка ролі асобы ў гісторыі[190]. Паводле Тацыта, менавіта змена маральнага аблічча людзей прывяла да супярэчлівай палітычнай сітуацыі ў I стагоддзі. Ён мяркуе, што кожны чалавек нададзены ўнікальным характарам ад нараджэння, які можа ці выяўляцца ў поўным аб’ёме, ці наўмысна хавацца[193]. Так, Тацыт лічыць, што ўсе добрыя распачынанні Тыберыя былі толькі крывадушнай шырмай, закліканай схаваць яго заганы[193]. Вялікую ролю ва ўяўленнях Тацыта пра гісторыю гуляе адменнае разуменне virtus — набору станоўчых якасцей, уласцівых рымлянам даўніх часоў, але згубленых сучаснікамі гісторыка. Паводле яго думкі, у I стагоддзі і імператары, і непрымірымая ім апазіцыя ў роўнай ступені зракліся традыцыйных рымскіх доблесцей[194]. Зрэшты, ён імкнецца праводзіць аналіз не толькі псіхалагічны, але і сацыялагічны[195].
У працах Тацыта сустракаецца тэрміналогія, выкарыстанне якой трактуецца некаторымі даследчыкамі як сведчанне цыклічнага разумення гісторыі (перадусім, saeculum)[196]. Дыскусійным застаецца пытанне пра ўплыў традыцыйнай рымскай рэлігіі на гісторыка, яго ўяўленні пра ролю багоў і лёсу ў гісторыі.
Творы Тацыта ўтрымліваюць нямала экскурсаў у геаграфію, гісторыю і этнаграфію іншых народаў. Яго цікавасць да іх выкліканая не толькі імкненнем расказаць пра падзеі ў розных частках імперыі, якія ўплывалі на падзеі ў сталіцы; гісторык прытрымліваецца традыцыі, закладзенай яшчэ грэкамі, пры якой апісанне іншых народаў дапамагае спазнаць культурныя асаблівасці сваёй этнічнай групы. Паводле традыцыйнага антычнага ўяўлення, іншыя народы ўспрымаюцца ім як варвары, якім супрацьстаўляецца цывілізаваны народ — рымляне[197]. Апроч таго, Тацыт звяртаецца да апісання культуры і гісторыі іншых народаў, калі паводле нейкіх прычын не жадае проста гаварыць пра тыя ж самыя феномены ў дачыненні да Рыма і рымлянаў (у прыватнасці, з-за цэнзуры)[197].
Тацыт шмат і часта крытыкуе рымлянаў за заняпад маралі ў грамадстве, і ён гэтак жа строгі ў ацэнках іншых народаў. У цэлым адмоўна ён ставіцца да цывілізаваных народаў Міжземнамор’я — народаў Рымскай імперыі і яе суседзяў: паводле яго думкі, арабы і армяне вераломныя, грэкі ненадзейныя, папаўзлівыя і фанабэрыстыя, яўрэі поўныя забабонаў, парфяне выхвальныя і напышлівыя[198]. Пры гэтым халаднаватае стаўленне гісторыка да яўрэяў засноўваецца не гэтулькі на непрыманні саміх іўдзейскіх звычаяў, колькі на празелітызме, масавым звароце ў іўдаізм[199]. Таму, паводле слоў А. Г. Грушавага, погляды Тацыта «не маюць нічога агульнага з антысемітызмам»[200]. Цві Явец мяркуе, што Тацыт мог ураўнаважыць сваю ацэнку яўрэяў нейкім станоўчым каментарыем, але наўмысна не зрабіў гэтага[201]. Ізраільскі гісторык таксама мяркуе, што Тацыт мог спецыяльна ствараць адмоўны вобраз яўрэяў для абгрунтавання палітычнай экспансіі Рыма ва Усходнім Міжземнамор’і[202][заўв 16]. Іншыя навукоўцы бачаць у апісанні яўрэяў праяву антычнай традыцыі спазнання свайго народа (то бок рымлянаў) праз апісанне варвараў[197].
Разам з тым, гісторык дэманструе дваістае стаўленне да варварскіх народаў Еўропы — насельнікам Брытанскіх астравоў і Германіі. Паведамляючы пра прыхільнасць германцаў да сну і выпіўкі, усё ж Тацыт прыпісвае ім уладанне тым гераізмам (virtus), якую з прычыны спешчанага ладу жыцця губляюць рымляне[198]. Іх станоўчыя якасці Тацыт не абмяжоўвае гераізмам; вартасці германцаў адносяцца да многіх сфер жыцця, але асабліва прыцягваюць гісторыка асаблівасці сямейнага жыцця паўночных суседзяў Рыма[203]. Зазвычай, іх станоўчыя якасці выяўляюцца ўскосна, праз указанне на тое, што ім неўласцівыя многія заганы рымлянаў: «кабеты не ведаюць спакус гледзішчаў і баляў», «ніхто не абсмейвае заган і не заве яго модай»[204].
Высокая ацэнка нораваў варвараў, якія жылі па першабытных традыцыях, і супрацьстаўленне ім спешчаных і разбэшчаных цывілізаваных народаў — характэрныя ідэі для многіх рымскіх аўтараў-маралістаў[203]. У Тацыта германцы яшчэ і рамантычна збліжаюцца з рымлянамі першых гадоў Рэспублікі[186].
Нямала літаратуры прысвечана вывучэнню пытання пра тое, ці асцерагаўся Тацыт германцаў, ці бачыў ён у іх пагрозу Рыму. Хоць некаторыя навуковыя схільныя прызнаваць боязі Тацыта[198], гэта пытанне працягвае заставацца нявырашаным[205]. Тацыт падтрымліваў захаванне ўлады Рыма над іншымі народамі. Быўшы сенатарам, ён падзяляў перакананні пра патрэбу падтрымання строгага парадку ў правінцыях[198]. Паводле яго думкі, намеснікі правінцый павінны былі быць цвёрдымі, але перадусім — справядлівымі[198].
Тацыт быў выдатна знаёмы з рымскай рэлігійнай тэорыяй і практыкай, пра што сведчыць яго членства ў калегіі квіндэцэмвіраў (пятнаццаці жрацоў святадзействаў)[206]. З прычыны гэтага ён паважліва ставіўся да рымскіх жрэцкіх калегій[207]. Зрэшты, нягледзячы на яўны ўплыў традыцыйнай рымскай рэлігіі на Тацыта, ацэнкі ступені гэтага ўплыву адрозніваюцца. У прыватнасці, існуе гіпотэза, што мэтай «Гісторыі» і «Аналаў» Тацыта насамрэч было даследаванне, як у I стагоддзі н. э. выяўляліся раней існавалыя прадказанні (перадусім, на матэрыяле Сівіліных кніг) і якая была роля багоў у падзеях апошніх гадоў[208]. Міхаэль фон Альбрэхт, наадварот, мяркуе, што рымскі гісторык не знаходзіўся пад моцным уплывам рымскай рэлігіі. Паводле яго думцы, Тацыт «юрыдычна» ставіўся да яе і лічыў, што да I стагоддзя н. э. яна страціла актуальнасць[209].
У сваіх творах Тацыт надае нямала ўвагі апісанню знакаў і цудаў[209], што, зрэшты, з’яўляецца характэрнай рысай усёй антычнай гістарыяграфіі. Аднак пашыраныя сярод простых рымлянаў забабоны ён не прымае і імкнецца дыстанцыявацца ад іх[210]. Гісторык па-рознаму ацэньвае ўплыў багоў, лёсу (fatum) і астралагічных прадказанняў у розных сітуацыях, але надае вялікае значэнне ўплыву fortuna (выпадак, які не паддаецца разліку)[209]. Багі часам умешваюцца ў развіццё падзей, прытым звычайна Тацыт уяўляе іх такімі, што гневаюцца, і толькі зрэдку — міласцівымі[211]. У цэлым у яго сачыненнях роля багоў, лёсу і наканавання хутчэй невялікая, і звычайна людзі паўстаюць свабоднымі ў сваіх учынках[210]. Думку гісторыка па большасці рэлігійных і філасофскіх пытанняў даследчыкі ацэньваюць як нявызначаную[211].
Творы Тацыта не былі вядомыя шырокаму колу рымлянаў; толькі ў канцы III стагоддзя імператар Марк Клаўдзій Тацыт, які лічыў сябе нашчадкам гісторыка, загадаў усім бібліятэкам Імперыі мець у сваіх фондах яго сачыненні. Надалей яго ведаюць толькі некаторыя познаантычныя інтэлектуалы і лічаныя сярэднявечныя храністы. З-за невялікай папулярнасці ў Сярэднія вякі творы Тацыта захаваліся толькі дзякуючы адзінкавым рукапісам.
I—VI кнігі «Аналаў» захаваліся ў адзіным рукапісе, вядомага як «Медыцэйская I» (M1). Яна была напісана каралінгскім мінускулам у сярэдзіне IX стагоддзя, меркавана, у Фульдскім манастыры[212]. Яе пісалі вельмі акуратна, хоць пры гэтым перанеслі граматычныя памылкі з папярэдніх манускрыптаў. Уважлівае палеаграфічнае вывучэнне рукапісу паказвае на тое, што зыходным тэкстам паслужыла грубая копія без прабелаў паміж словамі. У манускрыпце ніяк не пазначаны разрыў у два гады апісаных падзей паміж раздзелам 5.5 «Аналаў» і ацалелымі ўрыўкамі кнігі VI, няма дзялення на часткі і параграфы (яны былі зроблены ўжо ў друкаваных выданнях XVII—XX стагоддзяў)[212]. Праз нейкі час пасля завяршэння «Медыцэйская I» апынулася ў манастыры Карвей. Яна была дастаўлена ў Рым па просьбе рымскага папы Льва X (правіў з 1513 года), і ўжо ў 1515 годзе быў надрукавана першы поўны зборнік твораў Тацыта. У Карвей манускрыпт не вярнуўся, але замест яго ў манастыр быў адпраўлены надрукаваны асобнік[213]. У наш час рукапіс захоўваецца ў бібліятэцы Лаўрэнціяна ў Фларэнцыі[212].
У сярэдзіне XI стагоддзя ў манастыры Мантэкасіна быў створаны рукапіс, вядомы як «Медыцэйская II» (M2)[213][214]. Яна ўлучае кнігі XI—XVI «Аналаў» і кнігі I—V «Гісторыі». Рукапіс быў напісаны беневенцкім пісьмом. У манускрыпце была ўжыта суцэльная нумарацыя кніг (кнігі «Гісторыі» I—V былі пранумараваны як XVII—XXI). «Медыцэйская II» была выяўлена гуманістамі каля 1360 года, з яе зрабілі копію і пераправілі ў Фларэнцыю[215]. Дзякуючы знаходцы Тацыта ведаў Бакача. У ліставанні паміж гуманістамі Поджа Брачаліні і Нікало Ніколі ўтрымліваецца ўказанне на тое, што каля 1427 года Ніколі нейкім сумнеўным спосабам атрымаў гэты манускрыпт. Пасля смерці Ніколі ў 1437 годзе рукапіс трапіў у Лаўрэнціяну. З-за таго, што «Медыцэйская II» была напісана складаным для чытання беневенцкім шрыфтам, з яе зрабілі каля 40 рукапісных копій, і менавіта яны служылі глебай для ўсіх выданняў аж да 1607 года[213].
Даследчыкі таксама знайшлі ўказанні на тое, што мог існаваць і трэці рукапіс «Аналаў» і «Гісторыі» Тацыта: рознае чытанне шэрага спрэчных момантаў у «Лейдэнскім рукапісе» (L) дазваляе зрабіць выснову пра выкарыстанне крыніцы, адрознай ад «Медыцэйскай II». Аднак пазней розначытанні паміж рукапісамі L і M2 сталі разглядаць як вынік працы філолагаў XV стагоддзя[216].
«Агрыкала» і «Германія» таксама захаваліся дзякуючы аднаму-адзінюткаму рукапісу, хоць яшчэ ў сярэдзіне XV стагоддзя, магчыма, іх было два. У 1425 годзе Поджа Брачаліні ў лісце да Нікало Ніколі паведаміў пра знаходку манахам Херсфельдскага манастыра невядомага рукапісу Тацыта з «Германіяй» і «Агрыкалам». Поджа спрабаваў пераканаць манаха адправіць яму манускрыпт, але той адмовіўся. Пасля гэтага Ніколі адправіў ліст двум кардыналам, якія збіраліся наведаць шэраг манастыроў у Францыі і Германіі, з просьбай прывезці рукапіс[216]. Невядома, ці адгукнуліся кардыналы на просьбу, але ў 1455 годзе антыквар П'ер Кандыда Дэчэмбрыа бачыў малыя творы Тацыта ў Рыме[217].
У 1457—1458 гадах Энеа Сільвіа Пікаламіні (ён стаў папам рымскім пад імем Пія II) выкарыстаў рукапіс для напісання палемічнага сачынення. Далейшы лёс гэтага манускрыпта (умоўна яго завуць «Codex Hersfeldensis»[218] невядомы. У XV стагоддзі былі зробленыя мноства рукапісных копій «Дыялогаў» і «Агрыкалы», на падставе якіх былі надрукаваны першыя сучасныя выданні. Доўгі час на падставе існавання дзвюх розных традыцый чытання асобных фраз у рукапісных копіях XV стагоддзя і першых друкаваных выданнях меркавалася, што існавала два зыходныя рукапісы для малых твораў Тацыта — «рукапіс X» і «рукапіс Y». Аднак у 1902 годзе ў прыватнай бібліятэцы ў Эзі быў выяўлены манускрыпт, што атрымаў пазначэнне «Codex Aesinas» (Рукапіс Эзі). Разам з сачыненнямі Тацыта ў гэтым рукапісе ўтрымліваўся таксама пераклад «Дзённіка Траянскай вайны» Дыкціса Крыцкага са старажытнагрэчаскай на лацінскую мову, выкананы ў IV стагоддзі нейкім Септыміем. Манускрыпт характэрны тым, што частка «Агрыкалы» напісана почыркам XV стагоддзя, а частка — каралінгскім мінускулам IX стагоддзя. Апроч таго, на палях запісана вялікая колькасць альтэрнатыўных чытанняў, у тым ліку і такіх падрабязных, якія не мог пакінуць просты перапісчык. Мяркуецца, што перапісчык або меў пад рукой два манускрыпты з рознымі чытаннямі, або перапісваў тэкст з усімі маргіналіямі. У почырку ж XV стагоддзя звычайна прызнаюць руку Стэфана Гварнеры, заснавальніка бібліятэкі Эзі[217]. З-за знаходкі ў Эзі гіпотэза пра існаванне двух зыходных рукапісаў для позных копій Тацыта падпадае пад сумнеў[219]. Аднак невядома, ці з’яўляецца знаходка ў Эзі тым самым рукапісам, выяўленым у Херсфельдзе каля 1425 года і ўбачанай Дэчэмбрыа ў 1455 годзе ў Рыме.
Падчас Другой сусветнай вайны «Рукапісам Эзі» зацікавіліся ў СС. Цікавасць да аднаго з найранейшых сістэматычных апісанняў старажытных германцаў была гэтак вялікая, што «Codex Aesinas» вывучаў і прывёз у Германію асабіста кіраўнік аддзела «Анэнэрбэ» Рудольф Тыль. У 1943 годзе ён выдаў фотарэпрадукцыю абаіх твораў Тацыта. Пасля гэтага рукапіс на доўгі час знік і толькі нядаўна выявіўся ў Рыме. У наш час шэраг даследчыкаў мяркуе, што старонкі IX стагоддзя ў «Рукапісы Эзі» — гэта частка Херсфельдскага манускрыпта. Існуе таксама думка, што Херсфельдскі манускрыпт згублены беззваротна, а знаходка з Эзі — частка іншага манускрыпта, зробленая ў той час, калі існавалі і іншыя рукапісы[219].
Першае друкаванае выданне Тацыта было выпушчана каля 1470 года (паводле іншай версіі, у 1472—1473 гадах) Вендэлінам фон Шпеерам у Венецыі[220][221][222]. Фон Шпеер выкарыстаў рукапіс «Медыцэйская II», у якім, у прыватнасці, адсутнічалі кнігі I—VI «Аналаў». У 1472, 1476 і 1481 гадах выданне фон Шпеера перадрукоўвалася ў Балонні і Венецыі. Каля 1475—1477 гадоў Францыскам Путэаланам (лац.: Franciscus Puteolanus) у Мілане было выпушчана другое выданне, што ўключала таксама «Агрыкалу»[214][221][223]. Путэалан выправіў шэраг недакладнасцей у першым выданні, але, відаць, не выкарыстаў іншыя рукапісы, а толькі правёў філалагічную працу[224]. У 1497 годзе Філіп Пінцый (лац.: Philippus Pincius) выпусціў у Венецыі новае выданне, заснаванае на тэксце Путэалана[225]. Каля 1473 года Кройснерам у Нюрнбергу было распачата выданне «Германіі» на аснове іншага рукапісу, адрознага ад тых варыянтаў, якія выдаваліся ў Італіі. Годам пазней асобнае выданне «Германіі» было выпушчана ў Рыме, а ў 1500 годзе «Германія» на аснове трэцяга рукапісу была выпушчана Вінтэрбургам у Вене ў складзе зборніка[225]. Першае поўнае выданне захаваных прац Тацыта (улучаючы першыя шэсць кніг «Аналаў» з рукапісу «Медыцэйская I») было ажыццёўлена ў 1515 годзе ватыканскім бібліятэкарам Філіпа Бераальда Малодшым[213][226].
У пачатку XVI стагоддзя Беат Рэнан выдаў каментаванае выданне сачыненняў Тацыта, чым паклаў пачатак іх актыўнаму філалагічнаму вывучэнню. Паводле звестак І. М. Тронскага, яно было выдадзена ў 1519 годзе ў Базелі[227], а паводле звестак сучаснага даследчыка Рональда Марціна, Рэнан выпусціў два каментаваныя выданні сачыненняў Тацыта ў 1533 і 1544 годзе[228]. З 1574 года было выпушчана некалькі выданняў твораў гісторыка пад рэдакцыяй вядомага філолага Юста Ліпсія з каментарыямі[229]. У 1607 годзе Курцый Пікена (лац.: Curtius Pichena) выдаў у Франкфурце першае выданне, заснаванае на непасрэдным вывучэнні розных варыянтаў рукапісаў[213]. Аднак з-за недастатковага досведу працы з сярэднявечнымі рукапісамі і Пікена, і Ліпсій згаджаліся з тым, што рукапіс «Медыцэйская II» быў створаны ў IV—V стагоддзях, хоць ён пісаны пазнейшым беневенцкім пісьмом[229].
У антычную эпоху Тацыт не быў вельмі вядомы. Хоць яго сябар Пліній Малодшы прадказваў у лістах, што яго творы будуць несмяротнымі, у сачыненнях іншых інтэлектуалаў антычнай эпохі яго імя практычна не сустракаецца. Усплёск папулярнасці Тацыта давёўся на кароткае кіраванне імператара Марка Клаўдыя Тацыта, які лічыў сябе нашчадкам гісторыка і загадаў усім бібліятэкам у імперыі мець асобнікі яго сачыненняў[230]. Апроч таго, вядомы гісторык канца IV стагоддзя Аміян Марцэлін пачаў аповед у «Дзеях» (лац.: Res Gestae) з 96 года (забойства Даміцыяна і пачатак кіраванні Нервы), то бок з моманту сканчэння аповеда ў «Гісторыі» Тацыта[230]. Быў добра знаёмы з яго творамі і Павел Арозій. У сваёй «Гісторыі супраць паганцаў» ён нярэдка выкарыстоўвае Тацыта як крыніцу інфармацыі, аднак паказвае на няпэўныя звесткі і на нежаданне гісторыка разабрацца ў гісторыі, звязанай з разбурэннем Садома і Гаморы[230][231][заўв 17]. Тэртуліян зваў яго лгуном за аповед пра звычаі яўрэяў[232]. У той жа час, Магн Аўрэлій Касіядор ведае толькі «нейкага Карнелія»[230].
У Сярэднія вякі пра існаванне твораў Тацыта ведалі толькі нешматлікія манахі ў буйных манастырах. І ўсё ж, яго сачыненні працягвалі перапісвацца, і менавіта дзякуючы гэтым копіям працы рымскага гісторыка вядомыя да нашых дзён. У час каралінгскага адраджэння яго наноў адкрылі для сябе нямецкія манахі, якія выявілі ў Тацыта важныя звесткі пра старажытных германцаў. У IX стагоддзі манахі Фульдскага манастыра — аднаго з найважнейшых агменяў захавання антычнай культуры ў Сярэднія вякі — выкарысталі звесткі з рукапісаў Тацыта для сваіх твораў[233]. З яго сачыненнямі былі знаёмыя Эйнхард і Рудольф Фульдскі[234]. Асабліва актыўна Тацыта выкарыстоўваў Рудольф, які пісаў пра старажытных саксаў[235]. Магчыма, рымскага гісторыка чыталі таксама Відукінд і Адам Брэменскі, але з-за таго, што сярэднявечныя аўтары не заўсёды паказвалі свае крыніцы, калі гэта былі паганцы, удакладніць гэтыя здагадкі немагчыма[214].
Пасля адкрыцця рукапісаў Тацыта італьянскімі гуманістамі XIV стагоддзя ён вельмі хутка робіцца вядомы. Яго папулярнасці спрыяла копія рукапісу «Медыцэйская II», перавезеная з Мантэкасіны ў Фларэнцыю (напэўна, пры ўдзеле Джавані Бакача)[230]. Знаходзячы паралелі паміж рымскай і сучаснай гісторыяй, італьянскія гуманісты нярэдка звярталіся да «Аналаў» і «Гісторыі» Тацыта — выкрывальніка тыранаў. Так, прыкладам, у 1404 годзе гуманіст Леанарда Бруні выкарыстаў сведчанні рымскага гісторыка для доваду недахопаў манархічнай формы кіравання[236]. Палітычны мысляр Нікало Макіявелі параўнальна рэдка звяртаўся да Тацыта і надаваў больш увагі Лівію[236]. Аднак ужо сучаснікі адзначалі, што Макіявелі быў блізкі па духу да Тацыта, і калі творы італьянскага мысляра ўнеслі ў Індэкс забароненых кніг, гуманісты сталі звяртацца да рымскага гісторыка замест забароненага фларэнтыйца[236]. Крыху пазней «Аналаў» і «Гісторыі» стала вядомая «Германія». Адным з першых, хто яе выкарыстаў, быў у сярэдзіне XV стагоддзя Энеа Сільвіа Пікаламіні, у 1458 годзе абраны папам рымскім пад імем Пія II[237].
Хоць творы Тацыта выдаваліся з 1470 года, яго папулярнасць першыя часы была невялікай, бо тады працягвалі чытаць тых аўтараў, якія былі добра вядомыя ў Сярэднія вякі. Апроч таго, да канца XVI стагоддзя ім цікавіліся амаль выключна ў Італіі і Германіі. Усееўрапейская папулярнасць да яго прыйшла ў канцы XVI стагоддзя з публікацыямі вядомага філолага Юста Ліпсія[239], а таксама дзякуючы лекцыям Марка Антуана Мюрэ[240]. У выніку, у XVII стагоддзі ён стаў адным з самых чытаных антычных аўтараў[239]. Так, за 1600—1649 гады ў Еўропе былі надрукаваны прынамсі 67 выданняў «Гісторыі» і «Аналаў»[239]. За гэты ж перыяд былі выпушчаны каля 30 выданняў Салюсція, другога па папулярнасці лацінскага аўтара[241]. Паколькі мова Тацыта лічылася досыць цяжкай, актыўна распачыналіся спробы перакладу яго сачыненняў на сучасныя мовы[239]. Шыранне твораў рымскага гісторыка, які шмат увагі надаваў закулісным інтрыгам, дало імпульс развіццю палітычнай думкі Адраджэння[237].
Еўрапейцы, якія чыталі Тацыта ў XVI і XVII стагоддзях, лічылі, што яго апісанні імператарскага Рыма напамінаюць рэаліі іх часу, і, абапіраючыся на творы Тацыта, пераасэнсоўвалі падкладку сучасных ім палітычных падзей[239]. Прыкладам, гэта адбывалася на мяжы XVI—XVII стагоддзяў, калі смерць бяздзетных уладцаў Францыі і Англіі і падзеі прыкулі ўвагу да не заўсёды гладкай пераемнасці рымскіх імператараў[242]. У апісанні кар’еры Сеяна ў Еўропе бачылі зборную выяву дачасніка, які высока ўзляцеў, але нізка паў[242]. Нарэшце, у святле актыўнай цэнзуры ўладцамі і каталіцкай царквой друкаванай прадукцыі атрымала велізарную актуальнасць крытыка Тацытам уціскаў свабоды слова[242]. Дзякуючы гэтаму фрагмент «Аналаў», дзе апісваецца лёс гнанага гісторыка Аўла Крэмуцыя Корда (ён скончыў самагубствам, а яго творы былі спалены), апынуўся адным з найболей часта цытаваных урыўкаў гэтага сачынення[242]. Актыўнае выданне перакладаў Тацыта, а таксама Ціта Лівія і Салюсція на англійскую мову згуляла немалую ролю ў падрыхтоўцы Англійскай рэвалюцыі[243]. У 1627 годзе нідэрландскі навуковец Ісаак Дарыслаўс пачаў чытаць у Кембрыджскім універсітэце курс лекцый пра гісторыка, але яго інтэрпрэтацыя рымскіх імператараў як узурпатараў паўплывала на яго хуткае адхіленне ад выкладання[244].
«Гісторыя» і «Аналы» зрабілі вялікі ўплыў на гісторыкаў XVI—XVII стагоддзяў, і яны пераймалі стыль Тацыта, капіявалі структуру яго твораў і адбіралі фактычны матэрыял па прынцыпах свайго рымскага папярэдніка[239]. Адным з першых гісторыкаў, якія працавалі пад сур’ёзным уплывам Тацыта, стаў на пачатку XVI стагоддзя фларэнтыец Франчэска Гвічардзіні, чыя «Гісторыя Італіі» вытрымана ў стылі «Гісторыі» і «Аналаў»[237][245]. Апроч таго, у Новы час сачыненні Тацыта служылі грунтам для многіх трактатаў па палітычнай філасофіі дзякуючы багатаму фактычнаму матэрыялу, сабранаму гісторыкам[246][247]. Моцны ўплыў Тацыта выяўляецца ў класікаў натуральнага права Гуга Гроцыя і Томаса Гобса, а таксама ў многіх іншых мысляроў Новага часу — Фрэнсіса Бэкана, Мішэля Мантэня, Джона Мільтана, Бенджаміна Франкліна, Джона Адамса, Томаса Джэферсана[248][249][250].
Зрэшты, ужо ў канцы XVI стагоддзя пашырыўся і іншы погляд на творы аўтара, які набіраў папулярнасць. У гэты час, поўны войн і звад, апалагеты манархічнай формы кіравання пачалі акцэнтаваць увагу на той строгай палітыцы, якую праводзілі Актавіян Аўгуст і Тыберый для прыўнясення стабільнасці ў палітычнае жыццё[251]. На першы план выстаўляліся і маляўнічыя апісанні грамадзянскіх войн, якія ўяўляліся як большае зло, чым абмежаванне праў і воляў. Такім чынам, крытыка імператараў прыцягнулі да апраўдання сучасных манархій. Апроч таго, у 1589 годзе Юст Ліпсій, які спрыяў пашырэнню Тацыта як выдавец і каментатар яго сачыненняў, выдаў працу «Шэсць кніг пра палітыка». У ёй ён пераасэнсаваў свае ранейшыя погляды на суаднясенне ідэй Тацыта з сучаснасцю. Калі раней ён параўноўваў герцага Альбу з дэспатычным Тыберыем, то зараз ён шукаў у рымскага гісторыка рэкамендацыі па прадухіленні грамадзянскіх войн і ўсталяванні моцнай манархічнай улады[251]. Знакамітага філолага вінавацяць у тым, што ён не грэбаваў выдзіраць словы Тацыта і герояў яго твораў з кантэксту, часам надаючы ім процілеглы сэнс[252]. І ўсё ж, Ліпсій працягваў асуджаць тыранаў, якія злоўжывалі сваёй уладай[247].
Хоць з сярэдзіны XVII стагоддзя ўплыў Тацыта як палітычнага мысляра стаў змяншацца, створаныя ім выявы імператарскага Рыма працягвалі выклікаць асацыяцыі з сучаснасцю[248]. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што вялікі ўплыў твораў рымскага гісторыка на палітычную філасофію захоўваўся аж да канца XVIII стагоддзя[253]. Апроч таго, яго сачыненні ўжо трывала ўвайшлі ў склад няпісанага канона гістарычнай літаратуры[248]. У XVII стагоддзі Тацыт робіцца вельмі папулярным у Францыі, чаму спрыяла эміграцыя многіх прадстаўнікоў італьянскай эліты да французскага двара[242]. Найбольшую цікавасць у гэты перыяд выклікалі яго літаратурныя таленты, і ён натхняе нямала французскіх літаратараў. На глебе звестак Тацыта і пад моцным уплывам яго поглядаў былі створаны п’есы «Смерць Агрыпіны» Сірано дэ Бержарака, «Атон» П’ера Карнэля, «Брытанік» Жана Расіна. У прыватнасці, Расін зваў Тацыта «найбольшым маляром старажытнасці»[254].
Нягледзячы на існаванне шырокай традыцыі, якая тлумачыла Тацыта як абаронцу манархіі, выява Тацытам імператараў і яго апісанне грамадскага жыцця Рыма паказвалі на зусім іншы кірунак палітычных сімпатый антычнага гісторыка[254]. У XVIII стагоддзі ў Тацыце сталі бачыць не толькі аднаго з найбуйнейшых праціўнікаў манархіі ў рымскай літаратуры, але і гарачага прыхільніка рэспубліканскай формы кіравання[254]. На пачатку стагоддзя ірландскі публіцыст Томас Гордан апублікаваў пераклад твораў Тацыта на англійскую мову, а разам з ім — трактат «Гісторыка-палітычныя развагі пра кнігі Тацыта». Апошняе сачыненне надало імпульс развіццю антыманархічнай традыцыі[254]. Рымскі гісторык заставаўся ўзорам для многіх прафесійных антыкаведаў. Так, брытанскі гісторык Эдуард Гібан, які напісаў вядомую працу «Гісторыя заняпаду і разбурэння Рымскай імперыі», шмат у чым знаходзіўся пад уплывам Тацыта[255]. Апроч таго, на XVIII стагоддзе даводзяцца першыя спробы крытычнага ўспрымання выяў Рыма, створаных рымскім гісторыкам. Прыкладам, Вальтэр лічыў перабольшанымі выказы Тацыта пра Тыберыя і Нерона[254]. Напалеон Банапарт вельмі негатыўна ставіўся да творчасці рымскага гісторыка і нават пачаў літаратурную кампанію дзеля аганьбавання аднаго з самых папулярных антычных аўтараў. У прыватнасці, Напалеон загадаў друкаваць артыкулы з крытыкай Тацыта як гісторыка і пісьменніка, а таксама патрабаваў выключыць яго творы са школьнага курса. Паводле яго думкі, Тацыт быў адсталым кансерватарам, які не захацеў прыняць прагрэсіўную для свайго часу імперскую форму кіравання[256]. Пляменнік Банапарта Напалеон III, які шмат займаўся вывучэннем рымскай гісторыі, таксама крытыкаваў выкрывальніка імператараў-тыранаў. Пры ім прыхільнікі імператара выступалі ў друку, імкнучыся давесці няправасць ацэнак рымскага аўтара[257]. Зрэшты, яго працягвалі шанаваць інтэлектуалы. Асабліва добра яго ведалі ў Германіі. Карл Маркс і Фрыдрых Энгельс высока ацэньвалі Тацыта і неаднаразова звярталіся да яго сачыненняў. У прыватнасці, у класічнай працы Энгельса «Паходжанне сям'і, прыватнай уласнасці і дзяржавы» вельмі шмат спасылак на «Германію»[258][259]. Творы гісторыка выкарыстоўвалі таксама Георг Гегель, Фрыдрых Ніцшэ, Макс Вебер[259].
Да Тацыта звяртаўся Мікалай Карамзін падчас працы над «Гісторыяй дзяржавы расійскай»[260]. Аляксандр Пушкін уважліва чытаў Тацыта і натхняўся ім падчас напісання «Барыса Гадунова», а сярод нататак паэта ёсць «Заўвагі на „Аналы“ Тацыта»[260][261]. У іх Пушкін не гэтулькі зважаў на мову гэтага аўтара, колькі знаходзіў супярэчнасці ў паведамляных ім фактах, а таксама звяртаўся да аналізу гісторыка-культурнага кантэксту эпохі. У Расіі рэвалюцыйнае тлумачэнне ідэй Тацыта натхняла дзекабрыстаў[262] і Аляксандра Герцэна. Апошні зваў яго «неабсяжна вялікім» і ў 1838 годзе напісаў пад яго ўплывам невялікую працу «З рымскіх сцэн»[263].
Дзякуючы таму, што творы Тацыта ўтрымлівалі нямала геаграфічных і этнаграфічных апісанняў германскіх тэрыторый, яны нярэдка выкарыстоўваліся для даследавання старажытнай гісторыі Германіі.
Нягледзячы на досыць актыўнае выкарыстанне ў эпоху каралінгскага адраджэння, пасля Тацыт быў практычна забыты ў Германіі аж да XV стагоддзя, калі італьянскія гуманісты сталі ўважліва вывучаць яго рукапісы. 31 жніўня 1457 года кардынал Энеа Сільвіа Пікаламіні, па хуткім часе сталы татам рымскім пад імем Пія II, атрымаў ліст ад сакратара біскупа Майнца Марціна Майра (ням.: Martin Mair)[264]. Майр агучыў пашыраную ў народзе незадаволенасць палітыкай каталіцкай царквы[264]. У Германіі праводзілі паралелі паміж бягучай сітуацыяй і часамі Рымскай імперыі, а царкоўную дзесяціну параўноўвалі з выплатай падаткаў. Менавіта з-за рымлянаў, меркавалі там, іх вялікая краіна прыйшла ў заняпад. У адказ Пікаламіні напісаў трактат, дзе на матэрыяле «Германіі» Тацыта паказваў дзікае і ганебнае мінулае германцаў (для гэтага ён адабраў толькі негатыўныя іх характарыстыкі ў Тацыта[264]) і прагрэс, якога яны дамагліся дзякуючы Рыму[265][266]. Гэта сачыненне хутка пашырылася ў Германіі, але сваёй мэты не дасягнула. Яно было ўспрынята як правакацыя і толькі ўзмацніла антыітальянскія і антыпапскія настроі[265]. І ўсё ж, дзякуючы Пікаламіні ў Германіі наноў адкрылі творы Тацыта — найважнейшыя крыніцы па гісторыі сваіх продкаў[267].
У 1500 годзе нямецкі гуманіст Конрад Цэльтыс паказаў на недастатковасць ведаў пра старажытных германцаў і заклікаў збіраць і шырыць усе даступныя сведчанні пра іх[268]. Зрэшты, Цэльтыс быў ужо знаемы з «Германіяй» — пры занятку кафедры ўніверсітэта ў Інгальштаце ў 1492 годзе ён сказаў прамову, у аснове якой ляжала гэта сачыненне[222]. Даведаўшыся пра «Германію» ад Пікаламіні, Цэльтыс вывучыў гэты твор і стаў шырыць процілеглы пункт погляду на жыццё даўнейшых германцаў[266]. Дзякуючы Пікаломіні і Цэльтысу «Германія» Тацыта пачала актыўна друкавацца на нямецкамоўных землях[заўв 18], а ў 1535 годзе Якаб Міцыл (Мельцар) пераклаў гэта сачыненне на нямецкую мову[268]. З падачы Цэльтыса гуманіст Ульрых фон Гутэн у пачатку XVI стагоддзя звярнуўся да твораў Тацыта для стварэння ідэалізаванай выявы старажытных германцаў. У адрозненне ад Пікаламіні, ён падкрэсліў не негатыўныя характарыстыкі германцаў, а толькі пазітыўныя. На грунце «Германіі», «Аналаў», а таксама невялікай «Гісторыі» рымскага аўтара Валея Патэркула фон Гутэн стварыў ідэалізаваную выяву правадыра германскага племя херускаў Армінія, які разбіў рымлянаў у Тэўтабургскім лесе[222][227]. Нямецкі гуманіст сцвярджаў, што Арміній — больш таленавіты палкаводзец, чым Сцыпіён, Ганібал і Аляксандр Македонскі[266]. Дзякуючы фон Гутэну Арміній стаў лічыцца нацыянальным героем Германіі, і выява змагар за свабоду свайго народа супраць Рыма згуляла значную ролю ў станаўленні германскага нацыянальнага руху[227]. Трактоўку фон Гутэнам Армінія падтрымаў ініцыятар Рэфармацыі Марцін Лютэр, які выказаў здагадка, што Arminius — перакручаная форма германскага імя Hermann[266]. Некаторы час на пачатку XVI стагоддзя папулярнымі былі шавіністычныя трактоўкі твораў Тацыта, што сцвярджалі адвечную перавагу германцаў над рымлянамі[270]. Такім чынам, невялікае сачыненне рымскага гісторыка атрымала актуальнасць у сувязі са станаўленнем германскага нацыянальнага руху і пачаткам Рэфармацыі[271].
«Сам я далучаюся да думкі тых, хто мяркуе, што плямёны, якія насяляюць Германію, што ніколі не падпадалі змешванню праз шлюбы з якімі-небудзь іншапляменнікамі, спрадвеку складаюць адменны, захавалы спрадвечную чысціню і толькі на сябе самага падобны народ. Адсюль, нягледзячы на такі лік людзей, усім ім уласцівае тое ж аблічча: цвёрдыя блакітныя вочы, русыя валасы, высокія целы, здольныя толькі да кароткачасовага высілку; разам з тым ім бракуе цярплівасці, каб зацята і напружана працаваць, і яны зусім не выносяць смагі і спёкі, тады як непагадзь і глеба прызвычаілі іх лёгка перажываць холад і голад».
У XVII стагоддзі тэма супрацьстаяння з Рымам больш не была гэтак актуальнай, і ўвага да Тацыта ў Германіі трохі саслабла. Змянілася і сфера выкарыстання «Германіі» ў літаратуры: запісаныя Тацытам сведчанні пра даўнейшых германцаў выкарыстоўваліся ўжо паўсюдна — ад драматычных і сатырычных твораў да лінгвістычных трактатаў[272]. Да рымскага гісторыка актыўна звярталіся філосафы Іаган Гердэр і Іаган Фіхтэ[273], а ў пачатку XIX стагоддзя ідэолагі нямецкага нацыяналізму Эрнст Морыц Арнт і Фрыдрых Людвіг Ян будавалі свае ідэалізаваныя карціны жыцця даўнейшых германцаў на глебе апісанняў Тацыта. Арнт, у прыватнасці, прыпісваў немцам многія станоўчыя рысы, якія Тацыт прыпісаў даўнейшым германцам. Ён таксама сцвярджаў, што сучасныя немцы захавалі значна больш рыс сваіх гераічных продкаў, чым усе іншыя еўрапейскія народы ўспадкавалі ад сваіх прабацькоў[274]. Пры дзяржаўнай падтрымцы быў пабудаваны помнік Армінію, чыё будаванне натхніў помнік Верцынгетарыгу пад Алезіяй[275]. Па французскім узоры[заўв 19] ў Германіі пачалося мэтнае археалагічнае вывучэнне мясцовасцей, апісаных Тацытам[277]. Большасць даследаванняў ідэалізавалі германцаў і мінулае ў цэлым, а некаторыя навукоўцы звярталіся да Тацыта ў спробах рэканструяваць спрадвечны нямецкі Volksgeist — «народны дух»[277]. З часам атрымала вялікае шыранне ідэя пра ўнікальнасць германцаў і іх перавагу над іншымі народамі Еўропы[277].
Дзякуючы таму, што ў нямецкім нацыянальным руху пашырылася аднабаковая трактоўка «Германіі» як твора, які апісвае вартасці даўнейшых германцаў, «Германія» нярэдка прыцягвалася ідэолагамі нацыянал-сацыялізму ў 1930-я гады. Найболей актыўным чалавекам, які шырыў і прыстасоўваў яго для патрэб нацыянал-сацыялізму, быў рэйхсфюрар СС Генрых Гімлер. Упершыню ён прачытаў «Германію» ў маладосці і быў ёй узрушаны[278]. Пасля свайго ўзвышэння ён усяляк прапагандаваў станоўчыя характарыстыкі германцаў у Тацыта[278], а ў 1943 годзе накіраваў у Італію кіраўніка аддзела «Анэнэрбэ» Рудольфа Тыля для вывучэння «Codex Aesinas» — адной з найстаражытнейшых рукапісаў «Германіі»[279]. Адменнай папулярнасцю карыстаўся фрагмент пра захаванне германцамі расавай чысціні (гл. злева); гэта назіранне рымскага гісторыка служыла адной з асноў новай «антрапалогіі»[280]. Так, у 30-я гады спецыяліст па расавай тэорыі Ганс Гюнтэр лічыў гэта сведчаннем клопату старажытных германцаў пра захаванне расавай чысціні[279], што ўзгаднялася з прыняццем у 1935 годзе Нюрнбергскіх расавых законаў. Знаёмства з назіраннямі Тацыта пра ўзаемасувязь расавай чысціні і ваеннага гераізму выяўляецца ў Х'юстана Сцюарта Чэмберлена, Альфрэда Розенберга і Адольфа Гітлера[280]. Іншыя тлумачэнні Тацыта не віталіся: калі ў 1933 годзе кардынал Міхаэль фон Фаўльхабер звярнуўся да вернікаў з навагоднім лістом, выкарыстоўваючы довады Пікаламіні пра варварства старажытных германцаў, яго аддрукаваную прамову спальвалі на вуліцах члены «Гітлерюгенда», а ў бок яго рэзідэнцыі двойчы стралялі[278].
.
У XVI стагоддзі Беат Рэнан упершыню ажыццявіў выданне твораў Тацыта з філалагічнымі каментарамі. У ім ён супрацьстаяў модным у той час спробам выкарыстоўваць сачыненні рымскага гісторыка ў нямецкай публіцыстыцы. У прыватнасці, публіцысты знайшлі ўсім сучасным германскім землям адпаведнасці ў выглядзе плямён старажытных германцаў, што Рэнан паставіў пад сумнеў[270]. Вялікую вядомасць, аднак, атрымалі каментаваныя выданні Тацыта аўтарства вядомага філолага Юста Ліпсія — менавіта яго звычайна лічаць першым даследчыкам творчасці Тацыта242 />. Ліпсій прапанаваў не менш за тысячу эмендацый (выпраўленняў, заснаваных на вывучэнні розначытанняў ва ўсіх рукапісах, з мэтай выключыць памылкі сярэднявечных перапісчыкаў і аднавіць арыгінальнае напісанне) да адных толькі «Аналаў», хоць некаторыя з іх ён запазычыў у папярэднікаў[229].
У 1734 годзе Шарль Мантэск’ё напісаў невялікі трактат «Развагі пра прычыны велічы і заняпаду рымлянаў». У гэтым творы французскі асветнік крытычна падышоў да звестак гісторыка і, супаставіўшы яго інфармацыю з іншымі крыніцамі, прыйшоў да высновы пра яго прадузятасць[281]. Вальтэр пайшоў яшчэ далей у ацэнцы суб’ектыўнасці Тацыта і лічыў яго публіцыстам, да звестак якога варта ставіцца скептычна[282]. У XIX стагоддзі ідэі пра другаснасць творчасці Тацыта атрымалі ў Еўропе вялікае шыранне[257]. Зазвычай, даследчыкі прызнавалі яго несумнеўныя літаратурныя вартасці, але адмаўлялі яго майстэрства гісторыка[257]. Тэадор Момзен скрытыкаваў яго ўрыўкавыя, няпэўныя і супярэчлівыя звесткі пра ваенныя кампаніі і назваў Тацыта «самым неваенным з гісторыкаў»[169]. Невысока ацэньваў яго і французскі гісторык Амедэй Цьеры, які падкрэсліваў велізарную важнасць Рымскай імперыі для еўрапейскай гісторыі і скептычна падышоў да Тацыта, які крытыкаваў імператараў[283]. Зрэшты, існавалі і больш высокія яго ацэнкі як гісторыка (у прыватнасці, Гастон Буасье лічыў яго праўдзівым аўтарам, хоць і прызнаваў некаторую яго прадузятасць)[257].
У Расійскай імперыі вывучэннем Тацыта займаліся Д. Л. Крукаў[284], І. У. Цвятаеў[285], В. І. Мадэстаў[286], М. П. Драгаманаў[287], І. М. Грэўс[288](зрэшты, яго выніковая манаграфія пра Тацыта выйшла толькі пасмяротна, у 1946 годзе, а ў 1952 годзе яе пераклалі на нямецкую мову[289]). В. І. Мадэстаў даводзіў безгрунтоўнасць крытычнай традыцыі, што абніжала значэнне рымскага гісторыка як арыгінальнага і годнага даверу аўтара, сцвярджаў яго бесстароннасць, а пазней выдаў поўны пераклад яго сачыненняў, які захоўваў сваю каштоўнасць і праз стагоддзе[286][288]. М. П. Драгаманаў, наадварот, крытыкаваў прадузятасць Тацыта, які, паводле яго думкі, быў залішне прадузяты ў дачыненні да імператара Тыберыя[287]. І. М. Грэўс падкрэсліваў яго майстэрства ў абвінавачанні заган свайго часу, у апісанні бітваў (пар. з ацэнкай Момзена) і ў дзелавітасці апісанні, упікаў у адсутнасці адзіных крытэрыяў усталявання праўды[289], але пры гэтым прызнаваў яго ў цэлым непрадузятым і праўдзівым, схільным да аналізу шэрага крыніц[290].
У пачатку XX стагоддзя з назапашаннем і развіццём гістарыяграфіі крытычная традыцыя стала вызначаць стаўленне да Тацыта. Ацэнкі гісторыкам першых рымскіх імператараў пачалі разглядацца як неаб’ектыўныя практычна паўсюдна. Асабліва ярка гэта тэндэнцыя выявілася ў асвятленні кіравання Тыберыя[133][291]. Даследчыкі ўпікалі яго ў тым, што ў апісанні кіравання гэтага імператара Тацыт знаходзіўся пад вырашальным уплывам некалькіх твораў апазіцыйна настроеных папярэднікаў[292]. Апроч таго, Тацыту ставілі ў віну адлюстраванне не гістарычнай рэальнасці, а ўласных уяўленняў пра яе, а таксама паказвалі на актыўнае выкарыстанне ім рытарычных прыёмаў для падтрымкі сваёй пазіцыі[292].
У другой палове XX стагоддзя з’явілася некалькі буйных абагульняльных прац, прысвечаных Тацыту. Двухтамовая кніга Рональда Сайма «Тацыт», выдадзеная ў 1958 годзе, хутка заваявала прызнанне ў якасці фундаментальнай не толькі пра самага гісторыка, але і пра яго час. Гэта праца стала таксама лічыцца адным з узораў таго, як след вывучаць жыццё і творчасць аўтара ў гісторыка-культурным кантэксце[293]. Гэта праца таксама паказвае, наколькі Сайм — адзін з найбуйнейшых антыкаведаў XX стагоддзя — знаходзіўся пад уплывам Тацыта[293]. Апроч Сайма, манаграфічныя даследаванні выдалі Кларанс Мандэл, Эторэ Параторэ, Рональд Марцін, П'ер Грымаль, Рональд Мёлер, Рыянон Эш. Апроч таго, у 1968 годзе венгерскі навуковец Іштван Боржак напісаў грунтоўны артыкул пра яго для 11-га дадатковага тома энцыклапедыі Паўлі-Вісава[294]. У гэты перыяд большасць навукоўцаў прызнала несумнеўныя вартасці Тацыта як літаратара і як гісторыка, аднак часцяком яго ацэнка кіравання Тыберыя працягвала лічыцца неаб’ектыўнай[295].
Неўзабаве пасля шырання прац Тацыта ў Еўропе ў даследчыкаў з’явіліся сумневы пра сапраўднасць «Дыялогу пра прамоўцаў», бо гэта сачыненне моцна адрозніваецца па стылі ад іншых прац гісторыка. Яшчэ ў XVI стагоддзі Беат Рэнан і Юст Ліпсій упершыню паставілі над сумнеў аўтарства Тацыта[296][297]. Крытыка засноўвалася на стылістычных адрозненнях паміж «Дыялогам» і іншымі творамі Тацыта (па стылі сачыненне падобнае да дыялогаў Цыцэрона[33]), з-за якіх аўтарства «Дыялога» прыпісвалася Квінтыліяну, Светонію або ж Плінію Малодшаму. Зрэшты, заўважна адрозны стыль можа быць растлумачаны жанравымі адрозненнямі (асноўную частку твора займае прамая мова)[297]. У наш час палеміка пра сапраўднасць «Дыялогу» завершана, і Тацыт лічыцца яго аўтарам практычна ўсімі навуковымі філолагамі[296][297][298].
Прыналежнасць Тацыту вялікіх гістарычных прац доўгі час не падпадала пад сумнеў. Адным з першых, хто ўсумніўся ў сапраўднасці гэтых прац, быў Вальтэр[299], хоць французскі асветнік абмежаваўся толькі здагадкай. Новыя спробы аспрэчыць аўтарства Тацыта з’явіліся ўжо ў XIX стагоддзі пад уплывам традыцыі гіперкрытыкі крыніц і, перадусім, школы Бартольда Нібура. Пры гэтым усе спробы давесці падробленасць сачыненняў Тацыта былі зроблены не гісторыкамі, а публіцыстамі. У 1878 годзе брытанскі пісьменнік Джон Уілсан Рос выпусціў працу «Тацыт і Брачаліні: Аналы, створаныя ў пятнаццатым стагоддзі» (англ.: Tacitus and Bracciolini: the Annals forged in the Fifteenth Century), у якой сцвярджаў, што творы Тацыта — гэта падробка, выкананая італьянскім гуманістам Поджа Брачаліні (Брачаліні адшукаў у манастырах Італіі і Германіі шэраг рукапісаў лацінскіх аўтараў, у тым ліку і Карнелія Тацыта[299]). У 1890 годзе французскі пісьменнік Палідор Гашар выдаў працу «Пра арыгінальнасць Аналаў і Гісторыі Тацыта» (фр.: De l'authenticite des Annales et des Histoires de Tacite), у якім паўтарыў асноўныя думкі Роса ў больш разгорнутай форме[299]. Хоць абодва гэтыя сачыненні выклікалі некаторую цікавасць у грамадстве, навуковай супольнасцю яны не ўспрымаліся сур’езна. Да сярэдзіны XX стагоддзя яны былі адпрэчаны абсалютнай большасцю даследчыкаў[300].
У кнізе XV «Аналаў» Тацыт надае адзін абзац апісанню пераследаў і пакаранняў смерцю хрысціянаў пры Нероне. Ужо ў час Вялікага пажару Рыма ў 64 годзе імператар пачаў шукаць вінаватых, і ў якасці ахвярных казлоў яго выбар упаў на хрысціян Рыма.
«Але ні сродкамі чалавечымі, ні шчодрасцямі прынцэпса, ні зваротам за спрыяннем да божышчаў немагчыма было спыніць пагалоску, якая ганьбіць яго [Нерона], што пажар быў уладкаваны па яго загадзе. І вось Нерон, каб падужаць чуткі, падшукаў вінаватых і пакараў смерцю тых, хто сваімі брыдотамі наклікаў на сябе ўсеагульную нянавісць і каго натоўп зваў хрысціянамі. Хрыста, ад імя якога паходзіць гэта назва, караў смерцю пры Тыберыю пракуратар Понцій Пілат; прыгнечаныя на час гэтыя шкодныя забабоны сталі зноў прарывацца вонкі, і не толькі ў Іўдзеі, адкуль пайшла гэта згуба, але і ў Рыме, куды адусюль сцякаецца ўсё найболей гнюснае і ганебнае і дзе яно знаходзіць прыхільнікаў. Такім чынам, спачатку былі схоплены тыя, хто адкрыта прызнаваў сябе прыналежнымі да гэтай секты, а потым па іх указаннях і вялікае мноства іншых, абвінавачаных не гэтулькі ў ліхадзейскім падпале, колькі ў нянавісці да роду людскога. Іх змярцвенне суправаджалася здзекаваннямі, бо іх апраналі ў шкуры дзікіх звяроў, каб яны былі разадраны да смерці сабакамі, крыжавалі на крыжах, ці вырачаных на смерць у агні падпальвалі з наступам цемры дзеля начнога асвятлення. Для гэтага гледзішча Нерон падаў свае сады; тады ж ён даў выстаўку ў цырку, падчас якой сядзеў сярод натоўпу ў адзенні возніка ці кіраваў запрэжкай, беручы ўдзел у спаборніцтве калясніц. І хоць на хрысціянах ляжала віна і яны заслугоўвалі самай суровай кары, усё ж гэтыя жорсткасці абуджалі спачуванне да іх, бо здавалася, што іх вынішчаюць не ў выглядах грамадскай карысці, а з прычыны крыважэрнасці аднаго Нерона»[301].
У канцы XIX стагоддзя ў вывучэнні гісторыі рэлігіі склаліся два кірункі — міфалагічны і гістарычны. Навукоўцы, якія працавалі пад уплывам міфалагічнай школы, адмаўлялі гістарычнасць Ісуса, а сведчанні пра яго і хрысціянаў у рымскіх аўтараў I—II стагоддзяў н. э., зазвычай, лічылі ўстаўкамі сярэднявечных манахаў-перапісчыкаў. У прыватнасці, нямецкі навуковец Артур Дрэўс лічыў згадванне Тацытам Хрыста пазнейшай падробкай[302]. Аднак высновы міфалагічнай школы былі падвергнуты крытыцы, і да 1940-га года яна галоўным чынам страціла ўплыў у заходняй гістарыяграфіі[303]. У савецкай гістарычнай навуцы ўяўленні, падобныя з высновамі міфалагічнай школы, захоўвалі ўплыў і пазней, да ўвядзення ў абарот Кумранских рукапісаў.
Навукоўцы, якія працавалі ў рамках гістарычнай школы, паспрабавалі выняць максімум інфармацыі з параўнальна невялікага пасажу Тацыта. Гэта стала магчымым у выніку доваду арыгінальнасці гэтага фрагмента Тацыта; у сучаснай гістарыяграфіі прынята лічыць аповед рымскага гісторыка праўдзівым[304][305]. У 1902 годзе філолаг Георг Андрэсен выказаў дапушчэнне, што ў арыгінале рукапісу «Медыцэйская II» — адзіным, у якім захаваўся гэты фрагмент, — слова, што пазначае хрысціянаў, спрадвечна было напісана па-іншаму, а потым выпраўлена. Паводле яго назіранняў, паміж літарамі i і s у слове christianos знаходзіцца незвычайна вялікі разрыў (гл. справа), што нехарактэрна для сярэднявечных перапісчыкаў — яны імкнуліся эканоміць дарагі пергамент. Пазней з дапамогай вывучэння арыгінала манускрыпта пад ультрафіялетавымі праменямі было ўсталявана, што спачатку ў рукапісы было напісана chrestianos, але потым літару e выправілі на i. Пры гэтым імя самага Хрыста ў манускрыпце адназначна паказана як Christus[305]. Сучасныя выданні тэксту Тацыта і даследаванні звычайна паўтараюць арыгінальнае чытанне рукапіса (chrestianos, але Christus)[306]. Прычына розначытання застаецца нявысветленай.
Нямала літаратуры прысвечана разбору пытанняў пра сувязь Вялікага пажару з пераследамі хрысціянаў Неронам, магчымасці дачынення хрысціянаў да падпалаў, а таксама юрыдычным падставам для пакарання смерцю хрысціянаў[305]. Нарэшце, існуюць і розныя варыянты разумення асобных слоў фрагмента[307].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
![Гэты артыкул выстаўлены на рэцэнзію]](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Qsicon_inArbeit_blue.svg/24px-Qsicon_inArbeit_blue.svg.png){kind=small}
