From Wikipedia, the free encyclopedia
Рэпрэсіі ў РСЧА 1937—1938 — маштабныя палітычныя рэпрэсіі («чысткі») у дачыненні да каманднага і начальніцкага складу РСЧА і РСВМФ, якія вылучаюцца даследчыкамі як адна з праяў, складовая частка палітыкі «Вялікага тэрору» ў СССР, якая з’явілася, у сваю чаргу, прамым следствам культу асобы Сталіна. Фактычна пачаліся ў другой палове 1936 года, але найбольшы размах набылі пасля арышту і асуджэння М. М. Тухачэўскага і сямі іншых высокапастаўленых вайскоўцаў у маі-чэрвені 1937 года; на 1937—1938 гады прыйшоўся іх пік, а ў 1939—1941, пасля рэзкага спаду, яны працягваліся з істотна меншай інтэнсіўнасцю. Рэпрэсіі выяўляліся ў звальненнях па палітычных матывах, арыштах і вынясенні прысудаў па сфабрыкаваных справах.
Ахвярамі беззаконня і фальсіфікаваных абвінавачванняў сталі тысячы камандзіраў і байцоў РСЧА і РСВМФ. Асноўны ўдар палітычных рэпрэсій быў накіраваны супраць каманднага складу вышэйшага звяна: намеснікаў наркама абароны СССР, камандуючых войскамі ваенных акругаў (флатоў), іх намеснікаў, камандзіраў карпусоў, дывізій, брыгад. Значна пацярпеў камандна-начальніцкі склад упраўленняў і штабоў у адпаведных звёнах, прафесарска-выкладчыцкі склад ваенна-навучальных устаноў[1].
Асноўную масу ахвяр палітычных рэпрэсій у Чырвонай Арміі ў перадваенныя гады склалі так званыя ўдзельнікі «ваенна-фашысцкай змовы» і «праватрацкісцкіх арганізацый», справы якіх разглядаліся Ваеннай калегіяй Вярхоўнага суда СССР. Для атрымання неабходных паказанняў ад падследных яны ў масавым парадку падвяргаліся здзекам, збіццю і катаванням. Прымяненне «мер фізічнага ўздзеяння» падчас следства ў дачыненні да «ворагаў» і «шпіёнаў» было санкцыянавана вышэйшым партыйным і дзяржаўным кіраўніцтвам СССР. Пераважная большасць камандзіраў, начальнікаў і палітработнікаў, абвінавачаных ва ўдзеле ў «ваенна-фашысцкай змове», былі прысуджаныя да вышэйшай меры пакарання — расстрэлу. Толькі некаторым з іх гэты прысуд, не прыведзены ў выкананне неадкладна, быў пасля заменены папраўча-працоўнымі лагерамі[2].
Паводле ацэнкі Рыгора Іванавіча Герасімава, гісторыка і спецыяліста па гісторыі РСЧА ў 1937 годзе было рэпрэсавана 11034 чалавекі, у 1938 годзе 4523 чалавекі, за вылікам амніставаных і апраўданых. Асаблівую ўвагу варта надаць росту колькасці РСЧА ў гэтыя гады, што збольшага можа растлумачыць кадравы голад. Так, у 1937 годзе не хапала 34.000 кадравых афіцэраў, у 1938 годзе 39.000[3]. У той жа час ключавымі ўяўляюцца рэпрэсіі вышэйшага каманднага складу СССР, высокі працэнт якіх у адносінах да агульнай колькасці вышэйшага каманднага складу значна перавышае працэнт рэпрэсаваных у адносінах да агульнага недахопу кадравага афіцэрства.
Існавалі таксама рэпрэсіі ў СА 1950—1951.
Звальненне камначскладу з РСЧА выраблялася загадамі па асабовым складзе НКА СССР і ваенных акругаў[33]. У чэрвені 1937 года ваенным саветам акругаў і флатоў было прадастаўлена права звальняць афіцэраў аж да камандзіра палка і яму роўных. 17 кастрычніка 1937 года ваенныя саветы былі пазбаўленыя такога права[24], аднак ваенныя акругі выраблялі звальненні і ў 1938 годзе. Так, з 11 па 13 ліпеня 1938 года В. К. Блюхер падпісаў 12 загадаў на звальненне 279 афіцэраў[34].
Звесткі аб колькасці звольненых з РСЧА ўтрымліваюцца ў шэрагу статыстычных даведак УКНС РККА, якія выкарыстоўваюцца ў цяперашні час большасцю гісторыкаў. Да іх адносяцца: даведка Я. А. Шчадзенкі, накіраваная ў ЦК ВКП (б) у 1940 г., якая змяшчае звесткі аб колькасці звольненых з РСЧА без ВПС[35] (на яе спасылаюцца Уколаў і Іўкін, Мельцюхоў, Сувеніраў[29], Пячонкін[36], Чэрушаў[37], Лазараў[38]); шэраг статыстычных дакументаў УКНС, апублікаваных Чэрушавым у 1998 г.[39][40] (на іх спасылаюцца сувеніраў[41], Чэрушаў[37], Мільбах[30][42]); «Даведка аб ліку звольненага камначскладу ў 1937 і 1938 гадах па ваенных званнях» на яе спасылаюцца Пячонкін[36], Чэрушаў[32]). Акрамя таго, Камал[26] і Сувеніраў прыводзяць дадзеныя аб звольненых з РСЧА афіцэрах ВПС. Звесткі аб звальненнях з РСВМФ прыводзяцца ў працах Блізнічэнкі і Мільбаха[заўв 4].
Не ўсе названыя ў гэтых даведках афіцэры былі звольненыя па палітычных матывах. Вызначэнне дакладнага ліку звольненых па гэтых матывах выклікае ў гісторыкаў пэўныя цяжкасці, іх меркаванні зведзены ў табліцу:
| Аўтар | Колькасць звольненых | Каментар аўтара |
|---|---|---|
|
28685 (сухапутныя і марскія сілы) і 4773 (паветраныя сілы) |
Колькасць звольненых з ВПС разлічана матэматычна | |
|
А. А. Пячонкін[43] |
28685 |
Без паветраных сіл |
|
М. С. Чэрушаў[44] |
15578 (у 1937), 8612 (у 1938), 357 (у 1939) |
— |
У 1934-38 гг. ваенная контрразведка як Асобы (са снежня 1936 — 5-ы) аддзел уваходзіла ў склад Галоўнага ўпраўлення дзяржаўнай бяспекі (ГУДБ) НКУС СССР. У сакавіку 1938 года са скасаваннем ГУДБ, на базе 5-га аддзела было створана 2-е ўпраўленне (асобых аддзелаў) НКУС СССР. Ужо ў верасні 1938 года, у ходзе чарговай рэарганізацыі, праведзенай па ініцыятыве новага першага намесніка наркама Л. П. Берыі, ГУДБ было адноўлена, а 2-е кіраванне ўвайшло ў яго ў якасці 4-га (асобага) аддзела.
У падначаленні ў цэнтральных органаў знаходзіліся асобыя аддзелы (АА) у РСЧА, РСЧФ, войсках НКУС.
У функцыі начальніка, намесніка і оперупаўнаважаных асобага аддзела НКУС уваходзіла:
Арышты ажыццяўляліся супрацоўнікамі НКУС, перш за ўсё асобых аддзелаў. У адпаведнасці з пастановай СНК СССР і ЦК ВКП (б) № 1232/191 «Аб парадку вытворчасці арыштаў» ад 17 чэрвеня 1935 года, арышты па ўсіх без выключэння справах органы НКУС павінны былі ўзгадняць з адпаведным пракурорам. У адпаведнасці з той жа пастановай, загадам НКА № 006 ад 3 лютага 1935 года і «Палажэннем аб праходжанні службы камандным і начальнікам складам РСЧА» ад 22 верасня 1935 года, арышты органамі НКУС усіх камандзіраў і начальнікаў ад камандзіра ўзвода, ім роўных і вышэй павінны былі вырабляцца толькі з дазволу наркама абароны[45].
Для ўзгаднення арышту НКУС накіроўваў наркамам абароны (К. Я. Варашылаў) і РСВМФ (П. А. Смірноў, М. П. Фрыноўскі) т. зв. «даведку» на асобу, якая падлягае арышту. Сувеніраў паведамляе, што ў РДВА захоўваюцца цэлыя тамы такіх даведак АА ГУДБ НКУС СССР у адрас Варашылава з просьбай санкцыянаваць арышт аднаго або некалькіх афіцэраў[46], але не называе дакладнай колькасці. У адным дакуменце, датаваным жніўнем 1937 года, маюцца звесткі, што толькі па даведках, накіраваным І. М. Ляплеўскім Варашылаву, апошні санкцыянаваў арышт 142 афіцэраў[47]. Сярод арыштаваных з санкцыі Варашылава: корпусныя камісары Мікалай Аркадзевіч Саўко і М. Л. Хораш, камдывы П. П. Грыгор'еў і М. А. Дземічаў, камбрыгі Р. А. Капцэвіч і К. І. Сакалоў-Страхаў і інш.; На думку Сувенірава, большасць арыштаў у РСЧА санкцыянаваў менавіта Варашылаў[48][49]. Вядома некалькі выпадкаў, калі Варашылаў адмовіўся даць санкцыю на арышт. Адзначаючы, што гэта хутчэй былі выключэнні з правіла, Сувеніраў прыводзіць сем такіх выпадкаў; сярод іх — палкоўнік Р. Я. Маліноўскі[50]. Санкцыі на арышт таксама давалі намеснікі Варашылава — Гамарнік, Мехліс і Шчадзенка. Напрыклад, яшчэ 8 ліпеня 1936 года Гамарнік санкцыянаваў арышт двух батальённых камісараў[51], а Шчадзенка ў сярэдзіне 1938 года — 18 палітработнікаў ад палітрукоў да камісара[52]. З чэрвеня па кастрычнік 1937 года права санкцыянаваць арышты афіцэраў аж да камандзіра палка і яму роўных было прадастаўлена ваенным саветам акругаў і флатоў, аднак статыстычных дадзеных на гэты конт няма. Санкцыянаванне арыштаў камандаваннем акругаў мела месца і ў 1938 годзе. Так, Блюхер санкцыянаваў арышт палкоўніка А. П. Карнова[34]. Акрамя таго, пасля звальнення афіцэра, санкцыя на арышт з боку наркама ці каго-небудзь з функцыянераў РСЧА, надзеленага такім жа правам, ужо не патрабавалася. Паводле ацэнкі Шчадзенкі, каля 5 тысяч афіцэраў органы НКУС арыштавалі ўжо пасля звальнення з РСЧА[53].
Звестак аб маштабах санкцыянавання арыштаў пракурорамі ў літаратуры мала. Мелі месца розныя дзеянні пракурораў. Так, чва пракурора КВА брыгваенюрыст Я. М. Шахтэн санкцыянаваў арышт камдыва С. І. Вянцова-Кранца[54]. Ваенная пракуратура ЦАФ санкцыянавала арышты 145 вайскоўцаў[55]. Некаторая колькасць вайскоўцаў, прычым, мабыць, істотная, была арыштаваная наогул без санкцый пракурораў. Сярод іх армейскі камісар 2-га рангу А. С. Булін, корпусны камісар Т. К. Гаварухін і інш[56][57]. Паводле звестак Мільбаха, больш за 2/3 вайскоўцаў ЦАФ былі арыштаваныя без санкцый пракурора.
Гісторыкі лічаць, што статыстычныя даведкі УКНС не адлюстроўваюць рэальную колькасць арыштаваных афіцэраў РСЧА[44][58]. Пайменна ўсталяваўшы істотную колькасць арыштаваных, Мільбах на прыкладах ЛВА[59] і АЧДУА паказаў, што ў гэтых дакументах іх колькасць заніжана.
| Аўтар | Перыяд | Колькасць арыштаваных | Каментар аўтара |
|---|---|---|---|
|
1937—1938 |
Больш за 11000 |
Без уліку арыштаваных пасля звальнення | |
|
А. А. Пячонкін |
З пачатку 1937 па кастрычнік 1938 |
11019 да звальнення і каля 5000 пасля звальнення |
Далёка не поўныя дадзеныя |
|
М. С. Чэрушаў[61] |
1937—1938 |
7280 |
Без уліку арыштаваных пасля звальнення |
Падчас папярэдняга следства супрацоўнікі НКУС збіралі розныя матэрыялы, якія пацвярджалі прад’яўленыя падследнаму абвінавачванні. Да такіх матэрыялаў ставіліся, у прыватнасці, паказанні самога арыштаванага, дадзеныя на допытах і зафіксаваныя ў пратаколе, або ўласнаручныя заявы і паказанні. Арсенал следчых, перад якімі стаяла задача абавязкова атрымаць ад арыштаваных неабходныя паказанні, уключаў у сябе самыя разнастайныя незаконныя метады: прымус, запалохванне, збіццё, пазбаўленне сну і іншыя меры маральнага і фізічнага ўздзеяння[62].
Зыходны дакумент, якім было дазволена прымяненне «фізічных метадаў уздзеяння», да гэтага часу не выяўлены. Выяўленыя толькі два дакументы, якія пацвярджаюць, што гэтыя метады былі дазволеныя палітычным кіраўніцтвам СССР: шыфратэлеграма Сталіна сакратарам абкамаў, крайкамаў і кіраўніцтву НКУС—УНКУС аб прымяненні мер фізічнага ўздзеяння ў дачыненні да «ворагаў народа» ад 10 студзеня 1939 года і стэнаграма чэрвеньскага 1957 года пленума ЦК КПСС. У першым дакуменце ўказваецца, што «прымяненне фізічнага ўздзеяння ў практыцы НКУС было дапушчана з 1937 года з дазволу ЦК ВКП», прычым «як выключэнне, і прытым у дачыненні да толькі такіх відавочных ворагаў народа, якія, выкарыстоўваючы гуманны метад допыту, нахабна адмаўляюцца выдаць змоўшчыкаў, месяцамі не даюць паказанняў, імкнуцца затармазіць выкрыццё пакінутых на волі змоўшчыкаў»[63] хоць «пасля на практыцы метад фізічнага ўздзеяння быў загаджаны мярзотнікамі Закаўскім, Літвыным, Успенскім і іншымі», «ЦК ВКП лічыць, што метад фізічнага ўздзеяння павінен абавязкова прымяняцца і надалей … у дачыненні да відавочных і неразброіўшыхся ворагаў народа, як цалкам правільны і мэтазгодны метад». Другі дакумент быў старанна даследаваны Сувеніравым, які прыйшоў да высновы, што рашэнне аб прымяненні мер фізічнага ўздзеяння было прынята не ЦК ВКП (б), а больш вузкай групай асоб — Палітбюро ЦК ВКП(б). Па словах Кагановіча і Молатава, дакумент быў напісаны «рукой Сталіна», а падпісалі яго ўсе члены Палітбюро. Сувеніраў, аднак, дапускае, што гэта рашэнне магло быць прынята без удзелу Варашылава[29].
Прымяненне на практыцы супрацоўнікамі НКУС гэтага метаду пацвярджаецца многімі крыніцамі рознага паходжання. Пра ўжыванне такіх метадаў як да сябе, так і да іншых падследных сведчаць самі арыштаваныя: С. Ф. Гулін 15 чэрвеня 1939 года ў ходзе суда над ім заявіў, што першыя прызнальныя паказанні ён даў пасля збіцця; брыгадны камісар А. К. Скараходаў, ужо будучы асуджаны да 15 гадоў ППЛ, неаднаразова пісаў з лагера скаргі, у якіх, у прыватнасці, паказваў, што ў ходзе следства яго збівалі; у 1937 годзе брыгадны камісар І. А. Кузін, які ўтрымліваўся ў адной камеры з карваенюрыстам Л. Я. Плаўнекам, напісаў Варашылаву, што апошняга збівалі на працягу 4-х дзён[64]. Інфармацыя пра ўжыванне «фізічных метадаў уздзеяння» зыходзіла і ад супрацоўнікаў НКУС. У 1939—1940 гг. многія з іх былі асуджаныя, у тым ліку і за фабрыкацыю следчых спраў, і на судовых пасяджэннях многія прызналіся, што збівалі падследных. Так, супрацоўнікі адмысловага аддзела КБФ Бабіч і Фурсік прызналі, што ўжывалі фізічныя метады ўздзеяння да флагмана 2-га рангу Г. Г. Вінаградскаму, а арыштаваны ў лістападзе 1938 года начальнік 4-га (асобага) аддзел ГУДБ НКУС СССР камбрыг М. М. Фёдараў прызнаў, што ўжываў такія метады да камандарма 1-га рангу І. Ф. Дзядзько[65]. Прызнаваліся супрацоўнікі НКУС ва ўжыванні метадаў фізічнага ўздзеяння не толькі ў ходзе следства і на судзе. Так, будучы дапытаны супрацоўнікаммі ваеннай пракуратуры ў ходзе дадатковай праверкі ў 1955 годзе, былы следчы га ГУГБ НКУС СССР палкоўнік У. М. Казакевіч прызнаў, хоць і ў вельмі стрыманай форме, што « на першых допытах … некалькі разоў ударыў Гразнова»[66], а Следчы АА ГУДБ НКУС ЗабВА лейтэнант дзяржбяспекі У. М. Разанаў у тлумачальнай запісцы, напісанай у 1939 годзе ў сувязі са скаргай камкора М. В. Лісоўскага на незаконныя метады следства, указаў: «Лісоўскі дапытваўся аперупаўнаважанымі Васюк і Першыным бесперапынна на працягу 4-5 сутак, ён стаяў, білі яго па фізіяноміі і т. п.»[67]. Рэальныя маштабы прымянення гэтага метаду пакуль не ўстаноўлены. Аднак нават па няпоўных дадзеных відаць, што яны былі вельмі істотнымі. Сувеніраў на падставе розных дакументаў усталяваў, што «фізічным метадам уздзеяння» падвергліся: 3 Маршалы Савецкага Саюза, 2 камандармы 1-га рангу, 1 флагман флоту 1-га рангу, 1 армейскі камісар 1-га рангу, 2 камандармы 2-га рангу, 1 армейскі камісар 2-га рангу, 11 камкораў, 6 карпусных камісараў, 1 карваенінжынер, 1 карваенюрыст, 24 камдывы, 3 флагманы 2-га рангу, 7 дывізіённых камісараў, 1 дыўваенюрыст, 25 камбрыгаў, 8 брыгадных камісараў, 3 брыгінжынеры, 5 брыгваенюрыстаў, 1 капітан 1-га рангу, а таксама яшчэ 43 старэйшых і сярэдніх камандзіраў і начальнікаў. Як адзначае аўтар, гэтыя дадзеныя далёка не поўныя[68]. Маюцца звесткі і пра ўжыванне мер фізічнага ўздзеяння да іншых арыштаваных, якія адсутнічаюць у спісе Сувенірава. Так, у выніку прымянення фізічных мер уздзеяння да камбрыга М. С. Мядзянскага ў яго было зламана рабро[69]. Мільбах прыводзіць звесткі пра 86 супрацоўнікаў АА ГУДБ НКУС ЦАФ, з якіх 41 чалавек займаліся збіццём арыштаваных[70].
Арыштоўваліся афіцэры за розныя злачынствы, што таксама варта ўлічваць. А. Ц. Уколаў і У. І. Іўкін на аснове дадзеных судовых органаў РСЧА адзначаюць, што ў 1937—1939 гадах было асуджана за злачынствы прыкладна 8 624 чалавекі, паказваючы пры гэтым, што наўрад ці варта прылічаць да рэпрэсаваных асуджаных за крымінальныя і маральна-бытавыя злачынствы.
Колькасць рэпрэсаваных прадстаўнікоў вышэйшага камсаставу РСЧА на падставе падлікаў А. Ф. Сувенірава[71]:
| № п / п | Катэгорыя: камсаставы РСЧА | Знаходзілася на службе ў РСЧА ў 1936 г. | Загінула ў 1937-1941 гг. | Вярнуліся з турмы жывымі | Агульная колькасць ахвяр | Рэпрэсавана ў % да колькасці адпаведнай катэгорыі на 1936 г. | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Расстраляныя | Памерлі пад вартай | Скончылі жыццё самагубствам | ||||||
| 1. | Маршалы Савецкага Саюза | 5 | 2 | 1 | — | — | 3 | 60 |
| 2. | Камандармы 1-га і 2-га рангу | 15 | 19 | — | — | 1 | 20[заўв 5] | 133 |
| 3. | Флагманы флоту1-га і 2-га рангу | 4 | 5 | — | — | — | 5 | 125 |
| 4. | Камкоры | 62 | 58 | 4 | 2 | 5 | 69 | 112,6 |
| 5. | Флагманы 1-га рангу | 6 | 5 | — | — | 1 | 6 | 100 |
| 6. | Камдывы | 201 | 122 | 9 | 22 | 153 | 76 | |
| 7. | Камбрыгі | 474 | 201 | 15 | 1 | 30 | 247 | 52,1 |
| У цэлым па вышэйшым камскладзе РСЧА | 767 | 412 | 29 | 3 | 59 | 503 | 65,6 | |
Л. Д. Троцкі таксама даў сваю ацэнку маштабам рэпрэсій. У прыватнасці, 13 сакавіка 1939 года ён пісаў: «Сталін вынішчыў цвет каманднага складу, расстраляў, зрушыў, саслаў каля 30 000 афіцэраў»[72] У час абмеркаванага планаванага нападу на СССР, частка генералаў спрабавалі пераканаць фюрара, што ўвязвацца ў вайну з рускімі заўчасна. Адказ Гітлера быў наступны[73]:
80 % камандных кадраў Чырвонай арміі знішчаны. Чырвоная армія абезгалоўлена, аслаблена як ніколі, гэта галоўны фактар майго рашэння. Трэба ваяваць, пакуль кадры не выраслі ізноў.
«Таварыш Берыя у сваім дакладзе даў правільную ацэнку часцям Закаўказскай ваеннай акругі. РСЧА і часці Закаўказскай ваеннай акругі выкарчавалі здраднікаў радзімы, здраднікаў, шалёных сабак са сваіх радоў, знішчыўшы іх, і тым самым невымерна ўмацавалі сваю моц, яшчэ больш згуртаваліся вакол партыі Леніна-Сталіна, вакол сталінскага ЦК (апладысменты).»
Таварыш Сталін значна вінаваты ў знішчэнні ваенных кадраў перад вайной, што адбілася на баяздольнасці арміі.
Лічылася, што супернік прасоўваецца гэтак хутка з-за раптоўнасці яго нападу і таму, што Германія паставіла сабе на службу прамысловасць ці ледзь не ўсёй Еўропы. Канечне, гэта было так. Але мяне да поту прабілі мае ранейшыя асцярогі: як жа мы будзем ваяваць, пазбавіўшыся столькіх дасведчаных камандзіраў яшчэ да вайны? Гэта, несумненна, была, сама меней, адна з галоўных прычын нашых няўдач, хоць пра яе не казалі ці прадстаўлялі справу так, быццам 1937—1938 гады, ачысціўшы войска ад «здраднікаў», павялічылі яе моц.[76]
Адным з найважнейшых паняццяў, якія шмат у чым вызначаюць прадмет даследавання і звязаныя з ім праблемы, з’яўляецца сам тэрмін «рэпрэсаваны». Доўгі час ён не расшыфроўваўся наогул. Пачынаючы з 1990-х гг., гісторыкі сталі прапаноўваць розныя інтэрпрэтацыі, шэраг гісторыкаў[77][78] паказалі ў сваіх працах на неабходнасць казаць асобна аб звольненых і арыштаваных. А. Ф. Сувеніраў у 1998 годзе прапанаваў наогул адмовіцца ад гэтага тэрміна і замест яго апераваць канкрэтнымі дадзенымі аб колькасці арыштаваных, вызваленых да суда або апраўданых па суду, асуджаных да расстрэлу, якія загінулі ў лагерах і турмах, тых, хто выжыў[79]. У сучаснай гістарыяграфіі гэты тэрмін працягвае ўжывацца, пры гэтым усе даследчыкі лічаць неабходным даваць яму дакладнае вызначэнне. Абсалютна ўсе гісторыкі да рэпрэсаваных адносяць толькі тых вайскоўцаў, у дачыненні да якіх якія-небудзь дзеянні прадпрымаліся дзяржаўнымі органамі менавіта па палітычных матывах. Пры гэтым у розных гісторыкаў спектр падобных дзеянняў некалькі вар’іруецца. Сувеніраў меркаваў, што ў навуковым дачыненні карэктней казаць пра «вынішчэнне вайскоўцаў па палітычных матывах»" якое афармлялася прысудамі судовых органаў[80]. У той жа час у статыстычных табліцах, у загалоўку якіх фігуруе тэрмін «вынішчэнне», сувеніраў улічваў і расстраляных, і памерлых пад вартай, самагубцаў, і тых, якія выйшлі з-за кратаў жывымі[81]; менавіта іх навуковец адносіў да ахвяр рэпрэсій. Пры гэтым, адзначаючы, што звальненне па палітычных матывах — таксама форма рэпрэсій, быў перакананы, што ў лік рэпрэсаваных «нельга агульна ўключаць і ўсіх звольненых з РСЧА па палітычных матывах» паколькі арыштоўвалі далёка не кожнага з іх. Р. І. Герасімаў адносіць да рэпрэсаваных «асоб камандна-начальніцкага складу, звольненых з РСЧА за сувязь са „змоўшчыкамі“, арыштаваных і не адноўленых пасля ў войску»[82]. А. А. Пячонкін адносіць да рэпрэсаваных таксама арыштаваных і звольненых па нацыянальнай прыкмеце і «за сувязь са змоўшчыкамі»[43]. М. С. Чэрушаў мяркуе, што «асноўнымі складнікамі рэпрэсій былі звальненне з войска па палітычных матывах і арышт органамі НКУС па тых жа падставах»[83]. У. С. Мільбах вылучае тры «канцэнтрычныя» групы рэпрэсаваных: 1) звольненыя па палітычных матывах; 2) арыштаваныя з агульнай колькасці гэтых звольненых; 3) прысуджаныя да вышэйшай меры пакарання, памерлыя ў лагерах і турмах з ліку арыштаваных; акрамя таго, аўтар вылучае з ліку арыштаваных яшчэ дзве групы: асуджаных да розных тэрмінаў зняволення і вызваленых у ходзе перагляду спраў[84][85][86]. С. Я. Лазараў мяркуе, што да рэпрэсаваных «варта адносіць толькі арыштаваных і звольненых па палітычных матывах»[87]. Такім чынам, усе аўтары адносяць да рэпрэсаваных арыштаваных па палітычных матывах, большасць аўтараў — звольненых па палітычных матывах. Пры гэтым, Сувеніраў адносіць да іх таксама самагубцаў, А. А. Гуляеў — адхіленых ад пасады па палітычных матывах[88], а Герасімаў выключае з ліку рэпрэсаваных усіх, хто быў пасля адноўлены.
Узброеныя сілы СССР складаліся ў перыяд рэпрэсій з трох ваенных арганізацый — РСЧА (сухапутныя і паветраныя сілы, а да 30 снежня 1937 таксама марскія), РСВМФ (выдзелены ў самастойны наркамат 30 снежня 1937 года, а да гэтага ўваходзіў у склад РСЧА і называўся марскімі сіламі — ВМС), памежныя і ўнутраныя войскі (ГУПВА), якія падпарадкоўваліся НКУС. Большасць даследчыкаў разглядаюць у сваіх працах толькі рэпрэсіі ў дачыненні да вайскоўцаў РСЧА і РСВМФ[89][90]. М. І. Мельцюхоў адзначае, што неабходна таксама вывучаць рэпрэсіі ў войсках НКУС. Асобныя звесткі пра рэпрэсіі ў войсках НКУС маюцца ў розных гісторыкаў[91][92]. Сувеніраў таксама звяртае ўвагу на рэпрэсіі афіцэраў, якія выйшлі ў запас да 1937 года. Сувеніраў і Н. М. Якупаў мяркуюць, што варта браць пад увагу і рэпрэсіі ў дачыненні да вядомых дзеячаў грамадзянскай вайны, якія не служылі да таго часу ва Узброеных Сілах СССР.
Яшчэ адно канчаткова не вырашанае пытанне — якія групы рэпрэсаваных вайскоўцаў падлягаюць даследаванню. Пераважная большасць гісторыкаў даследуюць рэпрэсіі толькі ў дачыненні да афіцэраў[93]. Толькі Сувеніраў лічыць неабходным уключаць у рамкі даследаванняў таксама прадстаўнікоў малодшага начскладу, чырвонаармейцаў і чырвонафлотцаў[94].
Храналагічныя рамкі праблемы ў розных працах некалькі адрозніваюцца. Сувеніраў даследуе перыяд з другой паловы 1920-х гг. да 1941 г.[95]; аўтар адзначае, што актывізавацца рэпрэсіі пачалі з 1936 г[96]. У шэрагу кніг Чэрушава маюцца звесткі пра рэпрэсіі ў перыяд з 1935 па 1941 гг[97][98][99]. Мільбах адзначае, што рэпрэсіі ў шэрагу акругаў і на флотах пачаліся ў 1935—1936 гг.[100][101][102]; у яго працах даследаванне па асобных аспектах праблемы даводзіцца да 1939—1941 гг.[103][104][105] Аўтары салідарныя, што на 1937—1938 гг. даводзіцца пік рэпрэсій; такія храналагічныя рамкі часта фігуруюць у назвах манаграфій.
Да найбольш важных праблем, якія даследуюць навукоўцы, адносяцца: уплыў рэпрэсій на баяздольнасць Узброеных Сіл СССР[106][107][108][109]; прычыны рэпрэсій[110][111]; маштабы рэпрэсій[112][113][114][115]; кім і як ажыццяўляліся рэпрэсіі; пытанне аб наяўнасці/адсутнасці ва Узброеных сілах рэальнай змовы і абгрунтаванасці рэпрэсій[116][117][118]; якасць вылучэнцаў[119][120][121][122][123].
Да канца 1980-х гг. тэма рэпрэсій у РСЧА асвятлялася ў СССР вельмі стрымана. Меліся асобныя працы, у якіх гаварылася аб правядзенні рэпрэсій, называліся імёны асобных рэпрэсаваных[124]. У пачатку 1960-х гг. У СССР было апублікавана некалькі прац, прысвечаных найбольш бачным рэпрэсаваным военачальнікам — В. К. Блюхеру, М. М. Тухачэўскаму, І. Э. Якіру, І. П. Убарэвічу і некаторым іншым. У гэтых працах утрымліваліся асобныя факты ходу рэпрэсій, але даследаванне тэмы рэпрэсій у Чырвонай Арміі ў цэлым не атрымала свайго развіцця. З замежных аўтараў, якія даследавалі праблему да канца 1980-х, у гістарыяграфіі прынята адзначаць як значныя для свайго часу працы Р. Конквеста[125] і Ю. А. Гелера і В. Н. Рапапорта[126]. Аднак у сучаснай гістарыяграфіі яны падвергліся крытыцы, перш за ўсё з-за абмежаванай крыніцавай базы, якая была ў распараджэнні аўтараў, што прывяло да вялікага ліку памылак і слабасці высноў[29][127][128].
У канцы 1980-х — першай палове 1990-х выйшла істотная колькасць артыкулаў і кніг, у якіх праблема рэпрэсій разглядалася больш разгорнута і на больш шырокай крыніцавай базе. Да іх ставяцца працы В. Д. Данілава, Н. М. Якупава, Ф. Б. Камала, А. Ц. Уколава і У. І. Іўкіна, У. А. Бобранева і Л. М. Заікі, Д. А. Валканогава, А. Ф. Сувенірава[заўв 4]. Навуковыя напрацоўкі з даследаванняў Уколава і Іўкіна[129], Бобранева і Заікі[130] і Сувенірава[131] выкарыстоўваюцца ў сучаснай гістарыяграфіі; у той жа час частка высноў, зробленых у гэтых працах, падвергнулася крытыцы[132][133]. У заслугу Валкагонаву ставяцца выяўленне і публікацыя шэрагу найважнейшых крыніц па тэме, якія часта цытуюцца па яго працы[134][135][136]. Аднак у гістарыяграфічным артыкуле М. І. Мельцюхова 1997 года канстатаваўся крызіс даследавання праблемы: шэраг найважнейшых праблем (у тым ліку пытанне пра ўплыў рэпрэсій на баяздольнасць Чырвонай Арміі) так і не былі вырашаны, некаторыя праблемы не былі нават сфармуляваны, крыніцавая база працягвала заставацца абмежаванай[137].
Новы перыяд гістарыяграфіі адкрываецца выданнем у 1998 годзе манаграфіі Сувенірава «Трагедыя РСЧА 1937—1938». У гэтай працы аўтар разглядаў асноўныя этапы «таго смяротнага шляху, па якім у 1937—1941 гг. прайшлі многія тысячы воінаў РСЧА: арышт, папярэдняе следства, судовая камедыя, куля ў патыліцу». Пад гэтым вуглом вучоны даследаваў рэпрэсіўную дзейнасць вышэйшых органаў улады і НКУС, узаемаадносіны апошняга з палітарганамі Чырвонай Арміі і пракуратурай, рэпрэсіўную практыку судовых і пазасудовых органаў; апошняя глава яго працы прысвечана даследаванню ўплыву рэпрэсій на баяздольнасць РСЧА[138] Гэтая праца да гэтага часу з’яўляецца актуальнай і ацэньваецца іншымі даследчыкамі праблемы як фундаментальная, строга навуковая і найбольш сур’ёзная ў расійскай гістарыяграфіі[139][140][141][142]. Ёсць і крытыка гэтай працы. А. В. Караленкаў назваў у якасці недахопаў «залішні давер да некаторых не цалкам надзейных мемуарных сведчанняў» і «незнаёмства з іншамоўнай літаратурай». Шэраг аўтараў[143] адзначаюць, што Сувеніраву не ўдалося выявіць прычыны рэпрэсій, выразна іх пазначыць. З рэзкай крытыкай даследавання Сувеніравым наступстваў рэпрэсій выступіў А. А. Смірноў, які лічыць, што тэзіс аб «падкошванні РСЧА рэпрэсіямі» застаўся недаказаным, бо не было выраблена параўнанне «дарэпрэсійнай» і «паслярэпрэсійнай» Чырвонай Арміі[144].
Праблеме якасці афіцэраў, якія прыйшлі на змену рэпрэсаваным у перадваенны і ваенны перыяд, прысвечаны шэраг даследаванняў. Прасапаграфічнае даследаванне Ю. Ю. Юмашавай прысвечана палкаводцам Вялікай Айчыннай вайны, да якіх яна адносіць наркамаў абароны, начальнікаў Генштабу, камандуючых і начальнікаў штабоў стратэгічных напрамкаў, камандуючых і начальнікаў штабоў франтоў, камандуючых франтоў СПА, камандуючых агульнавайсковымі, ударнымі, паветранымі і танкавымі войскамі, камандуючых флатамі; у працы даследаваліся наступныя характарыстыкі: узрост, сацыяльнае паходжанне, знаходжанне «пад следствам НКУС», знаходжанне ў палоне або акружэнні падчас Вялікай Айчыннай вайны, адукацыя, вопыт службы і баявы вопыт да моманту пачатку вайны, партыйнасць[145]. Р. І. Герасімаў з мэтай ацэнкі ўплыву рэпрэсій на кадры Чырвонай Арміі даследаваў дынаміку «змены асноўных параметраў, якія адлюстроўваюць» іх стан: «насычанасць імі арміі, узровень укамплектаванасці і падрыхтоўкі, вопыт службы на займаемай пасадзе» — і прыйшоў да высновы, што рэпрэсіі не аказалі на стан ваенных кадраў значнага ўплыву[146]. Караленкаў ахарактарызаваў яго высновы як цікавыя, але не бясспрэчныя[147]; Мільбах, не ставячы пад сумненні разлікі Герасімава, крытычна ацэньвае яго высновы[148]; А. Смірноў назваў Герасімава «першапраходцам» у параўнанні да — і «пострэпрэсійнай» РСЧА па ўзроўні адукацыі[149]. А. А. Пячонкін даследаваў эвалюцыю вышэйшага камначскладу РСЧА ў 1935—1945 гг. па такіх паказчыках, як паходжанне, узрост, адукацыя, партыйнасць, камандны стаж і наяўнасць баявога вопыту.
Шырокаму спектру праблем прысвечаны даследаванні М. С. Чэрушава[заўв 4], хоць перш за ўсё аўтар надае ўвагу падрабязнасцям рэпрэсій у дачыненні да эліты РСЧА, пад якой маецца на ўвазе вышэйшы камначсклад. Яго працы характарызуюцца дваяк: з аднаго боку, адзначаюцца розныя вартасці — даследаванне «малой рэабілітацыі» 1939—1941 гг., дбайнае вывучэнне следчых спраў рэпрэсаваных і абставінаў вядзення следства; з іншага боку, маецца і крытыка — Караленкаў мяркуе, што многія меркаванні Чэрушава «засталіся на ўзроўні брэжнеўскага часу», шэраг аўтараў адзначаюць, што Чэрушаў у сваіх працах не выявіў прычын рэпрэсій.
Даследаванню рэпрэсій у асобных аб’яднаннях РСЧА і РСВМФ (акругах, флатах і флатыліях) прысвечаны працы У. С. Мільбаха, пабудаваныя ў асноўным па адзінай схеме. У іх даследуецца роля і ўплыў на працэс рэпрэсій трох структур ваеннага кіравання — каманднай (камандуючы, ваенны савет), палітычнай (паліторганы), юрыдычнай (пракуратура, судовыя і пазасудовыя органы), а таксама рэгіянальных органаў НКУС (кожнай структуры прысвечана асобная глава манаграфій)[150]; у кожнай манаграфіі разглядаецца ўплыў рэпрэсій на баяздольнасць войскаў/сіл аб’яднання шляхам вывучэння стану ўсіх яе кампанентаў, да якіх ставяцца ўкамплектаванасць асабовым складам, стан тэхнікі і ўзбраення, узровень арганізацыі кіравання, баявая падрыхтоўка войскаў/сіл, арганізаванасць і воінская дысцыпліна, маральна-баявыя якасці асабістага складу[151]. У цяперашні час выдадзены манаграфіі Мільбаха, прысвечаныя ЗабВА, АЧДУА, ЦАФ, ЛВА[заўв 4]. Гэтыя працы ацэньваюцца С. Я. Лазаравым як вялікі ўклад у даследаванне праблемы[152]. А. Смірноў выступае з крытыкай даследавання Мільбахам уплыву рэпрэсій на баяздольнасць войскаў АЧДУА, мяркуючы, што ім не было выраблена параўнанне «дарэпрэсійнага» і «пострэпрэсійнага» ўзроўню баявой вывучкі войскаў, без чаго нельга зрабіць выснову пра ўплыў на яго рэпрэсій[153]. Больш вузкай праблеме рэпрэсій у КВА — ролі ў іх ваеннага савета акругі — прысвечаны артыкул А. А. Гуляева[заўв 4].
У цэнтры ўвагі работ С. Ц. Мінакова пытанне аб палітычнай ролі савецкай ваеннай эліты 1920-30-х гг[154]. У сваёй апошняй манаграфіі ён прыйшоў да высновы аб існаванні ў РСЧА рэальнай змовы, першачарговай задачай якой было «звяржэнне» наркама абароны К. Я. Варашылава з мэтай паслаблення палітычнага ўплыву Сталіна ў войску[155]. Яго высновы негатыўна ацэньваюцца шэрагам даследчыкаў[156][157], хоць і без разгорнутай крытыкі. С. Я. Лазараў адзначае, што ў адрозненне ад іншых аўтараў, якія сцвярджалі аб наяўнасці ў РСЧА рэальнай змовы, Мінакоў «прыцягнуў дастатковую колькасць вартых даверу крыніц»[158].
А. А. Смірноў мяркуе, што тэзіс пра «падкошванне РСЧА рэпрэсіямі» застаўся недаказаным, паколькі так ніхто з гісторыкаў не вырабіў параўнання ўзроўню баявой вывучкі да- і «пострэпрэсійнай» РСЧА. Ён паставіў такую мэту ў сваёй працы, прадметам даследавання якой сталі войскі КВА, БВА і АЧДУА, выключаючы ВПС. У выніку аўтар прыйшоў да высновы, што падчас рэпрэсій «вывучка камандзіраў, штабоў і войскаў» РСЧА не пагоршылася, а «засталася на ранейшым вельмі нізкім узроўні»[159]. Мільбах раскрытыкаваў метадалагічныя прыёмы Смірнова, паказваючы, што пад тэрмінам «узровень баявой вывучкі» маецца на ўвазе змешванне «некаторых кампанентаў баяздольнасці», а пры гэтым асобныя важныя паказчыкі яе ігнаруюцца[160].
Істотны ўклад у вывучэнне праблемы ўнеслі і іншыя гісторыкі: С. С. Блізнічэнка (рэпрэсіі ў ВМС РСЧА і РСВМФ), Ю. З. Кантар (справа Тухачэўскага), Л. Самуэльсан і У. М. Хаўстаў (роля Сталіна і НКУС у рэпрэсіях у РСЧА), Ф. М. Падустаў (рэпрэсіі ў Томскім артылерыйскім вучылішчы). Гістарыяграфічныя працы па праблеме належаць М. І. Мяльцюхаву, А. В. Караленкаву, М. Г. Сцяпанаву[заўв 4].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
