From Wikipedia, the free encyclopedia
Генацы́д у Руа́ндзе — масавыя забойствы, генацыд тутсі і памяркоўных хуту ў Руандзе, учыненыя народам хуту. Прыблізна за 100 дзён (з 7 красавіка 1994 г. па сярэдзіну ліпеня) недзе 500 000 — 1 000 000 жыхароў Руанды былі забіты[1], што склала прынамсі 20 % насельніцтва краіны і 70 % папуляцыі тутсі ў Руандзе. Генацыд быў спланаваны членамі палітычных эліт, вядомымі як аказу, многія з якіх займалі пазіцыі на вышэйшых узроўнях нацыянальнага ўрада. Выканаўцы паходзілі з радоў арміі Руанды, нацыянальнай паліцыі (жандармерыі), праўрадавых міліцый, якія ўключалі ў сябе групоўкі Інтэрахамвэ і Імпузамугамбі, і грамадзянскай супольнасці хуту.
| Генацыд у Руандзе | |
|---|---|
 | |
| Месца нападу |
Руанда |
| Мэта нападу | Папуляцыя тутсі |
| Дата |
7 красавіка — 15 ліпеня 1994 г. |
| Спосаб нападу | Генацыд, масавыя забойствы |
| Загінулыя | 500 000 — 1 000 000[1] |
| Арганізатары | Урад хуту, міліцыя Інтэрахамвэ і Імпузамугамбі |
Генацыд меў месца ў кантэксце Грамадзянскай вайны ў Руандзе — канфлікце, які пачаўся ў 1990-х гадах паміж урадам пад кантролем хуту і Руандыйскім Патрыятычным Фронтам (РПФ), які складаўся пераважна з паўстанцаў-тутсі, сем'і якіх уцяклі ва Уганду, каб уратаваць сябе ад ранейшых хваляў жорсткасці хуту ў дачыненні да тутсі. Міжнародны ціск на ўрад хуту Жувеналя Хаб'ярыманы прывёў да спынення агню ў 1993 г. і распрацоўкі Арушскіх пагадненняў, якія павінны былі стварыць змешаны ўрад з удзелам РПФ. Гэта пагадненне выклікала незадаволенасць многіх кансерватыўных хуту, уключаючы членаў аказу, якія разглядалі яго як паражэнне ў барацьбе з ворагам. Сярод шырокіх слаёў насельніцтва хуту ваенная кампанія РПФ узбудзіла актывізацыю падтрымкі, так званай, ідэалогіі «Моц хуту», якая пазіцыянавала РПФ у якасці варожай сілы, мэтай якой былі аднаўленне манархіі тутсі і занявольванне хуту, што рабіла дзве палітычныя сілы надзвычай апазіцыйнымі адну да адной.
6 красавіка 1994 г. самалёт, на борце якога знаходзіліся Хаб'ярымана і Прэзідэнт Бурундзі Сіпрыен Нтар'яміра, быў збіты ў час свайго прызямлення ў Кігалі — у катастрофе ніхто не выжыў. Генацыд пачаўся з забойстваў на наступны дзень: салдаты, паліцыя і міліцыя хутка ліквідавалі лідараў ключавых тутсі і памяркоўных хуту, тады ўстанавілі кантрольна-прапускныя пункты і барыкады і выкарыстоўвалі карткі нацыянальнай ідэнтыфікацыі Руанды, каб сістэматычна высвятляць этнічную прыналежнасць людзей і забіваць тутсі. Гэтыя сілы наймалі або прымушалі грамадзянскіх хуту ўзбройваць сябе мачэтэ, дубінкамі, вострымі прадметамі і іншай зброяй у мэтах згвалтаванняў, калечання і забойстваў іх суседзяў-тутсі і знішчэння або разрабавання іх маёмасці. Парушэнне мірнага пагаднення прымусіла РПФ аднавіць свой наступ, у выніку чаго ён заняў паўночную частку краіны, а затым захапіў Кігалі ў сярэдзіне ліпеня, што і спыніла ўрэшце генацыд. Падчас гэтых падзей і іх наступстваў Арганізацыя Аб’яднаных Нацый (ААН) у цэлым і такія краіны, як Злучаныя Штаты Амерыкі (ЗША), Вялікабрытанія і Бельгія, крытыкаваліся за іх бяздзейнасць, у тым ліку за няздольнасць умацаваць свае сілы міратворцаў па мандаце Місіі Арганізацыі Аб'яднаных Нацый па Руандзе (МААНпР), а назіральнікі крытыкавалі ўрад Францыі за падтрымку генацыдальнага рэжыму нават пасля пачатку генацыду.
Генацыд меў доўгі і глыбокі ўплыў на Руанду і суседнія з ёй краіны. Распаўсюджанае выкарыстанне ваенных згвалтаванняў прывяло да ўсплёску ВІЧ-інфекцыі, у тым ліку да нараджэння дзяцей ад інфіцыраваных падчас згвалтавання маці; шматлікія сем'і сталі складацца з дзяцей-сірот і ўдоў. Знішчэнне інфраструктуры і цяжкая дэпапуляцыя краіны выклікала крах эканомікі, што стварыла выпрабаванне перад урадам, які дэклараваў дасягненне хуткіх эканамічных росту і стабілізацыі. Ваенная перамога РПФ і ўсталяванне ўрада, дзе дамінаваў РПФ, справакавала многіх хуту на ўцёкі ў суседнія краіны, асабліва ва ўсходнюю частку Заіра (цяпер вядомага пад назвай «Дэмакратычная Рэспубліка Конга», скарочана ДРК), дзе генацыднікі хуту пачалі перагрупоўку ў лагерах бежанцаў уздоўж мяжы з Руандай. Абвяшчаючы неабходнасць спынення далейшага генацыду, урад на чале з РПФ пачаў ваенную інтэрвенцыю ў Заір, уключаючы Першую (1996—1997 гг.) і Другую (1998—2003 гг.) Кангалезскія Войны. Узброенае супрацьстаянне паміж урадам Руанды і іх апанентамі ў ДРК працягвалася праз выступы міліцыі (апалчэнцаў) у рэгіёне Гома, уключаючы паўстанне M23 (2003—2013 гг.). Вялікія колькасці руандыйскіх хуту і тутсі працягваюць жыць бежанцамі ў гэтым рэгіёне. Сёння Руанда мае два дзяржаўныя святы, падчас якіх згадваецца генацыд. Перыяд нацыянальнага ўшанавання памяці ахвяр генацыду пачынаецца ў Дзень Памяці Генацыду 7 красавіка і завяршаецца Днём Вызвалення 4 ліпеня. Тыдзень, які ідзе пасля 7 красавіка, з'яўляецца афіцыйным тыднем жалобы. Генацыд у Руандзе паслужыў штуршком для стварэння Міжнароднага крымінальнага суда, каб выключыць неабходнасць стварэння асобных трыбуналаў для судовага пераследу асоб, абвінавачаных у інцыдэнтах, звязаных з генацыдам, злачынствамі супраць чалавецтва і ваеннымі злачынствамі.
Найстаражытнейшым народам, які калісьці пражываў на тэрыторыі Руанды, быў народ тва — група карэнных пігмеяў паляўнічых-збіральнікаў, якія засялілі тэрыторыю Руанды ў перыяд прыкладна паміж 8000 і 3000 гг. да н. э., прычым пражываюць у Руандзе і дагэтуль[2][3]. Паміж 700 г. да н. э. і 1500 г. н. э. некалькі груп банту мігравалі ў Руанду і пачалі вырубаць лес, каб займацца сельскай гаспадаркай[4][3]. Гісторыкі маюць некалькі тэорый наконт прыроды міграцый банту: больш старая тэорыя сцвярджае, што першымі насельнікамі былі хуту, калі тутсі мігравалі пазней і сфарміравалі выразную расавую групу, магчыма, кушыцкага паходжання[5]. Больш новае даследаванне сцвярджае, што міграцыя з суседніх раёнаў была павольная, але стабільная, таму этнічныя групы сталі генетычна блізкія адна да адной[6] і, хутчэй, інтэграваліся адна ў адну, а не ажыццяўлялі асіміляцыю карэнных народаў[7][3]. У адпаведнасці з гэтай тэорыяй, адрозненні паміж хуту і тутсі праявіліся пазней і мелі не расавы, а класавы або каставы характар: тутсі займаліся жывёлагадоўляй, калі хуту апрацоўвалі зямлю[8][9]. Хуту, тутсі і тва ў Руандзе пераважна размаўляюць на адзінай мове, вядомай пад назвай руанда[10].
Насельніцтва аб'ядналася спачатку ў кланы (ubwoko)[11], а потым, прыкладна да пачатку XVIII ст., у восем каралеўстваў[12]. Адно з каралеўстваў, Каралеўства Руанда, знаходзілася пад панаваннем клана тутсі Ньігінья і пачало імкліва дамінаваць на мясцовай палітычнай арэне прыкладна з сярэдзіны XVIII ст.[13] і пашырацца праз заваяванні і асіміляцыю[14], дасягнуўшы найбольшага росквіту за часам панавання Караля Кігелі IV (1853—1895 гг.). Кігелі пашырыў межы каралеўства на захад і поўнач[15][13] і ініцыяваў адміністрацыйныя рэформы; яны ўключалі ў сябе «убухакэ», калі тутсі абвяшчаліся ўласнікамі буйнога рагатага быдла, атрымліваючы такім чынам прывеліяваны статус, а хуту і іншыя кліенты тутсі выкарыстоўваліся для эканамічных або асабістых патрэб[16], і «убурэтва» — класавую сістэму, калі хуту прымушалі працаваць на босаў-тутсі[15]. Рэформы Кігелі IV паглыбілі сацыяльна-эканамічную і сілавую бездань паміж папуляцыямі хуту і тутсі[15].
Берлінская канферэнцыя 1884 г. замацавала гэтыя землі за Германіяй[17] і пачала палітыку кіравання праз Руандыйскую манархію; перавагай гэтай сістэмы было тое, што для каланізацыі спатрэбілася невялікая колькасць еўрапейскіх войскаў[18]. Еўрапейскія каланізатары, якія былі ўпэўненыя, што тутсі мігравалі ў Руанду з Эфіопіі, лічылі, што тутсі мелі болей еўрапеоідных рыс за хуту і займалі расава больш высокае становішча, таму лепей падыходзілі для выканання каланіяльных адміністрацыйных задач[19]. Кароль Юхі V[20] вітаў германцаў, якіх ён выкарыстаў для ўзмацнення сваёй улады[21]. Бельгійскія сілы атрымалі кантроль над Руандай і Бурундзі падчас Першай сусветнай вайны, і краіна фармальна перайшла пад кантроль Бельгіі па Мандаце Лігі Нацый у 1919 г.[22]
Спачатку бельгійцы працягвалі германскі стыль кіравання праз марыянетачную манархію, але з 1926 г. распачалі палітыку больш прамога каланіяльнага кіравання[23][24]. Яны спрасцілі сістэму ўлады, зменшыўшы колькасць людзей у ёй і сканцэнтраваўшы яе ў руках тутсі[25], пашырылі колькасць людзей, ахопленых «убурэтва»[25], і перагледзелі зямельную рэформу, распачатую калісьці правадырамі тутсі: пашы, якія традыцыйна знаходзіліся пад кантролем хуту, былі канфіскаваны і прыватызаваны з мінімальнымі кампенсацыямі[26]. У 1930-х гг. бельгійцы распачалі маштабныя праекты ў сферах адукацыі, аховы здароўя, грамадскіх і сельскагаспадарчых работ[27]. Такім чынам, краіна была мадэрнізаваная, але перавага тутсі была захавана, а хуту засталіся дыскрымінаванай групай, якую яшчэ і часта выкарыстоўвалі для прымусовай працы[28]. У 1935 г. Бельгія ўвяла ідэнтыфікацыйныя карткі, у якіх пазначалася адна з чатырох ідэнтычнасцей: «тутсі», «хуту», «тва» або «натуралізаваны». Калі раней заможным хуту яшчэ было магчыма ажыццявіць «пераход» і стаць тутсі, ідэнтыфікацыйныя карткі спынілі ўвесь далейшы рух паміж класамі[29]. Каталіцкая Царква стала імкліва набіраць моц у Руандзе, таму Бельгійскі ўрад стаў абапірацца на веды мясцовага духавенства; многія руандыйцы сталі каталікамі з мэтай палепшыць сваё сацыяльнае становішча[30]. У міжваенны перыяд Каталіцкая Царква актыўна далучала тутсі да сваіх місіянерскіх школ, дзе яны вывучалі французскую мову і іншыя дысцыпліны, якія былі неабходныя для грамадзянскай службы і займання лідарскіх пазіцый.
Пасля Другой сусветнай вайны ў Руандзе пачаў нарастаць эмансіпацыйны рух хуту[31], распалены ўзмоцненым прыгнётам хуту ў выніку сацыяльных рэформаў у міжваенны перыяд, а таксама нарастаннем сімпатыі Каталіцкай Царквы да хуту[32]. Каталіцкія місіянеры паказалі сябе адказнымі і клапатлівымі патронамі прыгнечаных хуту, калі эліта тутсі не мела патрэб у такой пратэкцыі. Гэта прывяло да імклівага нарастання колькасці духавенства з хуту, якое пачало адукоўваць сваіх супляменнікаў, што ў выніку стварыла эліту хуту, якая стала процівагай палітыкам тутсі[32]. Манархія і відныя тутсі адчулі нарастанне ўплыву хуту і пачалі агітацыю за незалежнасць на сваіх уласных умовах[31]. У 1957 г. група вучняў хуту напісала «Маніфест Бахуту». Гэта быў першы дакумент, які абвяшчаў, што хуту і тутсі — прадстаўнікі розных рас, і заклікаў да перадачы ўлады ад тутсі да хуту, грунтуючыся на тым, што называлася ў Маніфесце «статыстычным законам»[33]. 1 лістапада 1959 г. прадстаўнік эліты хуту Дамінік Мбаньюмутва быў атакаваны ў Кігалі людзьмі, якія падтрымлівалі партыю тутсі. Мбаньюмутва выжыў, але плёткі разнеслі пагалоску, што ён быў забіты[34]. Актывісты хуту абвінавацілі ў забойстве тутсі — і эліту, і звычайных грамадзян — што і дало пачатак Руандыйскай Рэвалюцыі[35]. Тутсі пачалі адказваць атакамі, але на гэты момант хуту ўжо карысталіся поўнай падтрымкай Бельгійскай адміністрацыі, якая жадала спыніць дамінаванне тутсі[36][37]. У пачатку 1960-х гг. бельгійцы замянілі большасць тутсі на хуту на кіруючых пасадах і арганізавалі выбары, якія прывялі да ўлады большасць хуту[36]. Кароль быў зрынуты — была створана рэспубліка з палітычным дамінаваннем хуту, а краіна атрымала незалежнасць у 1962 г.[38]
Па меры развіцця рэвалюцыі тутсі пачалі пакідаць краіну, каб пазбегнуць помсты ад хуту, і сяліцца ў Бурундзі, Угандзе, Танзаніі і Заіры[39]. Гэтыя людзі, у адрозненні ад руандыйцаў, якія мігравалі з краіны ў дакаланіяльны і каланіяльны перыяды, былі прызнаны бежанцамі ў краінах, якія іх прынялі[40], але амаль адразу жа трапілі пад агітацыю аб вяртанні ў Руанду[41]. Яны сфарміравалі ўзброеныя групоўкі, вядомыя пад назвай «inyenzi» (прусакі), якія пачалі ажыццяўляць вылазкі ў Руанду; гэта тактыка не прывяла да поспеху, але выклікала хвалю рэпрэсій у дачыненні да руандыйскіх тутсі і павелічэнне колькасці тутсі-бежанцаў[41]. Да 1964 г. больш за 300 000 тутсі ўцяклі з Руанды і былі вымушаны заставацца ў выгнанні на працягу наступных трыццаці гадоў[42]. Дыскрымінацыя тутсі з боку хуту ў Руандзе працягвалася, хаця ўсё жа зменшылася пасля Руандыйскага перавароту 1973 г., які прывёў да ўлады Прэзідэнта Жувеналя Хаб'ярыману[43].
Шчыльнасць насельніцтва Руанды — 408 чал./км2 — з'яўлялася адной з найбольшых у Афрыцы. Насельніцтва Руанды вырасла з 1,6 млн чал. у 1934 г. да 7,1 млн чал. у 1989 г., што прывяло да канкурэнцыі за зямлю. Некаторыя гісторыкі, напрыклад Жэрар Пруньё, лічаць, што генацыд 1994 г. быў часткова звязаны са шчыльнасцю насельніцтва[44].
У 1980-х гг. група з 500 руандыйскіх бежанцаў ва Угандзе, якой кіраваў Фрэд Руігіэма, змагалася на баку паўстанцаў з Нацыянальнай Арміі Супраціўлення (НАС) падчас Угандыйскай Вайны ў Кустах, у выніку якой Ёверы Кагута Мусевені скінуў Мілтана Аботэ[45]. Гэтыя салдаты засталіся ў арміі Уганды пасля інагурацыі Мусевені на пасаду Прэзідэнта Уганды, але хутка пачалі планаваць уварванне ў Руанду праз схаваную сетку ў шэрагах арміі[46]. У кастрычніку 1990 г. Руігіэма накіраваў больш за 4000[47] паўстанцаў з Уганды, прасунуўшыся на 60 км углыб Руанды пад сцягам Руандыйскага Патрыятычнага Фронту (РПФ)[48]. Руігіэма быў забіты на трэці дзень атакі[49], а Францыя і Заір разгарнулі сілы ў падтрымку арміі Руанды, дазволіўшы ім адбіваць атакі РПФ, каб спыніць уварванне[50]. Намеснік Руігіэма, Поль Кагамэ ўзяў камандаванне сіламі РПФ у свае рукі[51], арганізаваўшы тактычнае адступленне праз Уганду ў горы Вірунга — раён на поўначы Руанды[52]. Там ён папоўніў колькасць салдат, рэарганізаваў армію і распачаў актыўны збор сродкаў і набор рэкрутаў з шэрагаў дыяспары тутсі[53].
Кагамэ аднавіў вайну ў студзені 1991 г. з нечаканай атакі на паўночны горад Рухенгеры. РПФ захапіў горад дзякуючы элементу неспадзяванасці і ўтрымліваў яго адзін дзень, перш чым адступіць назад у лясы[54]. На працягу наступнага года РПФ актыўна выкарыстоўваў баявую тактыку «страляй і ўцякай» (інакш кажучы, вёў партызанскую вайну), захопліваючы некаторыя пагранічныя зоны, але не атрымліваючы істотных перамог у вайне супраць арміі Руанды[55]. У чэрвені 1992 г., каб дасягнуць шматпартыйнага ўрада ў Кігалі, РПФ абвесціў спыненне агню і пачаў перамовы з урадам Руанды ў Арушы ў Танзаніі[56]. У пачатку 1993 г. некалькі экстрэмісцкіх груп хуту сфарміраваліся і пачалі кампанію празмернай жорсткасці ў дачыненні да тутсі[57]. РПФ адказаў на гэта спыненнем мірных перамоў і масіўнай атакай, захапіўшы вялікую колькасць зямель на поўначы краіны[58]. Урэшце мірныя перамовы аднавіліся ў Арушы, у выніку чаго ў жніўні 1993 года былі заключаны некалькі пагадненняў, вядомыя пад назвай «Арушскія пагадненні». Яны далі РПФ месцы ў Падзеленым Пераходным Урадзе (ППУ) і ў нацыянальнай арміі[59][60]. Місія Арганізацыі Аб'яднаных Нацый па Руандзе (МААНпР) — міратворчыя сілы — прыехала ў краіну, а РПФ былі дадзеныя месцы ў нацыянальным парламенце ў Кігалі на час падрыхтоўкі ППУ[61].
У першыя гады рэжыму Хаб'ярыманы назіраўся сур’ёзны эканамічны рост і змяншэнне жорсткасці ў дачыненні тутсі[43]. Аднак многія бескампрамісныя ненавіснікі тутсі засталіся на кіруючых пасадах, уключаючы сям’ю першай лэдзі Агаты Хаб'ярыманы, якая была вядомая як «аказу» або «клан Мадам»[62], і Прэзідэнт абапіраўся на іх ва ўсталяванні і ўмацаванні рэжыму[63]. Калі РПФ уварваўся ў краіну ў 1990 г., Хаб'ярымана і яго найбліжэйшыя людзі спужаліся пагрозы з боку тутсі і распрацавалі анты-тутсі ідэалогію[64], якая стала вядомай пад назвай «Моц хуту»[65]. Група ваенных афіцэраў і членаў урада заснавала часопіс з назвай «Кангура», які хутка стаў папулярны ў краіне[66]. Там публікавалася анты-тутсі прапаганда, уключаючы Дзесяць Запаведзяў Хуту — вялікі спіс расісцкіх рэкамендацый, у якім хуту, які жаніўся з тутсі, называўся «здраднікам»[67]. У 1992 г. дзяржаўная эліта стварыла партыю Кааліцыя для Абароны Рэспублікі (КдАР), якая была звязана з кіруючай партыяй, але мела больш правы характар і рэгулярна крытыкавала Прэзідэнта за яго «мяккасць» у барацьбе з РПФ[68].
Пасля дасягнутага ў 1992 г. спынення агню паміж Хаб'ярыманам і РПФ значная колькасць экстрэмістаў ва ўрадзе Руанды і арміі пачала актыўна ствараць змову супраць Прэзідэнта, бо баялася магчымага прыходу тутсі ва ўрад[69]. Хаб'ярымана паспрабаваў зрынуць іх з кіруючых армейскіх пазіцый, але дасягнуў поспеху толькі часткова; прадстаўнікі «аказу» Агюстэн Ндзіндзілійімана і Тэанестэ Багасара засталіся на магутных пасадах, забяспечваючы прыхільнікаў палітыкі «жорсткай лініі» ўладай[70]. На працягу 1992 г. радыкалы распачалі кампаніі па лакальных забойствах тутсі, якія дасягнулі кульмінацыі ў студзені 1993 г., калі экстрэмісты і мясцовыя хуту забілі каля 300 чалавек[57]. Калі РПФ аднавіў ваенныя дзеянні ў лютым 1993 г., ён згадаў гэтыя забойствы ў якасці асноўнага матыву[71], але гэта прывяло толькі да росту экстрэмізму ў папуляцыі хуту[72].
З сярэдзіны 1993 г. рух «Моц хуту» ўяўляў сабой ужо трэцюю па палітычнай моцы сілу ў палітыцы Руанды (пасля ўрада Хаб'ярыманы і ўмеранай апазіцыі)[65]. Акрамя КдАР, ніводная партыя не заявіла пра падтрымку руху «Моц хуту»[73]. Аднак амаль кожная партыя падзялілася на «ўмеранае» і «моцнае» крылы, а прадстаўнікі кожнага лагера імкнуліся займець легітымнае лідарства ў сваіх партыях[73]. Нават кіруючая партыя мела «моцнае» крыло, якое пераважна складалася з тых, хто быў супраць намаганняў Хаб'ярыманы па дасягненні міру з РПФ[74]. Некалькі радыкальных узброеных фарміраванняў (міліцыя), пераважна з моладзі, уваходзілі ў склад «моцных» крылаў партый; гэта былі Інтэрахамвэ, якія былі часткаю кіруючай партыі[75], і КдАР-аўскія Імпузамугамбі[76]. Моладзевая міліцыя пачала актыўна ўчыняць разню па ўсёй краіне[77]. Армія Руанды рыхтавала міліцыю, калі-нікалі разам з французскай арміяй, якая не ведала сапраўднай мэты стварэння такіх фарміраванняў[76].
Гісторыкі не згаджаюцца ў меркаваннях наконт канкрэтнай даты, калі ідэя «канчатковага вырашэння праблемы» (забойства ўсіх тутсі ў Руандзе) была ўпершыню вынесена на абмеркаванне. Жэрар Пруньё датуе яе 1992 г., калі Хаб'ярымана пачаў весці перамовы з РПФ[78], а журналіст Лінда Мелверн лічыць, што гэта адбылося раней — у 1990 г. — адразу пасля ўварвання РПФ[79]. Армія пачала ўзбройваць грамадзянскіх халоднай зброяй (напрыклад, мачэтэ) з 1990 г. і вучыць моладзь хуту біцца; афіцыйнай прычынай для гэтага абвяшчалася праграма «грамадзянскай абароны», скіраваная на супраціўленне РПФ[80], аднак тая ж самая зброя пазней выкарыстоўвалася ў ажыццяўленні генацыду[81]. Руанда таксама закупіла вялікую колькасць гранат і амуніцыі ў канцы 1990 г.; падчас адной са здзелак будучы Генеральны сакратар ААН Бутрас Бутрас-Галі, выконваючы тады абавязкі Міністра замежных спраў Егіпта, спрыяў продажу ў Руанду вялікай партыі егіпецкай зброі[82]. Сілы Абароны Руанды (САР) нарошчвалі колькасць асабовага саставу ў гэты перыяд, павялічваючы колькасць арміі з 10 000 да амаль 30 000 салдат за адзін год[80]. Новыя рэкруты часта мелі праблемы з дысцыплінай[80]; пачала назірацца істотная розніца паміж элітнымі Прэзідэнцкай Гвардыяй і Жандармерыяй, якія праходзілі доўгія і цяжкія трэніроўкі, і звычайнымі жаўнерамі, якія праходзілі мінімальнае навучанне[83].
У сакавіку 1993 г. «Моц хуту» склала спіс «здраднікаў», якіх прадстаўнікі руху планавалі забіць, прычым, магчыма, імя Прэзідэнта Хаб'ярыманы было ў гэтым спісе[74]; КдАР публічна абвінавачвала Прэзідэнта ў здрадзе[74]. Прадстаўнікі анты-тутсі эліты таксама лічылі, што нацыянальная радыёстанцыя «Radio Rwanda» стала занадта ліберальнай і лаяльнай да апазіцыі; у хуткім часе яны заснавалі новую радыёстанцыю — «Свабоднае радыё і тэлебачанне тысячы ўзгоркаў» (RTLMC), змест вяшчання якой складаўся з сумесі расісцкай прапаганды, абсцэнных жартаў і музыкі, прычым радыё хутка стала вельмі папулярным па ўсёй краіне[84]. На працягу 1993 г. радыкалы імпартавалі мачэтэ ў колькасцях, якія значна перавышалі сельскагаспадарчыя патрэбнасці, тое ж адбывалася і з іншымі прыладамі, якія маглі выкарыстоўвацца ў якасці зброі: нажамі, піламі і нажніцамі[85]. Гэтыя інструменты пачалі распаўсюджвацца па краіне, нібыта ў мэтах сеткі грамадзянскай абароны[85].
У кастрычніку 1993 г. Прэзідэнт Бурундзі Мельхіёр Ндадае, які быў абраны ў чэрвені як першы ў гісторыі краіны Прэзідэнт-хуту, быў забіты экстрэмістамі-тутсі з шэрагаў армейскіх афіцэраў[86]. Забойства выклікала рэзананс у Руандзе: сярод хуту зноў узніклі меркаванні, што тутсі — іх ворагі і ім няма даверу[87]. КдАР і «Моцныя» крылы іншых партый зразумелі, што яны могуць выкарыстоўваць сітуацыю ў сваіх мэтах[87]. Ідэя «канчатковага вырашэння», якая ўпершыню выказвалася ў 1992 г. і пакінула значны ўплыў на палітычныя эліты, пачала актына распрацоўвацца і планавацца імі[87]. Яны нагняталі атмасферу ў папуляцыі хуту, каб распачаць забойствы, спекулюючы на публічных выступах пасля забойства Ндадае, прапагандзе RTLMC і традыцыйнай лаяльнасці руандыйцаў да ўлады[87]. Лідары «моцных» крылаў партый пачалі ўзбройваць Інтэрахамвэ і іншыя міліцэйскія падраздзяленні аўтаматамі AK-47 і іншай стралковай зброяй; раней жа ўзбраенне вялося толькі мачэтэ ды іншай традыцыйнай халоднай зброяй і прыладамі[88].
.jpg)
6 красавіка 1994 г. самалёт, на борце якога знаходзіліся Жувеналь Хаб'ярымана і Сіпрыен Нтар'яміра (Прэзідэнт Бурундзі, які быў хуту), быў збіты падчас падрыхтоўкі да пасадкі ў Кігалі. Пры гэтым загінулі ўсе, хто былі ў самалёце. Спачатку ў адказнасці за напад абвінавачваліся і РПФ, і экстрэмісты-хуту. Праз пэўны час расследаванне ўрада Руанды абвінаваціла экстрэмістаў-хуту з шэрагаў арміі Руанды[89]. У студзені 2012 г. французскае расследаванне пацвердзіла, што ракетны агонь, які прывёў да знішчэння самалёта Прэзідэнта Руанды «не мог весціся з ваеннай базы, занятай тутсі на чале з Кагамэ»[90]. Нягледзячы на разыходжанні ў версіях наконт выканаўцаў тэракта, большасць даследчыкаў сыходзіцца на думцы, што забойства двух Прэзідэнтаў-хуту стала каталізатарам генацыду.
Вечарам 6 красавіка (пасля смерці Хаб’ярыманы) быў сфарміраваны крызісны камітэт, які складаўся з генерал-маёра Агюстэна Ндзіндзілійіманы, палкоўніка Тэанестэ Багасары і іншых вышэйшых армейскіх афіцэраў[91]. Камітэт узначальваўся Багасарам, нягледзячы на тое, што ў яго склад уваходзіў вышэйшы па званні Ндзіндзілійімана[92]. Прэм’ер-міністр Агата Увілінгійімана, у адпаведнасці з законам, пасля смерці Прэзідэнта павінна была пераняць найвышэйшую выканаўчую ўладу ў Руандзе[93], але камітэт адмовіўся ёй падпарадкоўвацца[93]. Рамэа Далер, камандуючы сіламі МААНпР, сустрэўся з прадстаўнікамі камітэта той жа ноччу і запатрабаваў, каб камітэт прызнаў уладу Увілінгійіманы, але Багасара адмовіўся гэта зрабіць, спасылаючыся на тое, што Увілінгійімана не «забяспечыць дабрабыт руандыйскага народа» і будзе «няздольнай кіраваць нацыяй»[93]. Камітэт таксама апраўдаў сваё існаванне неабходнасцю забяспечваць грамадска-палітычную стабільнасць пасля смерці Прэзідэнта[93]. Багасара спрабаваў пераканаць МААНпР і РПФ[94], што камітэт дзейнічае, каб стрымліваць Прэзідэнцкую Гвардыю, якая, па словах прадстаўнікоў камітэта, «выйшла з-пад кантролю»[95], і каб забяспечваць выкананне Арушскіх пагадненняў[93].
МААНпР адправіў у якасці эскорту 10 бельгійскіх салдат да Прэм'ер-міністра Увілінгійіманы, каб суправадзіць яе ў офісы «Radio Rwanda» для выканання звароту да нацыі[96]. Гэта, аднак, не ўдалося, бо Прэзідэнцкая Гвардыя вельмі хутка ўсталявала кантроль над радыёстанцыяй і не дазволіла Увілінгійімане прамаўляць у прамым эфіры[96]. Пазней зранку некалькі салдат і натоўп, які складаўся з грамадзянскіх асоб, абяззброілі бельгійскую ахову Увілінгійіманы, прымусіўшы яе скласці зброю[97]. Пасля гэтага Увілінгійімана і яе муж былі забітыя, але іх дзеці здолелі выжыць: яны схаваліся за мэбляй, а потым былі ўратаваныя сенегальскім афіцэрам МААНпР Мбае Дыанем[98]. 10 бельгійцаў былі забраны на ваенную базу «Camp Kigali», дзе з іх здзекаваліся і катавалі, а потым забілі[99]. Маёр Бернард Нтуяхага, які камандаваў падраздзяленнем Прэзідэнцкай Гвардыі, якое здзейсніла гэтыя забойствы, быў прысуджаны да 20 гадоў пазбаўлення свабоды бельгійскім судом у 2007 г.[100]
Але забойствам Увілінгійіманы ўсё не скончылася: экстрэмісты правялі ноч з 6 красавіка на 7 красавіка на вуліцах Кігалі са спісамі вядомых умераных палітыкаў і журналістаў, каб забіць іх[101][97]. У спіс ахвяр таго вечара ўваходзілі наступныя значныя асобы: Прэзідэнт Канстытуцыйнага Суда Джозеф Каваруганда, Міністр Сельскай гаспадаркі Фрэдэрык Нзамурамбаха, лідар Ліберальнай Партыі Ландвалд Ндасінгва і яго канадская жонка і галоўны перамоўшчык у Арушы Баніфацый Нгулінзіра[96]. Некалькі ўмераных палітыкаў выжылі, у тым ліку прэм'ер-міністр-дэлегат Фаўстын Твагірамунгу[102], але ў цэлым ліквідацыя ўмераных палітыкаў і журналістаў прайшла паспяхова: да поўдня 7 красавіка ўсе ўмераныя палітычныя лідары Руанды ці былі мёртвыя, ці схаваліся, такім чынам магчымасць сфарміраваць умераны ўрад была згублена[103]. Бадай што адзіным выключэннем быў новы начальнік штаба арміі Марсель Гацінзі: кандыдат Агюстэн Бізімунгу, які быў высунуты на гэту пасаду з прапановы Багасары, быў адхілены крызісным камітэтам, таму Багасара быў вымушаны згадзіцца на прызначэнне Гацінзі[104]. Гацінзі спрабаваў дамагчыся неўмяшання арміі ў генацыд[105] і дамагчыся спынення агню з РПФ[106], але ён меў толькі абмежаваны кантроль над сваімі войскамі і быў заменены радыкальным Агюстэнам Бізіманам усяго толькі праз 10 дзён[105].
Непасрэдна генацыд — масавыя забойствы тутсі на этнічнай глебе — пачаўся праз некалькі гадзін пасля смерці Хаб'ярыманы[107]. Ваенныя лідары ў правінцыі Гісеньі — аплоце «аказу» — ад самога пачатку былі найбольш арганізаваныя і заклікалі за сабой вялікую колькасць Інтэрахамвэ і грамадзянскіх хуту; камандзіры паведамілі пра прэзідэнцкую смерць і абвінавацілі РПФ у ліквідацыі самалёта, затым яны загадалі натоўпу «пачаць сваю працу» і «не шкадаваць нікога», уключаючы дзяцей[108]. На працягу 7 красавіка забойствы распаўсюдзіліся на правінцыі Ругенгеры, Кібуе, Кігалі, Кібунга, Гікангара і Цьянгугу[109], прычым у кожным выпадку мясцовыя афіцыйныя асобы, выконваючы загады з Кігалі, распаўсюджвалі сярод насельніцтва чуткі аб тым, што РПФ забіў Прэзідэнта, а потым заклікалі людзей пачаць забіваць тутсі[110]. Папуляцыя хуту, якая праходзіла падрыхтоўку і ўзбраенне на працягу папярэдніх месяцаў і прытрымлівалася сталай руандыйскай культуры беспярэчнага падпарадкавання ўладам, выконвала гэтыя заклікі без пытанняў[111]. У пачатку генацыду было толькі некалькі забойстваў у правінцыях Гітарама і Бутарэ[110], бо іх губернатары займалі ўмераную палітычную пазіцыю і былі супраць гвалту: у Гітараме генацыд пачаўся 9 красавіка[112], у Бутарэ — 19 красавіка; гэта адбылося пасля арышту і забойства губернатара-тутсі Жана Батыста Хаб'ярыманы[113]. Генацыд не закрануў тэрыторыі, якія знаходзіліся пад кантролем РПФ, уключаючы часткі правінцый Б'юмба і ўсходняй Ругенгеры[114].
На працягу рэшты красавіка і пачатку мая Прэзідэнцкая Гвардыя, жандармерыя і моладзевая міліцыя з дапамогай мясцовага насельніцтва працягвалі забойствы ў вельмі вялікіх колькасцях[114]: за першыя 6 тыдняў генацыду да 800 000 руандыйцаў былі забіты[114] — такім чынам хуткасць забойстваў была ў 5 разоў вышэйшая за хуткасць забойстваў падчас халакосту[114]. Мэтай было забіць усіх тутсі, якія пражывалі ў Руандзе[115], прычым, з прычыны адсутнасці арміі РПФ, не было іншых сіл, каб спыніць ці прынамсі запаволіць забойствы[114]: мясцовая апазіцыя была ўжо вынішчана, а МААНпР забаранялася ўжываць любую зброю, акрамя выпадкаў самаабароны[116]. На сяле, дзе тутсі і хуту жылі побач і сем'і ведалі адна адну, хуту было лёгка знайсці і забіць сваіх суседзяў-тутсі[114]. У горадзе, дзе не было такога шчыльнага кантакту паміж насельніцтвам, ідэнтыфікацыя ажыццяўлялася з выкарыстаннем блокпастоў, на якіх дзяжурылі ваенныя і Інтэрахамвэ: кожны чалавек, калі перасякаў блокпост мусіў паказаць нацыянальную ідэнтыфікацыйную картку, у якой пазначалася этнічная прыналежнасць, і кожны, хто меў пячатку «тутсі», вынішчаўся адразу жа[114]. Многія хуту таксама былі забіты праз шматлікія прычыны, уключаючы сімпатыю да ўмераных апазіцыйных партый, прафесійную прыналежнасць да журналістаў або проста за тое, што мелі «знешнасць тутсі»[114].
РПФ павольна, але стабільна пашыраў падкантрольную тэрыторыю на поўначы і ўсходзе краіны, спыняючы забойствы на занятых тэрыторыях[114]. Такім чынам генацыд быў эфектыўна спынены ў красавіку на землях правінцый Ругенгеры, Б'юмба, Кібунга і Кігалі[114]. На працягу красавіка забойствы былі спынены ў аплотах аказу — на захадзе Ругенгеры і Гісеньі — але амаль усе тутсі ўжо былі забіты ў гэтых рэгіёнах[114]. Вялікая колькасць хуту ў правінцыях, заваяваных РПФ, збеглі, бо баяліся пераследу з боку арміі РПФ за генацыд[117]. 500 000 жыхароў Кібунга перайшлі праз мост Русума, які злучае Руанду і Танзанію, за некалькі дзён у канцы красавіка[118] і знайшлі прытулак у лагерах ААН, якія фактычна кантраляваліся лідарамі зрынутага рэжыму хуту[119] на чале з былым губернатарам правінцыі Кібунга[120].
У астатніх правінцыях забойствы працягваліся ўвесь май і чэрвень, хоць яны і сталі менш шматлікімі, нават спарадычнымі[114]: большасць тутсі ўжо была забіта на гэтых землях, а мясцовы ўрад жадаў схавацца ў нарастаючай анархіі і заахвоціць насельніцтва бараніць краіну ад РПФ[121]. 23 чэрвеня каля 2500 салдат ААН (на чале з французскімі падраздзяленнямі) увайшлі ў паўднёва-заходнюю Руанду, ажыццяўляючы аперацыю «Біруза»[122]. Афіцыйна гэта была гуманітарная місія, але салдаты не здолелі захаваць вялікаю колькасць людзей[123]. Генацыдальныя ўлады адкрыта віталі французаў, размяшчаючы сцягі Францыі на сваіх транспартных сродках, але працягвалі выразаць тутсі, якія выйшлі з падполля ў надзеі на абарону ад хуту з боку «Бірузы»[123]. У ліпені РПФ цалкам скончыў сваё заваяванне краіны за выключэннем толькі зоны, якая знаходзілася пад кантролем аперацыі «Біруза». РПФ узяў Кігалі 4 ліпеня[124], а Гісеньі і рэшту паўночнага захаду — 18 ліпеня[125]. Генацыд быў скончаны, але, як гэта раней адбылося ў Кібунга, папуляцыя хуту масава кінулася на ўцёкі: у гэты раз у Заір на чале з Багасарам і іншымі лідарамі[126].
Крызісны камітэт, які ўзначальваўся Тэанестэ Багасарам, атрымаў уладу ў краіне пасля смерці Хаб'ярыманы[127] і быў галоўнай структурай, якая каардынавала і ажыццяўляла генацыд[128]. Багасара адразу жа пачаў аддаваць загады на забойствы тутсі, асабіста накіраваўшы іх да групы Інтэрахамвэ ў Кігалі[129] і тэлефануючы лідарам у правінцыях[130]. Іншымі вядучымі арганізатарамі на нацыянальным узроўні з'яўляліся міністр абароны Агюстэн Бізімана, камандуючы дэсантам Алоіс Нтабакузэ і кіраўнік Прэзідэнцкай Гвардыі Пратэ Мпіранья[128]. Бізнесмен Фелісьен Кабуга заснаваў «Свабоднае радыё і тэлебачанне тысячы ўзгоркаў» (RTLMC) і Інтэрахамвэ, у той час калі Паскаль Мусабэ і Жазеф Нзірарэра былі адказнымі за каардынацыю дзеянняў Інтэрахамвэ і Імпузамугамбі на нацыянальным узроўні[128].
У Кігалі на чале генацыду стаяла Прэзідэнцкая Гвардыя — добра падрыхтаваныя элітныя падраздзяленні арміі[131]. Ім дапамагалі Інтэрахамвэ і Імпузамугамбі[81], якія ўсталявалі шматлікія блокпасты па ўсёй сталіцы. Кожны чалавек, які хацеў прайсці блокпост мусіў паказаць картку нацыянальнай ідэнтыфікацыі, у якой змяшчалася інфармацыя пра прыналежнасць да той ці іншай этнічнай групы; усіх, хто мелі карткі тутсі, забівалі на месцы адразу жа[114]. Міліцыя таксама ініцыявала вобыск у гарадскіх дамах, забіваючы тутсі і забіраючы іх маёмасць[81]. Губернатар Кігалі Тарсіс Рэнзаха граў вядучую ролю ў гэтым, спрыяючы стварэнню новых блокпастоў і патрабуючы ад іх большай эфектыўнаўсці. Таксама Тарсіс Рэнзаха выкарыстоўваў сваё высокае службовае становішча ў правінцыйным урадзе, звальняючы тых дзяржаўных дзеячаў, якія не былі дастаткова актыўныя ў рэалізацыі забойстваў[132].
У сельскіх раёнах у большасці выпадкаў мясцовыя ўлады былі таксама вінаватыя ў аддачы ланцуга камандаў на ажыццяўленне генацыду[133]. Губернатар кожнай правінцыі, атрымоўваючы загады з Кігалі, праводзіў інструктаж лідараў раёнаў (bourgmestres), якія, у сваю чаргу, даносілі інфармацыю да лідараў сектараў, ячэек і вёсак у сваіх раёнах[133]. Большасць забойстваў у вёсках ажыццявілі звычайныя грамадзянскія асобы па загадзе мясцовых улад[134]. Тутсі і хуту жылі побач у сваіх вёсках, таму сем'і ведалі адна адну вельмі добра, што зрабіла тутсі лёгкай здабычай сваіх суседзяў-хуту[114]. Жэрар Пруньё тлумачыць такі шырокі ўдзел звычайнага насельніцтва ў генацыдзе насаджэннем яму ідэалогіі «дэмакратычнай большасці»[134], у адпаведнасці з якой сцвярджалася, што тутсі з'яўляюцца небяспечнымі ворагамі хуту[134] і што трэба бездакорна выконваць любое патрабаванне ўлад[135]. Таксама Пруньё мяркуе, што меў месца «эфект прымусу», калі вяскоўцы, якія адмаўляліся забіваць тутсі, станавіліся ахвярамі прыніжэнняў і або ўвязваліся ў генацыд, або здзяйснялі самагубства[134].
Крызісны камітэт прызначыў пераходны ўрад 8 красавіка, выкарыстоўваючы, аднак, умовы Канстытуцыі 1991 г. і ігнаруючы Арушскія пагадненні. Выконваючымі абавязкі Прэзідэнта і Прэм'ер-міністра былі прызначаны адпаведна Тэадор Сіндзікубваба і Жан Камбанда[136]. Нягледзячы на тое, што ўсе палітычныя партыі былі прадстаўлены ва ўрадзе, большасць складалася з прыхільнікаў руху «Моц хуту»[137]. Пераходны ўрад прыняў прысягу 9 красавіка, аднак адразу жа пераехаў з Кігалі ў Гітараму, каб пазбегнуць сутыкненняў паміж РПФ і арміяй Руанды ў сталіцы[138]. Крызісны камітэт быў афіцыйна распушчаны, аднак Багасара і старшыя афіцэры фактычна працягвалі кіраваць краінай[139]. Марыянетачны ўрад, які не мог рэальна ўплываць на дзеянні арміі або актывістаў Інтэрахамвэ, сыграў сваю ролю ў мабілізацыі насельніцтва на генацыд, стварыўшы ілюзію легітымізацыі рэжыму[140][139]. Калі Рамэа Далер наведаў сядзібу ўрада праз тыдзень пасля яго фарміравання, то ўбачыў большасць дзяржаўных дзеячаў за лодарнічаннем і пазней апісаў гэта наступнай фразай: «Яны сартавалі свае планы пасяджэнняў і сустрэч, якія, як яны самі ведалі, ніколі не адбудуцца»[141].
9 красавіка назіральнікі ААН сталі сведкамі разні дзяцей у польскай царкве ў Гіконда. У той жа дзень 1000 цяжка ўзброеных і добра падрыхтаваных еўрапейскіх салдат прыбылі ў Руанду, каб вывесці грамадзянскі еўрапейскі персанал з краіны. Ніводны з гэтых жаўнераў не застаўся, каб дапамагчы МААНпР. Асвятленне падзей у СМІ пачалося з 9 красавіка, калі газета «Washington Post» паведаміла пра пакаранне смерцю руандыйскіх супрацоўнікаў устаноў па аказанні дапамогі на вачах у іх замежных калег. За 2 дні (9 і 10 красавіка) з Руанды былі эвакуіраваны амбасадар і 250 грамадзян ЗША.
Правінцыя Бутарэ стала выключэннем у распаўсюджванні хваль жорсткасці. Жан-Батыст Хаб'ярымана быў адзіным у краіне тутсі, які займаў пасаду прэфекта (губернатара), а Бутарэ была адзінай правінцыяй, дзе ва ўладзе дамінавала апазіцыйная партыя[142]. Хаб'ярымана здолеў захаваць адносны спакой у правінцыі і супрацьстаяў генацыду, пакуль не быў зрынуты са сваёй пасады экстрэмістам Сільвенам Ндзікуманам[142]. Сустрэўшы супраціў мясцовага насельніцтва і яго нежаданне забіваць суграмадзян, цэнтральны ўрад накіраваў з Кігалі міліцыю на верталёце, якая адразу жа прыступіла да забойстваў тутсі[142].
Большасць ахвяр была забіта ва ўласных вёсках або гарадах, прычым часта ролю катаў выконвалі іх суседзі. Міліцыя звычайна забівала людзей з дапамогай мачэтэ, калі некаторыя армейскія падраздзяленні выкарыстоўвалі вінтоўкі. Банды хуту шукалі сваіх ахвяр у цэрквах і школах, дзе апошнія хаваліся, і чынілі разню. Мясцовыя ўлады і радыё (якое спансіравалася ўрадам) падбухторвалі звычайных грамадзян забіваць сваіх суседзяў, а тых, хто адмаўляўся, часта забівалі саміх. Пачаў дзейнічаць наступны прынцып: «Або вы прымаеце ўдзел у разні, або самі будзеце зарэзаныя»[143].
Адно з такіх масавых забойстваў адбылося ў Ньярубуе. 12 красавіка больш за 1500 тутсі схаваліся ў каталіцкай царкве ў Ньянге, што ў камуне Ківуму. Мясцовыя атрады Інтэрахамвэ па атрыманні згоды ад улад выкарысталі бульдозеры, каб знесці царкоўны будынак[144]. Міліцыя выкарыстоўвала мачэтэ і вінтоўкі, каб забіць кожнага чалавека, які спрабаваў збегчы. Мясцовы святар Атанас Серомба пазней быў прызнаны вінаватым у генацыдзе і злачынствах супраць чалавецтва і прысуджаны на пажыццёвае зняволенне за сваю ролю ў зносе царквы[144][145][146]. У іншым выпадку тысячы людзей схаваліся ў Афіцыйнай Тэхнічнай Школе (фр.: École Technique Officielle) у Кігалі, дзе знаходзіліся бельгійскія салдаты МААНпР. 11 красавіка бельгійцы былі выведзены з будынка і Узброеныя сілы Руанды разам з міліцыяй забілі ўсіх тутсі[147].
Некаторыя людзі актыўна спрабавалі спыніць генацыд або, прынамсі, схаваць безабаронных тутсі. Сярод іх былі Рамэа Далер (канадскі генерал-лейтэнант з шэрагаў МААНпР), Піэрантоніа Коста (італьянскі дыпламат, які ўратаваў многіх ад смерці), Антонія Лакатэлі (італьянскі валанцёр, якая спрабавала ўратаваць 300 або 400 тутсі, заклікаючы лідараў міжнароднай супольнасці да ўмяшання, і пазней была забіта Інтэрахамвэ), Жаклін Мукансанера (жанчына-хуту, якая ўратавала тутсі падчас генацыду), Поль Русесабаджына (фільм «Гатэль „Руанда“» апісвае яго гісторыю), Карл Уілкенс (адзіны амерыканец, які вырашыў застацца ў Руандзе падчас генацыду), Андрэ Сібамана (святар і журналіст, які ўратаваў многіх; па нацыянальнасці ён быў хуту) і капітан Мбае Дзіань (афіцэр арміі Сенегала, які служыў у шэрагах МААНпР і ўратаваў многіх, перш чым быў забіты).
Згвалтаванні выкарыстоўваліся як звычайны інструмент дзейнасці Інтэрахамвэ, мэтай якіх было цалкам знішчыць папуляцыю тутсі[148]. У шырокім распаўсюджванні згвалтаванняў таксама была віна прапаганды хуту, якая апісвала жанчын-тутсі як «сексуальна прывабную „пятую калону“, якая знаходзіцца ў саюзе з ворагамі хуту». Выключная жорсткасць падчас здзяйснення сексуальнага гвалту, як і ўдзел жанчын-хуту ў атаках, сведчаць пра тое, што прапаганда закранула глыбінныя гендарныя пачуцці хуту, мабілізаваўшы на генацыд як мужчын, гэтак і жанчын[149]. Салдаты Арміі Вызвалення Руанды і Сіл Абароны Руанды, уключаючы Прэзідэнцкую Гвардыю, а таксама грамадзянскія асобы гвалтавалі пераважна жанчын-тутсі[150]. Нягледзячы на тое, што найчасцей ахвярамі сексуальных злачынстваў станавіліся тутсі, умераныя хуту жаночага полу таксама цярпелі ад гэтага[150].
Мэтай гвалту з'яўляліся і жанчыны, мужамі якіх былі прадстаўнікі не іх этнічнай групы[151]. Спецыяльны дакладчык ААН па Руандзе ў 1996 г. паведаміў наступнае: «Згвалтаванні былі правілам, а іх адсутнасць — выключэннем. Яны былі сістэматычнымі і выкарыстоўваліся ў якасці зброі»[152]. Шляхам ужывання сілы і запужвання генацыднікі дамагліся таго, што людзі не ўмешваліся, калі побач гвалтавалі жанчын. Марыя Луіза Ніёбухунджыра ў сваіх паказаннях сцвярджала, што падчас таго, як яе згвалтавалі 5 разоў за 1 дзень, побач знаходзіліся і моўчкі назіралі за гэтым мясцовыя жыхары, мужчыны-хуту і нават некаторыя армейскія генералы. Яна таксама распавяла, што, нават калі гвалтаўнікі аддалі яе пад догляд жанчынам, яна не толькі не атрымала ні спачування, ні дапамогі, але яшчэ і была вымушана па іх загадах апрацоўваць зямлю паміж згвалтаваннямі[152].
Многія з тых, хто выжылі, былі заражаны ВІЧ, які быў перададзены ім гвалтаўнікамі[153]. Варта адзначыць, што генацыднікі спецыяльна рэкрутавалі ВІЧ-інфіцыраваных мужчын: падчас канфлікту экстрэмісты хуту выпусцілі з бальніц сотні пацыентаў, хворых на СНІД, і сфарміравалі з іх «дружыны для згвалтаванняў». Мэтай гэтага было інфіцыраваць як мага больш тутсі, знішчыць іх рэпрадуктыўны апарат і прынесці ім «павольную і няўмольную смерць»[154]. Калецтва палавых органаў таксама мела месца пасля згвалтаванняў і ўключала ў сябе такія рэчы, як пашкоджанне похвы з дапамогай мачэтэ, нажоў, завостраных палак, кіпеню і кіслаты[151]. Мужчыны рэдка станавіліся ахвярамі згвалтаванняў[150], аднак выпадкі палавога калецтва былі распаўсюджаны, найчасцей у форме адразання геніталій, якія потым публічна дэманстраваліся ў якасці трафеяў[150]. Усё гэта мела мэтай зрабіць немагчымым нараджэнне новых пакаленняў тутсі.
Праз хуткасць і хаатычнасць генацыду дагэтуль няма кансэнсусу наконт колькасці людзей, забітых у перыяд паміж 6 красавіка і сярэдзінай ліпеня. Гэтак жа, як і ў выпадку генацыдаў, якія ажыццяўлялі нацысты Трэцяга рэйха і Чырвоныя кхмеры ў Камбоджы, арганізатары не запісвалі колькасць знішчаных людзей. Урад РПФ сцвярджае, што былі забіты 1 071 000 чалавек, з якіх 10 % былі хуту па этнічнай прыналежнасці. Журналіст Філіп Гурвіч згаджаецца з лічбай загінуўшых каля 1 млн, у той жа час ААН ацэньвае колькасць ахвяр у 800 000. Алекс дэ Вааль і Ракія Амар з «Афрыканскіх правоў» ацэньваюць колькасць памерлых лічбай каля 750 000, калі Элісан Дэс Форджэс з «Human Rights Watch» кажа пра «прынамсі 500 000». Джэймс Сміт з «Aegis Trust» піша: «Што важна помніць, дык гэта тое, што меў месца генацыд, мэтай якога была ліквідацыя ўсіх тутсі — мужчын, жанчын і дзяцей — і знішчэнне любой памяці пра іх існаванне»[155].
Да пачатку генацыду ў Руандзе жылі 7,3 млн чалавек наступных этнічных груп: 84 % хуту, 15 % тутсі і 1 % тва. Па афіцыйных дадзеных урада Руанды за 100 дзён ахвярамі генацыду сталі 1 174 000 чалавек (больш за 10 000 забіваліся кожны дзень, 400 — кожную гадзіну, 7 — кожную хвіліну). У жывых засталіся толькі каля 300 000 прадстаўнікоў тутсі. Тысячы ўдоў, многія з якіх былі ахвярамі згвалтаванняў, зараз ВІЧ-пазітыўныя. Засталіся каля 400 000 сірот, з якіх каля 85 000 былі вымушаны стаць кіраўнікамі таго, што засталося ад іх сем'яў[156].
7 красавіка, калі стала вядома пра пачатак генацыду, камандуючы РПФ Поль Кагамэ папярэдзіў крызісны камітэт і МААНпР, што ён адновіць грамадзянскую вайну, калі забойствы не спыняцца[157]. На наступны дзень сілы ўрада Руанды атакавалі будынак парламента з некалькіх кірункаў, аднак войскі РПФ здолелі паспяхова адбіць напад[158]. Пасля гэтага ўжо РПФ пачаў атаку з поўначы краіны па трох франтах, каб як мага хутчэй злучыцца з ізаляванай групай салдат у Кігалі[159]. Кагамэ адмовіўся весці перамовы з пераходным урадам, бо быў упэўнены, што апошні з'яўляецца ўсяго толькі марыянеткай Багасары і не збіраецца спыняць генацыд[160]. За наступныя некалькі дзён РПФ удалося прайсці адносна глыбока на поўдзень, захапіўшы Габіра і вялікія вясковыя раёны на поўнач і ўсход ад Кігалі[161]. Яны пазбягалі прамой атакі Кігалі або Б'юмбы, але стараліся акружыць гэтыя гарады, каб перакрыць іх забеспячэнне[162]. РПФ таксама дазволіў уцекачам-тутсі з Уганды сяліцца за лініяй фронту на тэрыторыях пад кантролем РПФ[162].
На працягу красавіка былі некалькі спроб МААНпР дамагчыся спынення агню, але Кагамэ кожны раз абвяшчаў, што РПФ не спыніць барацьбу, пакуль не спыняцца забойствы[163]. У канцы красавіка РПФ кантраляваў усю зону мяжы з Танзаніяй і пачаў рухацца на захад ад Кібунга (на поўдзень ад Кігалі)[164]. Ён сустрэў невялікі супраціў, але ўжо 16 мая кантраляваў дарогу паміж Кігалі і Гітарамай — часовым домам пераходнага ўрада[160]. К 13 чэрвеня РПФ пасля няўдалай спробы сіл урада Руанды разблакіраваць дарогу заняў ужо Гітараму непасрэдна. У выніку гэтага пераходны ўрад быў вымушані пераехаць у горад Гісеньі (знаходзіцца на паўночным захадзе непасрэдна на мяжы з Заірам)[165]. Паралельна з кіраваннем арміяй Кагамэ набіраў туды новых рэкрутаў з мэтай яе ўзмацнення: рэкруты пераважна паходзілі ці з выжыўшых у генацыдзе мясцовых тутсі, ці з уцекачоў з Бурундзі. Зрэшты, варта адзначыць, што ўзровень іх падрыхтоўкі быў не найлепшы[166].
Цалкам акружыўшы Кігалі, РПФ правёў рэшту чэрвеня (другую яго палову) у змаганні за горад непасрэдна[167]. Армія ўрада мела больш людскіх рэсурсаў і зброі, але РПФ удавалася няўхільна захопліваць усё больш і больш тэрыторый, а таксама праводзіць на тэрыторыі ўрада вылазкі па выратаванні грамадзянскіх асоб ад генацыду[167]. Па меркаванні Далера, Кагамэ дасягнуў поспеху таму, што быў «майстрам псіхалагічнай вайны»[167]. Кагамэ ўдала выкарыстаў той факт, што армія ўрада была больш сканцэнтравана на генацыдзе, чым на вайне, а бітвай за Кігалі канчаткова зламаў варожым салдатам маральны дух[167]. Канчатковая перамога РПФ над сіламі ўрада Руанды ў Кігалі адбылася 4 ліпеня[124], а 18 ліпеня былі ўзяты Гісеньі і рэшта паўночнага захаду краіны. Пераходны ўрад збег у Заір, і генацыд завершыўся[125]. К канцу ліпеня 1994 г. войскі Кагамэ кантралявалі ўсю тэрыторыю Руанды, акрамя зоны на паўднёвым захадзе, якая была занята французскімі войскамі ААН у межах аперацыі «Біруза»[168].
Дзень Вызвалення Руанды адзначаецца ў гонар вышэй апісаных падзей 4 ліпеня і з'яўляецца дзяржаўным святам[169].
Місія Арганізацыі Аб'яднаных Нацый па Руандзе (МААНпР) знаходзілася ў Руандзе з кастрычніка 1993 г.[170] з мандатам назіраць рэалізацыю Арушскіх пагадненняў[171]. Камандуючы МААНпР Рамэа Далер даведаўся пра рух «моц хуту» адносна рана[172]: у студзені 1994 г. інфарматар з урада вывеў Далера на групу, якая імкліва ўзбройвала міліцыю і планавала масавыя вынішчэнні тутсі. МААНпР нават знайшла іх склад узбраення[173]. Далер накіраваў прамое паведамленне ў Дэпартамент аперацый па падтрыманні міру (ДАпПМ) ААН у Нью-Ёрк, у якім папрасіў дазвол на правядзенне рэйдаў па знойдзеных складах зброі[172], аднак ААН адмовіла Далеру ў яго просьбе і папракнула яго тым, што ён хоча пашырыць паўнамоцтвы свайго мандата. Варта адзначыць, што Далер таксама паведаміў ДАпПМ інфармацыю пра падрыхтоўку генацыду: «Пакуль МААНпР знаходзіцца тут па мандаце, яму [інфарматару] загадалі зарэгістраваць усіх тутсі ў Кігалі. Ён падазравае, што гэта спіс на ліквідацыю. Ён прывёў прыклад, што за 20 хвілін яго персанал можа забіць да 1000 тутсі»[174]. Далер не змог атрымаць вялікай падтрымкі і ад адміністрацыйнага кіраўніка МААНпР Жака-Ражэ Бу-Бу, які, дарэчы, абвінавачваўся РПФ у падтрымцы Прэзідэнта Хаб'ярыманы і эліты хуту[175]. МААНпР мела вельмі абмежаваныя рэсурсы[176], і яе спробы ўсталяваць пераходны ўрад былі скасаваныя Прэзідэнтам Хаб'ярыманам і прыхільнікамі жорсткай лініі ў пачатку 1994 г.[177] К красавіку Савет Бяспекі стаў пагражаць МААНпР скасаваннем яе мандата ў выпадку адсутнасці прагрэсу[178].
Пасля смерці Хаб'ярыманы і пачатку генацыду генерал Далер паўторна паспрабаваў наладзіць дыялог паміж крызісным камітэтам і РПФ з мэтай аднаўлення міру[179]. Ноччу 6 красавіка ён накіраваў сілам урада спачуванні з прычыны смерці Хаб'ярыманы і заклікаў іх спыніць забойствы[180]. Далер таксама прасіў Кагамэ не аднаўляць грамадзянскую вайну, каб пазбегнуць эскалацыі жорсткасці і даць магчымасць МААНпР спыніць забойствы[181]. Але ніводны з бакоў не быў зацікаўлены ў спыненні агню[157]. Частка VI мандата МААНпР рабіла яе бяссільнай ва ўжыванні ваеннай сілы[114], акрамя таго, многія руандыйскія супрацоўнікі МААНпР былі забіты ў першыя дні генацыду, што яшчэ мацней абмежавала магчымасці місіі[157]. Такім чынам МААНпР стала выконваць ролю выключна старонняга назіральніка, а Далер потым адзначыў яе «правал»[182]. Найбольш значным дасягненнем МААНпР было прадастаўленне сховішча тысячам тутсі і ўмераным хуту ў яе штабе на стадыёне «Амахора» і на іншых аб'ектах пад кантролем ААН, што дазволіла людзям перажыць генацыд[183]. МААНпР таксама прымала ўдзел у эвакуацыі замежных грамадзян, што прывяло і да трагедыі: група бельгійскіх салдат, якая ахоўвала 2000 руандыйцаў у Афіцыйнай Тэхнічнай Школе, атрымала загад пакінуць сваю дыслакацыю, каб дапамагчы з эвакуацыяй. Пасля таго, як бельгійцы пакінулі будынак, міліцыя хуту ўвайшла і выразала ўсіх унутры[184].
12 красавіка ўрад Бельгіі, які меў адну з найвялікшых ваенных груп у складзе МААНпР[185] і страціў 10 салдат падчас абароны Прэм'ер-міністра Увілінгійіманы, абвясціў пра адвод сваіх людзей. Бельгія таксама паспрабавала пралабіраваць у ААН ідэю аб адводзе ўсёй місіі МААНпР[186]. У адказ на гэта Далер запратэставаў, сцвярджаючы, што, наадварот, сілы МААНпР мусяць быць узмоцнены і павінен быць выдадзены новы мандат, каб абараніць тысячы людзей, якіх выратавала МААНпР[187]. Савет Бяспекі ААН, аднак, адмовіў Далеру ў гэтай просьбе, паставіўшы наступны ўльтыматум: або к пачатку мая будзе дасягнутае спыненне агню, або МААНпР будзе адведзеная[188]. Журналіст Філіп Гурвіч адзначае, што гэта, магчыма, было звязана са стратамі падчас нядаўняй місіі ААН у Самалі, таму мэтай ААН было «выбрацца з Руанды» і «пакінуць яе сам-насам са сваім лёсам»[189]. Рашучую ролю ва ўратаванні многіх людзей сыграла Новая Зеландыя, якая ў той час старшынствавала ў Савеце Бяспекі і была адзінай краінай, якая прагаласавала за ўзмацненне прысутнасці ААН у Руандзе[190], а ў канцы красавіка ёй удалося ўгаварыць Савет адкласці адвод МААНпР[191], нягледзячы на пратэсты ЗША і Вялікабрытаніі супраць гэтага[192]. У сярэдзіне мая ААН канчаткова прызнала, што «акты генацыду маглі мець месца»[193], і згадзілася на ўзмацненне місіі ў Руандзе пад назвай «МААНпР 2»[192]. Зрэшты, новыя салдаты пачалі прыбываць толькі ў чэрвені[194], таму да канца генацыду ў ліпені іх роля пераважна заключалася ў падтрыманні бяспекі і стабільнасці на занятых РПФ тэрыторыях[195]. МААНпР пакінула Руанду ў 1996 г. пасля згоды на адвод ад урада на чале з РПФ[195].
Падчас кіравання Прэзідэнта Хаб'ярыманы Францыя наладзіла з ім вельмі шчыльныя адносіны ў межах палітыкі Франсафрыкі[196]. Калі РПФ распачаў Руандыйскую Грамадзянскую Вайну ў 1990 г., Хаб'ярымана адразу жа атрымаў ваенную дапамогу ад Прэзідэнта Францыі Франсуа Мітэрана[197], які разглядаў РПФ як «аплот Англафоніі» і негатыўна ставіўся да ідэй Прэзідэнта Уганды аб стварэнні англамоўнага «Тутсілэнда», бо баяўся змяншэння французскага ўплыву ў рэгіёне за кошт павелічэння англійскага[198]. Францыя адправіла 600 дэсантнікаў у Руанду, якія эфектыўна дапамаглі ўраду стрымаць уварванне РПФ і нават адбіць тэрыторыі, кантроль над якімі РПФ усталяваў у першыя дні вайны[199]. Францыя не выводзіла гэтыя войскі на працягу ўсёй грамадзянскай вайны[200].
На працягу першых дзён генацыду Францыя распачала ваенную аперацыю «Амарыліс», у якой прынялі ўдзел 190 дэсантнікаў, якім дапамагала армія Бельгіі і МААНпР: мэтай аперацыі было вывядзенне замежных грамадзян з Руанды[201]. Пазней Жэрар Пруньё ахарактарызаваў гэту аперацыю як «ганьбу», бо французы і бельгійцы не дазвалялі любым тутсі суправаджаць іх: тыя нямногія тутсі, якім удалося схавацца ў ваенных эвакуацыйных грузавіках, былі выкінуты з іх на кантрольна-прапускны пунктах урада Руанды і адразу жа забіты пры поўным бяздзеянні еўрапейскіх салдат[202]. Французы таксама раздзялялі змешаныя сем'і, забіраючы замежных грамадзян і пакідаючы руандыйцаў на смерць[202]. У той жа час французы выратавалі некалькі высокіх членаў урада Хаб'ярыманы, уключаючы яго жонку Агату[202]. Неаднаразова адбываліся выпадкі, калі французскія войскі выкарыстоўвалі транспартныя сродкі МААНпР без дазволу генерала Далера[203]. Французскія дыпламаты пакінулі амбасаду ў Кігалі адразу жа пасля таго, як знішчылі сотні дакументаў, у якіх змяшчаліся дэталі ўзаемаадносін са старым рэжымам[204].
У канцы чэрвеня 1994 г. Францыя распачала аперацыю «Біруза» — місію па мандаце ААН для абароны перамешчаных асоб, уцекачоў і грамадзянскіх асоб у небяспецы. Французы пачалі наступленне са сваіх баз у Заіры ў гарадах Гома і Букаву і ўвайшлі ў Паўднёва-Заходнюю Руанду, усталяваўшы там зону «Біруза», якая змяшчалася ў трохвугольніку Ч'янгугу — Кібуе — Гікангора і займала каля 20 % усёй краіны[205]. Міжнароднае Радыё Францыі сцвярджае, што «Біруза» выратавала каля 15 000 чалавек[206], але той факт, што аперацыя пачалася ў самым канцы генацыду, калі РПФ ужо заняў большую частку краіны, паўплываў на тое, што аперацыя «Біруза» пачала ўспрымацца многімі руандыйцамі як місія па абароне хуту (у тым ліку і ўдзельнікаў генацыду) ад РПФ[207]. Французы не змянілі варожай пазіцыі ў дачыненні РПФ, таму іх прысутнасць значна спыніла прасоўванне Руандыйскага Патрыятычнага Фронту ў Паўднёва-Заходняй Руандзе[208].
Улічваючы ўсё вышэй апісанае, заканамерным з'яўляецца тое, што Францыя стала адрасатам шматлікіх пытанняў наконт яе ўплыву на падзеі ў Руандзе. У 1998 г. пад ціскам газеты «Le Figaro»[209] і былога прэзідэнта грамадскай арганізацыі «Survie», французскі ўрад распачаў Французскую Парламенцкую Камісію па Руандзе[209]. Справаздача камісіі абвінаваціла Францыю ў такіх памылках, як «ваеннае супрацоўніцтва на фоне этнічных сутыкненняў, разні і жорсткасці»[210], але прыйшла да высновы, што Францыя не нясе прамой адказнасці за генацыд непасрэдна[210]. У 2006 г., пасля таго як французскі суддзя абвінаваціў РПФ у забойстве Прэзідэнта Хаб'ярыманы і Руанда разарвала адносіны з Францыяй[211], Руанда пачала сваё ўласнае даследаванне наконт французскага ўплыву на генацыд[212]. Па выніках даследавання ў 2008 г. была апублікавана справаздача, якая абвінаваціла французскі ўрад у тым, што ён ведаў пра падрыхтоўку да генацыду і нават дапамагаў трэніраваць хуту ў шэрагах міліцыі: у спіс абвінавачваных трапілі 33 французскія ваенныя і палітыкі найвышэйшых узроўняў, уключаючы колішняга Прэзідэнта Франсуа Мітэрана, яго Прэм'ер-міністра Эдуара Баладзюра і Міністра замежных спраў Алена Жупэ[213][214][215]. Адносіны паміж краінамі былі адноўлены ў канцы 2009 г.[216], але, па стане на 2014 г., Прэзідэнт Кагамэ працягваў абвінавачваць Францыю ў «прамой ролі ў падрыхтоўцы генацыду»[206].
Да вайны ўрад ЗША падтрымліваў інтарэсы тутсі, што выклікала ў хуту абурэнні, бо яны ўспрымалі гэта як патэнцыяльную падтрымку апазіцыі. Поль Кагамэ — афіцэр-тутсі ў выгнанні ва Угандзе, які з'яўляўся адным з заснавальнікаў Руандыйскага Патрыятычнага Фронту (РПФ) у 1986 г. і знаходзіўся ў адкрытым канфлікце з тагачасным урадам Руанды — быў запрошаны на ваенныя трэніроўкі ў Форт Лівенворт (штат Канзас), дзе знаходзілася адна з устаноў ваеннай адукацыі ЗША. У кастрычніку 1990 г., калі Кагамэ быў у Канзасе, РПФ распачаў уварванне ў Руанду. Праз два дні пасля ўварвання блізкі сябар Кагамэ і сузаснавальнік РПФ Фрэд Рвіг'ема быў забіты, пасля чаго ЗША арганізавалі вяртанне Кагамэ ва Уганду, каб апошні ўзначаліў ваеннае камандаванне РПФ[217]. Артыкул у газеце «Washington Post» ад 16 жніўня 1997 г., напісаны кіраўніком яе паўднёва-афрыканскага бюро Лінам Дзюкам, змяшчаў інфармацыю аб тым, што спецназ ЗША праводзіў падрыхтоўку байцоў РПФ[218][219].
У студзені 1994 г. член Савета Нацыянальнай Бяспекі ЗША Рычард Алан Кларк распрацаваў фармальную міратворчую дактрыну ЗША пад назвай «Presidential Decision Directive 25» (PDD-25).
Афіцыйна войскаў ЗША не было ў Руандзе на момант пачатку генацыду. Архіў Нацыянальнай Бяспекі (грамадская ініцыятыва ў ЗША) у сваёй справаздачы вылучыла 5 спосабаў, якімі ўрад ЗША паўплываў на запавольванне сусветнай рэакцыі на генацыд:
Паводле дадзеных разведкі, Прэзідэнт Клінтан і яго кабінет ведалі яшчэ да пачатку разні, што «канчатковае вырашэнне пытання па ліквідацыі ўсіх тутсі» планавалася[221].
Страх ад магчымага паўтарэння падзей у Самалі шмат у чым вызначаў палітыку ЗША. Некаторыя наўпрост звязваюць бітву за Магадыша з тым, што ЗША перасталі ўмешвацца ў пазнейшыя канфлікты на кантыненце, як і не ўмяшаліся ў генацыд у Руандзе ў 1994 г. Пасля згаданай вышэй бітвы целы некалькіх амерыканскіх ахвяр канфлікту былі працягнуты па вуліцах Магадыша мясцовым натоўпам і членамі Самалійскага Нацыянальнага Альянсу. Па словах былога намесніка спецпрадстаўніка ЗША па Самалі Уолтэра Кларка, «прывід Самалі працягвае пужаць палітыкаў ЗША; наша недастатковае ўмяшанне ў падзеі ў Руандзе было абумоўлена тым, што мы баяліся паўтарэння чагосьці, што нагадвала бы падзеі ў Самалі»[222]. Прэзідэнт Клінтан выказваўся пра адсутнасць інтэрвенцыі ЗША ў Руанду як пра адну з найбольшых няўдач у знешняй палітыцы ЗША ўвогуле: «Я не думаю, што мы змаглі бы спыніць генацыд, але адназначна мы бы дамагліся змяншэння яго маштабаў. Я вельмі шкадую пра наша бяздзеянне»[223]. 80 % дыскусій у Вашынгтоне былі наконт эвакуацыі амерыканскіх грамадзян[224].
Каталіцкая Царква сцвярджае, што генацыд меў месца, але тыя, хто прымаў у ім удзел, нават калі былі веруючымі, парушалі галоўныя запаветы Царквы[225]. Нягледзячы на тое, што рэлігійны фактар не быў значным у генацыдзе, у сваім дакладзе за 1999 г. «Human Rights Watch» абвінаваціла некаторых рэлігійных дзеячаў Руанды, уключаючы прадстаўнікоў Каталіцкай Царквы, Англіканскай Царквы (і іншых пратэстанцкіх дэнамінацый), у тым, што апошнія не рабіла прамога публічнага асуджэння генацыду; зрэшты, гэтыя абвінавачванні абвяргаюцца прадстаўнікамі згаданых рэлігійных арганізацый[226]. Некаторыя рэлігійныя іерархі нават прыцягваліся да адказнасці за свой магчымы ўдзел у трагічных падзеях[225]: напрыклад, каталіцкі біскуп Агюстэн Місага быў абвінавачаны ў карупцыі і ўдзел у генацыдзе, але ўсе абвінавачванні былі з яго зняты ў 2000 г.[227] Аднак многія іншыя прадстаўнікі каталіцкага і пратэстанцкага кліру аддалі сваё жыццё, абараняючы тутсі ад смерці[226]. Асобныя духоўныя асобы прамым чынам удзельнічалі ў разні: у 2006 г. айцец Атанас Серомба (Каталіцкая Царква) быў прысуджаны да 15 гадоў пазбаўлення волі Міжнародным Крымінальным Трыбуналам па Руандзе за яго ролю ў забойстве 2000 тутсі. Серомба завёў і замкнуў тутсі ў царкве, дзе тыя хацелі знайсці паратунак. Пасля гэтага айцец Атанас падтрымаў міліцыю хуту ў ідэі разбурыць бульдозерамі будынак і забіць усіх, хто знаходзіўся ўнутры[228][229].
Пасля генацыду прыкладна 2 млн хуту збеглі з Руанды ў Заір (цяпер ДРК), Бурундзі і Уганду, бо баяліся помсты тутсі, якія ацалелі. Тысячы з іх памерлі ў эпідэміях халеры і дызентэрыі, якія буялі ў лагерах уцекачоў[230]. Злучаныя Штаты Амерыкі ў перыяд з ліпеня па верасень 1994 г. правялі аперацыю «Падтрымка Надзеі», каб стабілізаваць сітуацыю ў згаданых лагерах[231]. У адпаведнасці са справаздачай Джэрсані, за перыяд з красавіка па жнівень 1994 г. дзясяткі тысяч грамадзянскіх асоб былі забіты войскамі РПФ. «Human Rights Watch» таксама паведамляе пра вялікую колькасць ахвяр РПФ[232]. Найбольш вядомым злачынствам РПФ з'яўляецца разня ў Кібеха, якая адбылася 22 красавіка 1995 г.[233]
У справаздачы, якая была апублікавана ў выніку ўцечкі інфармацыі з ААН, паведамляецца пра магчымы генацыд, які здзяйсняўся войскамі Сіл Абароны Руанды (складаліся пераважна з былых байцоў РПФ) на тэрыторыі Заіра ў дачыненні да хуту. Справаздача абвінавачвае Сілы Абароны Руанды і саюзных ім кангалезскіх паўстанцаў у забойстве дзясяткаў тысяч этнічных хуту (мужчын, жанчын і дзяцей) — як уцекачоў з Руанды, гэтак і мясцовых жыхароў. Адзначаецца, што забойствы ажыццяўляліся ў выглядзе сістэматычных атак у перыяд з 1996 г. па 1997 г. Урад Руанды адмаўляе гэтыя абвінавачванні[234][235].
Пасля перамогі РПФ сілы МААНпР былі ўзмоцнены (і сталі называцца МААНпР 2) і заставаліся ў Руандзе да 8 сакавіка 1996 г.[236]
Прысутнасць 2 млн уцекачоў ва Усходнім Заіры сыграла значную ролю ў дэстабілізацыі гэтай краіны (і так ужо аслабелай), бо Прэзідэнт Мабуту Сесэ Секо фактычна не перашкаджаў экстрэмістам (якіх было шмат сярод уцекачоў) працягваць здзяйсняць злачынствы. Мэтай Мабуту было стварыць для ўцекачоў настолькі жорсткія ўмовы, каб тыя пакінулі Заір. Зрэшты, гэта палітыка прывяла да непажаданага Прэзідэнтам эфекту: у кастрычніку 1996 г. разгарэлася паўстанне баньямуленгэ (кангалезскіх тутсі) ва Усходнім Заіры. Паўстанне падтрымлівалася Руандай палітычна і ваенна і фактычна стала пачаткам Першай Кангалезскай вайны, што прывяло да вяртання больш чым 600 000 хуту назад у Руанду за апошнія два тыдні лістапада. Масіўная рэпатрыяцыя руандыйскіх уцекачоў адбылася таксама ў канцы снежня: яшчэ 500 000 чалавек вярнуліся ў Руанду пасля адмовы ўрада Танзаніі ў іх прыняцці. Разнастайныя арганізацыі, якія пераймалі ідэалогію міліцыі хуту, дзейнічалі на ўсходзе ДРК да 22 мая 2009 г.
Мабуту быў зрынуты ў маі 1997 г., а Ларан Кабіла, новы лідар Заіра, перайменаваў краіну ў Дэмакратычную Рэспубліку Конга. Зрэшты, саюзныя адносіны Кабілы з Руандай даволі хутка сапсаваліся, таму ў жніўні 1998 г. паўстанцы-тутсі (у гэты раз з падтрымкай не толькі Руанды, але і Уганды) распачалі новае паўстанне, якое прывяло да Другой Кангалезскай вайны, падчас якой за перыяд з 1998 г. па 2004 г. памерлі 5 млн чалавек.
Пасля сваёй ваеннай перамогі ў ліпені 1994 г. РПФ арганізаваў кааліцыйны ўрад, падобны да таго, які быў створаны падчас кіравання Прэзідэнта Жувеналя Хаб'ярыманы ў пачатку года. Урад меў назву «The Broad Based Government of National Unity» і грунтаваўся на камбінацыі прынцыпаў Канстытуцыі, Арушскіх пагадненняў і палітычных праграм партый. Партыя «Нацыянальны Рэспубліканскі Рух за Дэмакратыю і Развіццё» была забаронена. Таксама да 2003 г. была забаронена любая палітычная дзейнасць, скіраваная на перамены (на практыцы любая ўвогуле). Першыя прэзідэнцкія і парламенцкія выбары пасля вайны адбыліся адпаведна 25 жніўня 2003 г. і 29 верасня 2003 г.[237][238]
Сучасны ўрад забараняе дыскрымінацыю на падставе этнічнай, расавай і рэлігійнай прыналежнасці. Урад таксама выдаў законы, якія забараняюць рабіць акцэнт на нацыянальную ідэнтычнасць (хуту або тутсі) у большасці сфер палітычнай актыўнасці[237].
У сакавіку 1998 г. падчас візіту ў Руанду Прэзідэнт ЗША Біл Клінтан звярнуўся да натоўпу ў аэрапорце Кігалі: «Сёння мы прыбылі сюды, каб згадаць той факт, што мы ў ЗША і сусветная супольнасць не зрабілі столькі, колькі маглі і павінны былі зрабіць, каб паспрабаваць абмежаваць маштабы таго, што адбылося ў Руандзе»[239]. Ён прызнаў свой правал у спробе эфектыўна разабрацца з цяжкай сітуацыяй у 1994 г.[239] Клінтан назваў «найбольшым жалем» свайго прэзідэнцтва адсутнасць рашучых дзеянняў па спыненню генацыда ў Руандзе[240][241].
Нягледзячы на міжнародную дапамогу і палітычныя рэформы, Руанда працягвае змагацца, каб заахвоціць інвестараў, павялічыць выраб сельскагаспадарчай прадукцыі і паскорыць прымірэнне. У сакавіку 2000 г., пасля таго, як Пастэр Бізімунгу падаў у адстаўку, Поль Кагамэ стаў Прэзідэнтам Руанды. 25 жніўня 2003 г. Кагамэ выйграў першыя нацыянальныя выбары пасля захопу ўлады РПФ у 1994 г. Масавыя перамяшчэнні насельніцтва, наяўнасць экстрэмісцкіх арганізацый, удзел у Першай і Другой Кангалезскіх войнах стварылі Руандзе сур'ёзныя перашкоды.
Першая спроба дэмакратызацыі Руанды адбылася за часам панавання Хаб'ярыманы як раз перад тым, як яго самалёт быў збіты і генацыд пачаўся. Дэмакратызацыя ішла пераважна пад французскім уплывам (фактычна ва ўльтыматыўнай форме: грошы вылучаліся міжнароднымі донарамі толькі пры наяўнасці дэмакратычных зрухаў). Паколькі ідэя дэмакратыі пазіцыянавалася як выдумка тутсі і каланістаў, яна і дагэтуль адштурхоўвае большасць, якая складаецца з хуту, што перашкаджае агульнай дэмакратызацыі Руанды[242].
Найбольшымі праблемамі, з якімі сутыкнуўся ўрад, з'яўляліся: рэпатрыяцыя і рэінтэграцыя ў грамадства больш чым 2 млн уцекачоў; спыненне канфліктаў паміж былымі салдатамі арміі Хаб'ярыманы і байцамі міліцыі — з аднаго боку — і РПФ — з іншага (адбываліся яны пераважна на поўначы і паўднёвым захадзе краіны); пераход ад крызіснай эканамічнай мадэлі да сярэдне- і доўгатэрміновага планавання. Перапоўненыя турмы таксама былі сур'ёзнай праблемай, паколькі каля 100 000 чалавек былі арыштаваны ў першыя 3 гады пасля вайны[243]. Утрыманне такой вялікай колькасці падазраваных у генацыдзе нанесла вялікую шкоду руандыйскай эканоміцы.
Доўгатэрміновы эфект ад ваенных згвалтаванняў выявіўся ў сацыяльнай ізаляцыі ахвяр (сацыяльная стыгма, звязаная са згвалтаваннямі, прымусіла некаторых мужоў пакінуць сваіх жонак; многія з гэтых жанчын, якія не знаходзіліся ў стане шлюбу, назаўжды страцілі магчымасць пабрацца ім), непажаданых цяжарнасцях і дзецях (некаторыя жанчыны сталі ахвярамі самаробных абортаў), росце колькасці венерычных захворванняў, уключаючы сіфіліс, ганарэю і ВІЧ/СНІД[244].
Спецыяльны Дакладчык па Руандзе сцвярджае, што ад 2000 да 5000 цяжарнасцей сталі вынікам ваенных згвалтаванняў (ад 250 000 да 500 000 руандыйскіх жанчын і дзяўчын былі згвалтаваны)[245]. Руанда з'яўляецца традыцыйна патрыярхальнай дзяржавай і дзеці звычайна пераймаюць этнічную прыналежнасць бацькі; такім чынам маці-адзіночкі (тутсі па нацыянальнасці), якія жывуць з дзецьмі-хуту, не могуць схаваць факт таго, што былі ахвярамі згвалтаванняў[244]. У руандыйскім грамадстве актуальнай з'яўляецца праблема прымірэння: пасля генацыду тутсі цяжка давяраць хуту — нават тым, якія не прымалі ўдзелу ў генацыдзе.
Адначасова з вяртаннем уцекачоў урад распачаў доўгачасовыя судовыя працэсы, якія пачаліся прыкладна ў канцы 1996 г. — пачатку 1997 г. 30 жніўня 1996 г. быў прыняты, гэтак званы, Асноўны Закон № 08/96, які фактычна даў магчымасць прыцягваць вінаватых да адказнасці за злачынствы супраць чалавецтва і генацыд ужо з кастрычніка таго жа года[246]. Зрэшты, падчас самога генацыду сістэма юстыцыі ў Руандзе сістэматычна знішчалася, што стварыла перашкоды ў даследаванні масавых забойстваў: інстытуты ўрада, уключаючы суды, былі знішчаны і многія суддзі, пракуроры і адвакаты былі забіты. З 750 суддзяў 506 зніклі пасля генацыду: яны або былі забіты, або пакінулі Руанду. К 1997 г. Руанда мела толькі 50 адвакатаў у сваёй сістэме юстыцыі[247]. Гэтыя перашкоды прывялі да таго, што судовыя працэсы цягнуліся вельмі марудна: 130 000 падазроных знаходзіліся ў турмах Руанды пасля генацыду[247], але толькі 3343 выпадкі былі разабраны ў перыяд паміж 1996 г. і канцом 2000 г.[248] Сярод абвінавачваных 20 % былі пакараны смерцю, 32 % былі прысуджаны да пажыццёвага зняволення ў турме, 12 % былі апраўданы[248]. Было падлічана, што, каб завершыць працэсы па ўсіх падазроных, спатрэбіцца больш за 200 гадоў — і гэта пры ўмове адсутнасці далейшых арыштаў па справах, звязаных з генацыдам[249].
Каб справіцца з гэтай сітуацыяй, урад Руанды выдаў Асноўны Закон № 40/2000 у 2001 г.[250], які даў пачатак стварэнню, так званых, судоў Гакака (што ў вольным перакладзе з мовы руанда значыць: «справядлівасць (правасуддзе) у траве») на ўсіх адміністрацыйных узроўнях Руанды (і асобна ў Кігалі)[246]. Яны былі створаны пераважна для таго, каб разгрузіць звычайныя суды і паскорыць разборы спраў тых, хто знаходзіўся ў турме[248]: найменш сур'ёзныя справы (пры поўным выкананні ўмоў Асноўнага Закона № 08/96) разбіраліся ў судах Гакака[246]. Такім чынам у Руандзе пачала дзейнічаць партыкулярная прававая сістэма[251]. Мэтамі судоў Гакака былі:
З цягам часу сістэма судоў Гакака прайшла праз шэраг мадыфікацый. Паводле ацэнак, судовая сістэма Гакака была ўключана больш чым у мільён спраў[249].
Тым часам ААН распачала працу Міжнароднага Крымінальнага Трыбунала па Руандзе (базіруецца ў Арушы, што ў Танзаніі). Пад юрысдыкцыю Трыбунала ААН трапляюць найвышэйшыя члены ўрада і ўзброеных сіл, калі руандыйскія суды займаюцца пакараннем лідараў ніжэйшых узроўняў і звычайнага насельніцтва[252].
18 чэрвеня 2012 г. судовая сістэма Гакака была афіцыйна закрыта пасля шматлікай і інтэнсіўнай крытыкі[253].
Суды Гакака сустрэлі мноства цяжкасцей і блага ўспрымаліся грамадствам: іх вінавацілі ў тым, што яны з'яўляюцца марыянеткамі ўрада РПФ, а не незалежнымі ўстановамі[254]. Суддзі (вядомыя пад назвай «Іньянгамугаё», што перакладецца з мовы руанда: «тыя, хто ненавідзяць несумленнасць»), якія разглядалі справы генацыду, выбіраліся народам з народа[254]. Пасля выбараў суддзі праходзілі падрыхтоўку, але, на жаль, яна была недастатковай для таго, каб разбірацца ў складаных прававых пытаннях і судовых працэсах[254]. Акрамя таго, многія суддзі падалі ў адстаўку пасля таго, як ім самім прад'явілі абвінавачванні ва ўдзеле ў генацыдзе, а былі абвінавачваны 27,1 % народных суддзяў[246]. Таксама падсудным асобам бракавала юрыдычнай дапамогі і адвакатаў, пры гэтым ім адмаўлялі ў праве разгяду іх спраў у звычайных судах[254]. Нягледзячы на тое, што большасць працэсаў праводзілася адкрыта для публікі, узнікалі пытанні наконт пагроз сведкам[254]. Варта адзначыць, што суды Гакака не разглядалі справы наконт масавых забойстваў хуту байцамі РПФ, што ўскосна даказвала падпарадкаванасць судовай сістэмы Гакака Руандыйскаму Патрыятычнаму Фронту[254].
Міжнародны Крымінальны Трыбунал па Руандзе (МКТпР) мусіць быць закрыты да канца 2015 г.[255][256] Зрэшты, Савет Бяспекі ААН заснаваў у 1994 г.[257] МКТпР з арыгінальным мандатам на 4 гады, але праз пэўны час стала зразумелым тое, што яго праца расцягнецца на тэрмін, які значна будзе перавышаць вызначаны ў мандаце. Нягледзячы на закрыццё МКТпР, застаюцца адкрытымі пытанні наконт таго, ці былі справядліва і дастаткова пакараны ўсе злачынцы[257].
Канадскі генерал-лейтэнант Рамэа Далер стаў найбольш вядомым сведкам генацыду пасля таго, як стаў сааўтарам кнігі «Поціск рукі з Д'яблам: Правал чалавецтва ў Руандзе» (выйшла ў 2003 г.), якая, акрамя самога генацыду, апісвала дэпрэсію і посттраўматычны стрэсавы разлад генерала[258]. Сярод іншых твораў людзей, якія бачылі руандыйскі генацыд на ўласныя вочы, варта вылучыць кнігу доктара Джэймса Арбінскага з назвай «Недасканалая прапанова: Гуманітарная дзейнасць у дваццаць першым стагоддзі». Імакулэ Ілібаджыза была адной з тых тутсі, якія выжылі, і запісала сваю гісторыю ў кнізе «Пакінута, каб расказаць: Адкрываючы Бога сярод руандыйскага халакосту», дзе падрабязна апісана тое, як яна і яшчэ 7 жанчын выжывалі на працягу 91 дня ў сырым і маленькім ванным пакоі (плошчай прыкладна 91 см на 120 см). Франкаканадскі пісьменнік Жыл Куртэманш напісаў кнігу «Нядзеля ля басейна ў Кігалі», якая факусіруецца на падзеях у сталіцы Руанды падчас генацыду.
Фільм «Гатэль „Руанда“» (намініраваўся на «Оскар») заснаваны на досведзе Поля Русесабаджыны — менеджара «Гатэля тысячы ўзгоркаў» у Кігалі, які ўратаваў больш за тысячу чалавек падчас генацыду[259]. Амерыканскі інстытут кінамастацтва ўключыў гэты фільм у спіс 100 найбольш натхняльных фільмаў усіх часоў. У 2006 г. выйшла аўтабіяграфія Русесабаджыны пад назвай «Звычайны чалавек».
Кніга Далера была экранізавана ў аднайменным фільме ў 2007 г. У тым жа годзе адбылася экранізацыя кнігі Куртэманша пад назвай «Нядзеля ў Кігалі».
Дакументальны незалежны фільм «Зямля са шкла» факусіруецца на асобах і палітыках падчас генацыду: галоўнымі героямі з'яўляюцца Поль Кагамэ і Жан-П'ер Сагахуту (чалавек, які выжыў падчас генацыду). Прэм'ера фільма адбылася ў 2010 г. на кінафестывалі «Трайбека»[260].
У 2005 г. Элісан Дэс Форджэс напісаў, што праз 11 гадоў пасля генацыду вялікае адлюстраванне яго ў папулярным мастацтве дапамагло людзям «лепей адчуць той жах, які забраў жыццё ў больш чым паўмільёна тутсі»[261]. У 2007 г. Чарлі Бекет, дырэктар дэпартамента палітычных і міжнародных навук Кембрыджскага ўніверсітэта, прамовіў: «Колькі людзей глядзелі фільм „Гатэль „Руанда““? Іронія лёсу ў тым, што цяпер большасці людзей ёсць справа да Руанды, але ўжо позна»[262].
Каліфарнійскі ска-панк гурт «Rancid» мае ў альбоме «Rancid» песню «Rwanda» пра генацыд у Руандзе. «Rx Bandits» (таксама каліфарнійскі ска-панк гурт) мае ў альбоме «Progress» песню «In All Rwanda's Glory», якая, па словах прадстаўнікоў гурта, «мае цалкам палітызаваны тэкст». Новазеландская спявачка Брук Фрэйзер запісала песню «Albertine» у аднайменным альбоме пра сірату з такім імем, якога пазбавіў бацькоў генацыд і якога Фрэйзер сустрэла ў 2005 г. у Руандзе.
Генацыд 1994 г. у Руандзе дагэтуль з'яўляецца тэмай шматлікіх гістарычных дэбатаў[263]. Часта сустракаюцца выпадкі гістарычнага рэвізіянізму[264].
Тэорыя «двайнога генацыду», якая сцвярджае, што тутсі распачалі «контргенацыд» супраць хуту[265], агучваецца ў кнізе «Чорныя фурыі, белыя хлусы» (2005 г.) французскага журналіста П'ера Пэана. Зрэшты, даследаванне, якое завершылася ў 2009 г. і праводзілася ў Цэнтральнай і Паўднёвай Руандзе і грунтавалася на 8 месяцах даследчай працы на працягу 2 гадоў, прыйшло да высновы, што забойствы хуту рукамі тутсі мелі месца ў згаданых рэгіёнах, але ўсё жа былі забіты ў 2 разы больш тутсі, чым хуту; пры гэтым даследчыкі адзначалі, што спосабы забойстваў кожнай з груп значна адрозніваліся[266]. Жан-П'ер Крэцьен — французскі гісторык, якога Пэан адкрыта называе членам «лобі інтарэсаў тутсі» — абвінаваціў Пэана ў «дзіўным рэвізіянісцкім запале»[267].
Яшчэ адным вядомым рэвізіяністам з'яўляецца канадскі журналіст Робін Філпот, пра якога акадэмік Джэральд Кэплэн ў сваім артыкуле ў 2007 г. пісаў: «ён мяркуе, што ў 1994 г. многія людзі былі забіты з абодвух бакоў, што робіць і хуту, і тутсі аднолькава маральна адказнымі за генацыд». Акадэмік Кэплэн таксама сцвярджае: «Філпот упэўнены, што не было змовы ўзброеных сіл урада хуту і міліцыі супраць мільёнаў безабаронных тутсі»[268][269].
Вялікія намаганні былі прыкладзены, каб заўжды ў фокусе былі франкамоўныя ахвяры-тутсі і іх каты-хуту. Але сярод прыкладна 1 млн забітых ад 300 000 да 500 000 былі тутсі (гэта па самых вялікіх ацэнках). А што жа наконт яшчэ ад 500 000 да 700 000 чалавек? Хто адказны за іх смерці?[270][271] —— Крысціян Дэвенпорт Прафесар міравых навук Мічыганскага ўніверсітэта |
У 2009 г. Крысціян Дэвенпорт (Мічыганскі ўніверсітэт) і Алан Стэм (Дартмутскі каледж) паставілі пытанне: «Што насамрэч адбылося ў Руандзе?» Пара не ставіла пад пытанне праўдзівасць генацыду супраць тутсі, але даследаванне прывяло іх да высновы, што «інфармацыя, якая маецца, праўдзівая толькі часткова». Яны абверглі тое, што генацыд складаўся толькі з масавых забойстваў вясны і лета 1994 г. і заявілі, што РПФ «цалкам адказны» за наступныя масавыя забойствы, што ахвяры «амаль раўнамерна размеркаваліся паміж тутсі і хуту», але, улічваючы дзеянні РПФ, большасць памерлых была не тутсі, а хуту, бо «сярод іншых рэчаў, атрымоўваецца, што тутсі банальна не хапала ў Руандзе, каб меркаваць, што ўсе забітыя належалі да гэтай этнічнай групы». Даследчыкі заявілі, што на абвяшчэнне ўсёй праўды ўрад Поля Кагамэ, які фактычна складаецца з былых членаў РПФ, не пойдзе, але зрабіць гэта ён абавязаны. Дэвенпорт і Стэм застрашваліся членамі ўрада Руанды і асобнымі людзьмі з усяго свету і, нягледзячы на тое, што вучоныя неаднаразова пацвярджалі генацыд тутсі, многія абвясцілі іх «адмаўляльнікамі генацыду»[272].
У кастрычніку 2014 г. выйшаў дакументальны фільм BBC «Руанда: Нерасказаная гісторыя», які змяшчаў інтэрв'ю з Дэвенпортам і Стэмам, дзе яны сцвярджалі, што самалёт Хаб'ярыманы быў збіты пры непасрэдным удзеле РПФ. Гэта выклікала значныя спрэчкі ў сусветным грамадстве[273], а таксама гнеў урада Руанды, які забараніў трансляцыю BBC на мове руанда ў краіне на 3 тыдні (да завяршэння даследавання)[274][275]. У лістападзе 2014 г. Эмануэль Мугхіса (вядомы таксама як Эміль Гафарыта) — былы руандыйскі салдат, які сцвярджаў, што быў сведкам таго, як Кагамэ загадаў збіць самалёт Хаб'ярыманы — быў выкрадзены ў Найробі праз некалькі гадзін пасля таго, як згадзіўся даць паказанні ў Міжнародным Крымінальным Трыбунале па Руандзе, далучыўшыся да апанентаў Кагамэ, якія знікалі або паміралі пры дзіўных абставінах[276].
Паводле Канстытуцыі Руанды, «рэвізіянізм, адмаўленне і апашленне генацыду» з'яўляюцца крымінальнымі злачынствамі[277]. Сотні людзей былі абвінавачаны ў «генацыдным мысленні», «рэвізіянізме» і іншых злачынствах падобнага кшталту. З 489 чалавек, абвінавачаных у «рэвізіянізме генацыду і іншых роднасных злачынствах» у 2009 г. 5 былі прысуджаны да пажыццёвага зняволення, 5 — да тэрміну ў больш за 20 гадоў турмы, 99 атрымалі ад 10 да 20 гадоў турмы, 211 — тэрміны ад 5 да 10 гадоў, а астатнія 169 былі прысуджаны да турэмнага зняволення на тэрмін меней за 5 гадоў[278]. «Amnesty International» крытыкавала ўрад Руанды за выкарыстанне законаў, звязаных з генацыдам, «для пакарання апазіцыі і тых, хто крытыкуе ўрад»[279]. У 2010 г. амерыканскі прафесар права і адвакат Пітэр Эрліндэр быў арыштаваны ў Кігалі і абвінавачваны ў адмаўленні генацыду, бо абараняў у судзе апазіцыйнага кандыдата на пасаду Прэзідэнта Вікторыю Інгабірэ ад абвінавачванняў ва ўдзеле ў генацыдзе[280].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
