Remove ads
Les llingües indíxenes d'América son aquelles llingües aniciáu y desenvolver nel continente americanu, incluyendo les islles de la so zócalo continental, dende'l primer poblamientu humanu hasta antes de la llegada d'europeos, africanos y asiáticos, escastándose munches d'elles dende entós hasta l'actualidá.
Muséu de Sitiu Dr. Alberto Ruz L'Huillier, Palenque, Méxicu.
Consten de delles families de llingües, según diverses llingües aisllaes y non clasificaes (ver llista de llingües americanes). En delles oportunidaes propunxéronse grupos mayores de clasificación qu'anguaño nun guarden consensu na comunidá científica. Ye por demás dudosu que pueda falase d'una sola familia denomada amerindia, de la mesma manera que nun esiste una familia de llingües papuana nin una familia caucásica, sinón qu'esos términos namái faen referencia a la xeografía (vease Llingües papúes, Llingües d'El Cáucasu).
Asina, tampoco puede determinase que, xenéticamente falando, les llingües d'América aniciárense d'un únicu antecesor reconocible.[1][2]
Pa ver una llista refecha de les llingües indíxenes d'América consultar el llistáu de llingües indíxenes d'América
Remove ads
Antes de la llegada de los europeos al Nuevu Mundu, les llingües amerindies falar dende lo que güei ye Canadá hasta la punta meridional de Suramérica polos ancestros de los actuales amerindios. Mientres los postreros 500 años munches de les etnies y llingües natives americanes sumieron, anque entá se falen dellos centenares d'elles. Anguaño trés llingües indoeuropees (español, inglés y portugués) son políticamente dominantes de cada país d'América, y les llingües natives tienen menor prestíu y son usaes n'ámbitos bastante llindaos.
No que fai a les llingües de los llugares que colonizaron los españoles, Giovanni Botero publicó en 1600 un llibru tituláu La relazioni universali, nel qu'afirma que coles llingües guaraní, quechua y náhuatl podía viaxase por tol Nuevu Mundu. Seique estes llingües yeren una especie de llingües franques usaes pa la intercomunicación ente les distintes etnies y pueblos.
Conócense anécdotes sobre les dificultaes qu'atoparon los misioneros al querer aprender les llingües amerindies. Dizse que los agustinos precisaben intérpretes mientres un añu y que depués podíen falar na llingua indíxena. Pero cúntase tamién qu'un flaire portugués, dempués de percorrer Brasil mientres doce años confiesa que nun sabe nada entá y declara que va consultar un Arte de mano colos nominativos. Hasta'l pernomáu Padre Vierira, al referise a les llingües del interior del país, diz que dacuando, a pesar de que ponía l'oyíu contra la boca del "bárbaru", nun consiguía estremar les sílabes o percibir les vocales y consonantes. Estes dificultaes fonétiques fueron mentaes bien de cutiu.
La escesiva velocidá de les llingües guajiva, chiricoa, otomaca y guaraúna ye horrible; causa sudu frío y congoja el nun poder prescindir l'oyíu más llobu cerval una sílaba d'otra. Ye cosa cierta y pescudada qu'en caúna de les diches llingües falta una lletra consonante y nun se topa pallabra que la rica; por casu, la llingua betoya nun hai menester la p; la situfa nun precisa la r y asina de les demás que s'amenorgaron a Arte nes Misiones; cosa que dio enforma que pensar, ensin poder algamar el misteriu que nello se zarra.Joseph Gumilla, SJ Orinoco ilustráu, Madrid, 1745
D'estos pasaxes aprecia qué en mantielles taben naquel les conocencies fonétiques inclusive de persones erudites. Sicasí, ente los sieglos XVI y XVII, y entá nel XVIII, publicáronse decenes de gramátiques o Artes, principalmente per parte de misioneros y sacerdotes que describíen les llingües indíxenes d'América. Munches d'estes gramátiques inda tienen ciertu interés.
Remove ads
Namái podemos envalorar aproximao'l númberu de llingües sobrevivientes natives y el so númberu de falantes, especialmente en Suramérica onde tán peor documentaes qu'en Norteamérica, Mesoamérica o Centroamérica. Les cifres del númberu de llingües son bien variables, Ethnologue llista daqué más de 900 llingües falaes anguaño; otros autores ufierten cifres bastante distintes, pero casi toles estimaciones señalen ente 400 y 1500.[3] Si almitimos como una cifra razonablemente conservadora qu'inda puede haber unes 600 llingües amerindies sobrevivientes, y unos 18 millones de falantes de llingües indíxenes n'América, tendríamos unos 30.000 falantes por llingua, pero la distribución real de les mesmes ye muncho más desigual; namái 17 llingües amerindies tienen más de 100.000 falantes y por sigo mesmes constitúin el 90% de la población amerindia. Les restantes llingües aproviríen una media de 1.400 falantes por llingua, pero inclusive tal cifra ye engañosa, pos anque'l 20% de llingües amerindies falar al norte de Méxicu, eses 140 llingües namái constitúin el 2% de la población amerindia.
Munches llingües indies namái son falaes por un puñáu de persones, de normal xente mayor, inclinándose los mozos al inglés (Estaos Xuníos, Canadá), al español (Hispanoamérica) o al portugués (Brasil), polo que la estinción d'eses llingües ta bien cercana, al nun ser adquiríes como llingua materna poles xeneraciones nueves. A pesar del llindáu númberu de falantes delles llingües indies de Norteamérica son bien conocíes polos préstamu que dieron al inglés no que se refier a nomes de llugares; por casu Delaware, Massachusetts, Cheyenne, Alabama, Omaha, Dakota, Wichita, Mohave, etc. Otres hanse fechu famoses nel mundu enteru gracies al cine: comanche, siux, cheroqui, mohawk, etc. Les llingües de Mesoamérica y Centroamérica fueron estudiaes sistemáticamente daqué más tarde, y Suramérica ye la parte que más estudiu precisa inda.[4]
Principales llingües indíxenes
De toles llingües indíxenes americanes, los dos con mayor númberu de falantes son el guaraní con casi 8 millones de persones que la falen en Paraguái, Brasil, Bolivia y Arxentina, y el quechua que nes sos distintes variedaes algama los 14 millones de falantes (la variedá más falada ye'l quechua sureñu, con 5 millones de persones que la falen en Bolivia, Perú y Arxentina, y la quechua (2,5 millones) n'Ecuador y Colombia). Otres llingües importantes pol númberu de falantes seríen l'aimara (1,5 millones) n'Arxentina, Bolivia y Perú, la fala náhuatl (1,4 millones) en Méxicu y quiché y maya (900.000 caúna) en Guatemala y Méxicu respeutivamente. Otres estimaciones que consideren xuntes les distintes variantes de les llingües anteriores lleven a estes otres cifres:
- Quechua - 9 a 14 millones.[5]
- Guaraní - 7 a 12 millones.[6][7][8][9][10][11]Anque dalgunos falen de 15 a 22 millones de falantes.[12][13][14][15]
- Aimara - 2 a 3 millones.[16][17][18][19]
- Náhuatl - 1,3 a 2,5 millones.[20][21][22][23]
- Maya - 900.000 a 1,2 millones.[24][25][26]
- Mapundungun - 440.000 falantes.[27]
Llista de llingües indíxenes d'América
Anguaño síguense falando más de 1000 llingües indíxenes distintes n'América, puede consultase una llista más o menos estensiva en: Llingües indíxenes d'América. La distribución ye bien irregular y xeneralmente el númberu de llingües indíxenes n'América Llatina ye más numberosu nes rexones más inaccesibles y aisllaes de la rexón. En Méxicu la rexón con mayor númberu de llingües indíxenes ye'l sur, Oaxaca y área maya. En Colombia la rexón amazónica, el sur y l'oriente del país ye la rexón con mayor diversidá anque tamién esisten numberosos indíxenes de la familia chocó a lo llargo de la mariña del pacíficu. En Venezuela, Perú y Ecuador, les árees selváticas son les que tienen mayor diversidá llingüística. Anque les tierres altes d'Ecuador y Perú tamién alluguen poblaciones indíxenes importantes neses rexones el quechua movió a numberoses llingües presistentes. En Brasil la mayor parte de la población indíxena concentrar nel oeste y norte, escastándose la mayor parte de les poblaciones indíxenes de la mariña atlántica.
Remove ads
La diversidá llingüística ye lo que caracteriza a les llingües amerindies de Norteamérica, Mesoamérica, Centroamérica y Suramérica, en tolos aspeutos: fonolóxicu, morfosintácticu y léxicu-semánticu. Ello ye que nun esisten carauterístiques comunes a toes elles, lo cual reflexa los sos oríxenes diversos. Tampoco esisten carauterístiques estructurales que se dean namái n'América y tean ausentes nel restu del mundu. Lo único qu'estrema a les llingües d'América de les d'otros continentes ye la distinta frecuencia estadística con que se presenten delles traces tipolóxiques, pero salvu eso nun esiste nenguna diferencia esencial ente les llingües d'América y Eurafrasia.
Les traces más frecuentes ente les llingües americanes son tamién traces frecuentes nes llingües del mundu. La mayoría de llingües del mundu, y les llingües americanes nun son esceición, son llingües que prefieren los sufixos a los prefixos (y otros tipos d'afixos). Nun arralecen ente les llingües americanes llingües puramente sufijantes como la mayor parte de les llingües andines o les llingües witoto, anque tamién esisten llingües qu'usen munchos prefixos, amás de sufixos, como les llingües arahuaques y panoanas. Tamién hai numberoses llingües que tienen pocos prefixos y sufixos, como les macro-yê, caribe o tupianas[28] y de la mesma hai unes poques que tienen munchos prefixos y más sufixos (hevero o chébero), habiendo otres, rares, que casi nun tienen afijación, como les llingües chon (tehuelche, ona).[29]
Cada área amenorgada dacuando tien peculiaridaes prototípiques d'orixe xenéticu o surdíu por contautu enllargáu, pero polo xeneral la diversidá esistente ente les llingües americanes ye tan grande como la diversidá nes llingües del mundu. De fechu identificáronse un ciertu númberu d'árees de converegencia llingüística n'América.[28][29]
Carauterístiques gramaticales
La complexidá morfolóxica de les pallabres varia grandemente, pos ente qu'en guaraní (familia tupí-guaraní) componer de tres elementos de media, en piro (familia arahuaca) esisten seis en permediu.
En llingües de Suramérica como les caribe o tupís y de Norteamérica como les utoazteques o les salish, les raíz de les pallabres son nominales o verbales y pueden convertise n'otra clase de pallabres por afixos derivacionales. En quechua, en náhuatl o en mapuche munchos raigaños de pallabres son nominales y verbales. Otres llingües como la yuracaré o'l papago usen abondosamente la reduplicación, un procesu que nun asocede sistemáticamente nes llingües tupí. La composición, formación de dos o más pallabres pa formar otres nueves ta bien estendíu, anque n'ocasiones, como nes llingües chon, pue tar casi ausente.
Los raigaños verbales nes que l'oxetu nominal ta incorporáu son tamién frecuentes. Munches llingües son del tipu aglutinante (quechua, panoano, mapuche), esto ye, combinen dellos elementos de significáu distintivu nuna sola pallabra ensin camudar l'elementu. Otres (caribes, tupís) amuesen una moderada cantidá de cambéu y fusión de los elementos cuando se combinen en pallabres.
El xéneru marcáu gramaticalmente nos nomes asocede en guaicuruano y la diferenciación masculín-femenín nos verbos asocede n'arahuaco, witoto, tucano y huarpe, magar les llingües ensin distinción de xéneru son más comunes, como asocede nel restu del mundu.
El singular y plural de la tercer persona nun s'estrema obligatoriamente nin en tupí nin en caribe, pero llingües como yagán y mapuche tienen singular, dual y plural. Una distinción bien común ye la que se da ente la primer persona inclusiva (tu y yo, oyente incluyíu) y la primer esclusiva (él y yo, oyente escluyíu). Les formes pronominales estremar según les categoríes qu'indiquen, yá sía que la persona tea presente o ausente, sentada o llevantada y lo mesmo asocede en guaicuruano y movima. Los casos nel nome esprésense xeneralmente por sufixos o posposiciones, siendo l'usu de preposiciones más (especialmente en Suramérica). La posesión indícase predominantemente por prefixos o sufixos y los sistemes nos que les formes posesives son les mesmes nel suxetu de los verbos intransitivos y nel oxetu de los transitivos son bien corrientes. Los afixos clasificatorios que categorizan los nomes según la figura del oxetu dar en chibchano, tucanoano y waicano.
Bien frecuentemente les formes verbales marquen el suxetu, l'oxetu y la negación, tou nuna única pallabra. Les categoríes de tiempu y aspeutu paecen tar representaes xeneralmente nes llingües suramericanes, magar les categoríes espresaes varien enforma d'una llingua a otra. Por casu, l'aguaruna (jivaroano) tien una forma futura y trés pasaes estremaes por distinción relativa, ente qu'en guaraní la diferencia ye básicamente ente futuru y non-futuru. Otres llingües como la jébero espresen categoríes modales. Son bien comunes los afixos qu'indiquen movimientu, principalmente escontra y fora del falante, y llocalización (como nes llingües quechues, aimaras, záparo y itonama) y en delles families como la arawak o la panoana, hai munchos sufixos nel verbu con significáu alverbial concretu. Los afixos clasificatorios qu'indiquen la manera na que se realiza l'aición asoceden en jébero y ticuna. Les aiciones feches individual o colectivamente estrémense paradigmáticamente en caribe, ente qu'en yámana y jívaro los raigaños verbales úsense d'alcuerdu a si'l suxetu o l'oxetu ye singular o plural. Hai delles llingües (guaicuruano, mataco y cocama) nes que delles pallabres tienen formes distintes según el sexu del falante.
Les frases nes que'l predicáu ye un nome tornáu como un verbu col significáu de 'ser' o 'tener' l'oxetu designáu por aciu el nome asoceden en bororo y witoto, como 'yo-cuchiellu', esto ye, 'yo tengo un cuchiellu'. Les frases nes que'l suxetu ye l'oxetu de l'aición son frecuentes pero les frases verdaderamente pasives nes que s'espresen el recipiente de l'aición y l'axente de la mesma son rares, anque asoceden en witoto. Les frases subordinaes introdúcense raramente por conxunciones, espresándose de normal por elementos pospuestos o formes especiales de los verbos, tales como xerundios, participios o conxugaciones subordinaes.
Finalmente tocantes a la ergatividad, ésta ta llargamente estendida nes siguientes families de llingües: mixe-zoque, en mayenses; en Suramérica, les llingües yê, les arawak, les tupí-guaraní, les pano-tacanas, les chibchas y les caribes. Y n'Estaos Xuníos y Canadá el chinook y el tsimishian.
Carauterístiques fonolóxiques
Al igual qu'asocede cola gramática, nun hai carauterístiques fonolóxiques comunes a toles llingües americanes. El númberu de soníos puede variar dende 42 en jaqaru (aimara) hasta 17 en campa (arahuaco). La jaqaru tien 36 consonantes ente que la makushí (caribe) tien namái 11.
Delles llingües quechues tienen namái 3 vocales ente que la apinayé (ye) tien 10 vocales orales y 7 nasales. Una variedá de tucano (tucanoano) amuesa tres puntos d'articulación ente que la chipaya tien nueve.
Les oclusives sordes (p, t, k) asoceden peruquier pero les sonores (b, d, g) pueden tar ausentes y les fricatives (f, v, s, z, h) pueden ser poques en númberu. Les oclusives glotalizadas sordes son corrientes (quechua, aimara, chibcha, llingües de California) pero non les oclusives glotalizadas sonores. Menos frecuentes son les aspiraes (quechua y aimara) y palatalizadas (puinave); los soníos nasales glotalizados (movima) y les llaterales sordes (vilela) son rares. Hai una distinción ente soníos velares y postvelares en quechua, aimara y chon, ente velar y labiovelar en tacana y siona; les consonantes retroflexes palatales asoceden en pano-tacana y chipaya.
Tamién esisten ente les llingües americanes llingües tonales que se concentren sobremanera en Mesoamérica y l'Amazonia.
Los sistemes que tienen vocales nasales son los corrientes (macro-yê, sabelano), pero en delles llingües (tupiano, waicano) la nasalización ye una carauterística de les pallabres completes non de vocales o consonantes. Hai una aparente ausencia de vocales anteriores arrondaes ([y], [ø]) pero les vocales non arrondaes posteriores y les centrales altes son corrientes. Dellos sistemes tienen vocales llargues como'l chipaya y delles llingües caribe, asocediendo les vocales glotalizadas, como por casu en ticuna y chon. Son bien comunes los sistemes con énfasis tonal en sílabes enfatizadas, como en panoano, witotoano y chibchano. Sistemes con tres tonos (acaricuara), cuatro (mundurucú, nukak) y cinco (ticuna) son más bien raros.
Léxicu
Les llingües indies de Suramérica varien enforma en cuanto al númberu de préstamos recibíos del español y del portugués. Los préstamos masivos asocedieron en rexones onde les llingües tuvieron un contautu intenso y continuo col español o'l portugués, especialmente onde los grupos son económicamente dependientes y hai un altu númberu de persones billingües, como en quechua, o onde nun hai diferencies culturales correspondientes a diferencies llingüístiques, como nel guaraní paraguayu. Los préstamos nun se llindaron a oxetos d'orixe européu sinón a toles esferes del vocabulariu, moviendo a los nomes nativos en munchos casos. Tampoco se llindaron a cuestiones léxiques sinón qu'inclúin elementos funcionales como preposiciones, conxunciones y sufixos derivativos. Los sistemes de soníos viéronse tamién afeutaos pero en delles situaciones nes que los nativos amosaron una actitú antagonista escontra los europeos el purismu retuvo les pallabres orixinales y los préstamos fueron pocos, como ye'l casu del mapuche. Cuando'l contautu foi frecuente pero superficial los préstamos fueron escasos magar el significáu de les pallabres natives modificóse o nuevos términos descriptivos acuñáronse pa designar nuevos tratos culturales, como asocede en tehuelche.
Munches llingües indies nos Andes y nos montes orientales tienen préstamos del quechua, yá sía direutamente o al traviés del español.[29] Les llingües arawak de munches islles del Caribe tien préstamos del caribe que formaron una parte especial del vocabulariu, usáu namái polos homes. Eses pallabres fueron adoptaes en siendo ganaos los falantes taínos de la islla polos caribes. Ente'l quechua y el aimara hai abondosos préstamos pero ye difícil determinar la direición de los mesmos.
Per otru llau, delles llingües indies fueron orixe de préstamos a les llingües europees. Por casu, el taíno (familia arawak) emprestó al español les pallabres 'canoa', 'cacique', 'maíz' y 'tabacu', ente munches otres. Nenguna otra llingua de les natives suramericanes contribuyó de forma tan estendida y con pallabres tan corrientes, anque'l quechua dio vocablos especializaos como 'cóndor', 'pampa' y 'vicuña'. El númberu de préstamos arahuacanos más numberosos diose nes Antilles, una rexón onde'l holandés, francés, inglés, portugués y español tuvieron presentes por llargu tiempu. Les llingües caribe, l'otru grupu importante de la rexón, nun paecen cuayar munches pallabres, anque 'caníbal' ye una forma semántica y fonéticamente modificada del autónimo de los caribes. La influencia de delles llingües indies en variedaes rexonales del español y del portugués foi considerable. Por casu, el tupí-guaraní ye responsable de munches pallabres indies en portugués brasilanu, el guaraní nel español de Paraguay ('ñandú', 'ananá', 'tapioca', 'xaguar', 'mandioca', 'tucán', 'tapir') y nordeste d'Arxentina y el quechua nel español que se fala dende Colombia a Chile y Arxentina. Igualmente'l quechua ye orixe de munchos topónimos en Suramérica.
Los nomes propios, colos que distintes creencies tán rellacionaos, amuesen una diversidá de fenómenos, ente ellos el de nomar al padre como al fíu (teknonimia) en dellos grupos arahuacanos. O'l repitíu cambéu de nome según la etapa de desenvolvimientu, como pasa en guayakí, o la pallabra tabú que prohibe inclusive la pronunciación del nome propiu o de la persona finada o dambos, como pasa nos grupos más meridionales (alacaluf, yámana, chon) y na rexón del Chaco (toba, terena) y l'usu de nomes totémicos pa los grupos como nes etnies panoanas.
Sistemes d'escritura
.jpg)
Bien pocos pueblos americanos inventaron escritures para les sos llingües antes del sieglu XVI. En Mesoamérica, los mayes usaben yá un sistema d'escritura desenvueltu y completu cuando los españoles llegaron ellí (vease escritura maya). Esti sistema yera similar al usáu enantes polos olmeques que figuren como precursores de la escritura n'América. L'idioma epiolmeca de les primeres inscripciones americanes identificóse como una llingua mije-soke).[31] La escritura zapoteca, usada pal zapoteco epigráfico, ta atestiguada un pocu dempués que la escritura olmeca. En Suramérica, per otra parte, nun esistió d'un sistema d'escritura puramente dichu antes de la llegada de los españoles, los quipos ayudaben a llevar ciertos rexistros nos Andes centrales pero nun dexen rexistrar testos lingüísticoss o cróniques detallaes.
Tres la llegada de los españoles, munches llingües empezaron a ser escrites. Seique'l sistema más famosu, nesi sentíu, ye'l creáu pol indiu cheroqui Sequoyah pa la so llingua nativa. Trátase d'un silabariu nel que cada símbolu representa una secuencia consonante-vocal. Otros sistemes d'escritura, son el cree, el winnebago y dalgunes llingües atabascanes septentrionales. Sicasí, escritures alfabétiques tamién s'usaron, afeches del alfabetu romanu con amestadures de signos diacríticos y lletres adicionales. Tres la influencia europea creáronse sistemes d'escritura completo en Suramérica: unu de los Kuna en Panamá y otru en Bolivia y Perú. Hai ayudes mnemónicas, amiestu d'ideogrames y pictogrames, pa recitar testos relixosos en quechua y rituales médicos en kuna, tando n'usu inda esti postreru.
Con too y con eso, en Norteamérica y Suramérica, la política educativa de los blancos nun aguiyó, en términos xenerales, l'alfabetización nes llingües indies, namái a finales del sieglu XX l'actitú volvióse más favorable escontra les llingua indíxenes. Una rica lliteratura oral de los mitos indios americanos, cuentos y cantares publicóse en parte gracies al esfuerciu de llingüistes y antropólogos, esistiendo agora una conciencia creciente d'instruyir a los nativos por que trescriban les sos propies tradiciones, como ye'l casu de los navajo.
Fixéronse esfuercios pa introducir l'alfabetización nes llingües natives, habiendo delles ortografíes yá dende'l sieglu XVII (guaraní, quechua) y p'otres los llingüistes diseñaron sistemes d'escritura y preparáu cartiyes nos últimos años.
Los misioneros españoles documentaron y aprendieron a falar un númberu considerable d'idiomes indíxenes. Tamién dende bien ceo, en plenu sieglu XVI, escribieron métodos p'aprendeles (frecuentemente llamaos Arte(s) de la llingua).
Remove ads
Les llingües indíxenes d'América presenten gran diversidá llingüística, el númberu d'unidaes filoxenétiques o families de llingües ye más de 80, amás d'un númberu bien considerable de llingües aisllaes. La mayoría de clasificaciones modernes trataron de probar o suxerir rellaciones de llargu algame que proponen un númberu substancialmente menor de families de llingües, y que n'últimu términu podría esplicar como foi la diversificación de los pueblos indíxenes americanos. Sicasí, munches de les clasificaciones qu'inclúin un númberu amenorgáu de families fueron llargamente criticaes, yá que frecuentemente nun pueden considerase concluyentes una y bones se basen nun eleváu grau d'especulación. De siguío preséntase una clasificación de les unidaes filoxenétiques bien establecíes, dexando namái pal final del artículu les propuestes más hipotétiques y revesoses.
Groenlandia, Canadá y Estaos Xuníos
Ente les families de llingües bien establecíes de Groenlandia, Canadá y Estaos Xuníos cúntense les siguientes, el signu † referir a families anguaño estinguíes:
- Llingües álgicas (30)
- Llingües alseas (2,†)
- Llingües caddoanas (5)
- Llingües chimaku (2)
- Llingües chinook (3)
- Llingües chumash (6,†)
- Llingües comecrudas (3,†)
- Llingües esquimo-aleutianes (7)
- Llingües iroqueses (11)
- Llingües kalapuya (3,†)
- Llingües keresanes
- Llingües kiowa-tañoanas (7)
- Llingües kusanas (2,†)
- Llingües maidu (4)
- Llingües muskogi (6)
- Llingües na-dené (40)
- Llingües palaihnihanas (2)
- Llingües pomoanas (7)
- Llingües salish (23)
- Llingües shasta (4,†)
- Llingües siux (16)
- Llingües tsimshiánicas (2)
- Llingües uti (12)
- Llingües uto-azteques (31)
- Llingües wakash (6)
- Llingües wintu (4)
- Llingües yokuts (3)
- Llingües yuki-wappo (2,†)
- Llingües yumano-cochimíes (11)
Apocayá apurriéronse evidencies de rellaciones ente los grupos anteriores asina Callaghan (1997) propón la familia yokutiana y Langdon (1974) da pruebes en favor del pomo-yumano-cochimí.
Ente les llingües aisllaes o non clasificaes tán:
- Adai [NC,†]
- Atákapa [A,†]
- Beothuk [A,†]
- Cayuse [A,†]
- Chimariko
- Chitimacha [A,†]
- Coahuilteco [NC,†]
- Cotoname [NC,†]
- Esselen [A,†]
- Haida [A]
- Karankawa [NC,†]
- Karok (Karuk) [A]
- Kootenai [A]
- Natchez [A,†]
- Salinero [A,†]
- Siuslaw [A,†]
- Solanu [NC,†]
- Takelma [A,†]
- Timucua [A,†]
- Tonkawa [NC,†]
- Tunica [NC,†]
- Washo [A]
- Yana [A,†]
- Yuchi [A,†]
- Zuñi (Shiwi) [A]
Méxicu y Centroamérica
Les families de llingües que se consideren bien establecíes en Méxicu y Centroamérica son:
- Llingües álgicas (29)
- Llingües comecrudo (3,†)
- Llingües guaicuras (8,†)
- Llingües lenmichí (29)
- Llingües mayenses (31)
- Llingües misumalpa (5)
- Llingües mixe-zoqueanas (19)
- Llingües na-dené (40)
- Llingües otomangues (27)
- Llingües tequistlateco-jicaques (5)
- Llingües totonaco-tepehuas (2)
- Llingües uto-azteques (31)
- Llingües xinca (4)
- Llingües yumano-cochimíes (11)
Ente les llingües aisllaes o non clasificaes d'esta rexón tán:
- Alagüilac [NC/xinca?, †]
- Coahuilteco [NC, †]
- Cotoname [NC, †]
- Cuitlateco [A, †]
- Huave [A]
- Maratino [NC, †] (NE de Méxicu)
- Naolano [NC, †] (Tamaulipas)
- Quinigua [NC, †]
- Seri [A]
- Solanu [NC, †] (NE Méxicu, Texas)
- Purépecha [A]
América del Sur
Dalgunes de les principales fontes de clasificación de llingües d'América del sur son: Adelaar (2004), Campbell (1997), Gordon (2005), Kaufman (1990, 1994), Key (1979), Loukotka (1968). En númberu de llingües esisten siete grandes families llingüístiques d'amplia distribución el Suramérica: la familia macro-tupí, la familia arawak, la macrofamilia macro-ye, la familia caribe, la familia pano-tacana, la familia chibcha y la familia tucana. Por númberu de falantes son importantes families o macrolengues formaes por un númberu amenorgáu de llingües qu'algamaron gran espardimientu: quechua, aimara y mapuche. Una llista completa de les families llingüístiques correutamente identificaes en Suramérica ye la siguiente, ente paréntesis asítiase'l númberu averáu de llingües, les llingües estinguíes o casi-estinguíes marcar col signu (†):
- Llingües aimaras (3)
- Llingües arauanes (8)
- Llingües arawak (64)
- Llingües arutani-sapé (2)
- Llingües barbacoanes (11)
- Llingües bora-witoto (6)
- Llingües cahuapananas (2)
- Llingües caribe (32)
- llingües cañar-puruhá (2,†)
- Llingües chapacura-wanham (5)
- Llingües charrúas (10)
- Llingües chibchas (22)
- Llingües chocó (12)
- Llingües chon (2)
- Llingües guahibanas (5)
- Llingües harakmbet (2)
- Llingües hibito-cholón (2)
- Llingües jivaroanas (4)
- Llingües jirajaranas (7,†)
- Llingües lule-vilela (2)
- Llingües macro-yê (32)
- Llingües makú (6)
- Llingües mascoyanas (5)
- Llingües mataco-guaicurú (11)
- Llingües mura-pirahã (4)
- Llingües nambicuaranas (3)
- Llingües pano-tacanas (33)
- Llingües peba-yagua (2)
- Llingües quechues (46)
- Llingües salibanas (3)
- Llingües tallán-sechura (3,†)
- Llingües timote-cuica (2,†)
- Llingües tinigua-pamigua (3)
- Llingües tucanas (25)
- Llingües tupí (76)
- Llingües uru-chipaya (2)
- Llingües yanomami (4)
- Llingües zamucoanas (2)
- Llingües záparo (7)
Ente les llingües aisllaes o non clasificaes d'América del Sur taríen:
- Aguano [NC,†]
- Aikaná [A]
- Andaquí [NC,†]
- Alacalufe (Qawasqar) [A]
- Andoque (Andoke) [A]
- Arára [†]
- Baena [NC,†]
- Bagua [NC,†]
- Betoi[32] [A,†]
- Bolona [NC,†]
- Candoshi [A]
- Canichana (Canesi, Kanichana) [A,†]
- Camsá (Sibundoy, Coche, Kamsá) [A,†]
- Carabayo (Yurí, Aroje, Macusa) [NC,†]
- Cayubaba o Cayuvava [A]
- Chacha [NC,†]
- Cofán[33] [A]
- Colima [NC,†]
- Comechingón [NC,†]
- Copallén [NC,†]
- Cueva (Panamá: mariña Pacífica, †) [NC,†]
- Culle [NC,†]
- Esmeralda (Takame) [A,†]
- Gamela [NC,†]
- Gorgotoqui [NC,†]
- Guamo (Wamo) [A,†]
- Hoti Makú? [NC/Makú?,†]
- Huancavilca [NC,†]
- Huaorani (Waorani, Auca, Sabela) [A]
- Huarpe [A,†]
- Humahuaca [NC,†]
- Irantxe [NC]
- Itonama (Saramo, Machoto) [A,†]
- Kambiwá [NC,†]
- Katembrí (Kiriri, Kariri) [NC,†]
- Kapixaná (Kanoé, Kapishaná) [A]
- Karahawyana (Brasil: Amazones) [NC,,†]
- Koayá (Kwazá) [A]
- Korubo [NC]
- Kukurá [NC,†]
- Kunza (Atacama, Atacameño, Lipe). [A,†]
- Leco (Lapalapa, Leko) [A,†]
- Maku [NC]
- Malibú [NC,†]
- Mapudungun [A]
- Matanawí (?) [NC,†]
- Mocaná [NC,†]
- Movima [A]
- Muniche (Muniche) [A,†]
- Muzo (Colombia [NC,†]
- Natú [NC,†]
- Omurano (Mayna, Mumurana) [A,†]
- Oti (Chavante) [NC,†]
- Otomaco (Taparita) [NC,†]
- Páez (Nasa Yuwe) [A]
- Palta [NC/Jivaroano?,†]
- Panche [NC,†]
- Pankararú [NC,†]
- Panzaleo (Latacunga, Quito, Pansaleo) [NC,†]
- Pijao (Natagaima, Coyaima) [NC,†]
- Puelche (Guenaken, Gennaken) [A,†]
- Pumé (Yaruro, Yuapín) [A]
- Puquina [A,†]
- Quingnam [A,†]
- Sacata [NC,†]
- Sanavirón [NC,†]
- Tabancale [NC,†]
- Tarairiú [NC,†]
- Taruma [NC,†]
- Taushiro (Pinchi, Pinche) [A]
- Tekiraka(Avishiri) [A]
- Ticuna (Magta, Tikuna, Tukna, Tukuna) [A]
- Tremembé (Teremembé) [NC,†]
- Trumaí [A]
- Tuxá [NC,†]
- Uamué [NC,†]
- Umbrá (Colombia: Caldas, Risaralda) [NC,†]
- Urarina (Shimacu, Itukale) [A]
- Warao (Guarao, Warraw, Guarauno) [A]
- Yámana (Yahgán, Tequenica, Háusi Kúta) [A]
- Yarí [NC]
- Yuracaré (Yura) [A]
- Yurí [NC]
- Yurumanguí (Yirimangi) [NC,†]
Hipótesis amerindia
La hipótesis amerindia, postulada primeramente por Joseph Greenberg, suxer que toles llingües indíxenes americanes pueden n'últimu términu arrexuntase en tres unidaes filoxenétiques o macrofamilias, que de norte a sur seríen:
- Llingües esquimo-aleutianes, que según Greenberg taríen emparentaes coles llingües euroasiátiques.
- Llingües na-dené, que n'últimu términu taríen emparentaes coles Llingües dené-caucásiques.
- Llingües amerindies, que englobaría al restu de llingües americanes, constituyendo por tanto la familia llingüística formada por un mayor númberu de llingües sobrevivientes.
Los métodos polos cualos Greenberg y Ruhlen sofiten dicha hipótesis fueron llargamente criticaos por otros llingüistes partidarios d'una aplicación más rigorosa de los métodos de la llingüística histórica. De fechu munchos llingüistes suxeren qu'anque n'últimu términu les unidaes filoxenétiques anteriores fueren correutes, el tiempu de separación d'unes llingües de les otres seríen tan grande que nun resulta posible reconocer afechiscamente los parentescos y por tanto nun seríen puramente demostrable pelos medios comunes de la llingüística histórica. Por esa razón munchos llingüistes consideren que la hipótesis amerindia y el restu d'axugamientos llingüísticos de les llingües americanes con llingües de Eurasia son totalmente espurios.
Delles otres afiliaciones o macrofamilies propuestes sobre les qu'esisten menos evidencies de parentescu y son pocu aceptaes por dellos llingüistes tán:
- Llingües macro-penutí, qu'incluyiría a les llingües penutíes puramente diches, al les llingües macro-mayes y a les llingües muskoki, ente otres.
- Macrofamilia hokana, que engloba delles llingües de California y Norte de Méxicu, na que dellos autores inclúin tamién llingües centroamericanes.
- Macro-chibcha, popularizada por Geenberg (1987) y preconizada enantes ente otros por Loukotka (1942), Mason (1950), Rivet (1952). Adolfo Constenla (1981, 1991, 1995), propunxo la macrofamilia lenmichí, una propuesta distinta de Greenberg, basada nel métodu que comparativu qu'incluyía como cañes a les llingües lenca, misumalpa y chibcha.
- Macrofamilia andina popularizada por Geenberg (1987), esta propuesta foi llargamente criticada básicamente poles mesmes razones que la hipótesis amerindia. En Los Andes ciertes zones de los Andes esisten nicios de la esistencia d'árees llingüístiques polo cual les llingües amuesen similaridades superficiales de les que nun se deduz un parentescu filoxenéticu xenuinu.
- Macrofamilia ye-pano-caribe, que englobaría a les Llingües macro-yê, a les llingües pano-tacanas y a les llingües caribe, dellos autores reformularon esti parentescu como ye-tupí-caribe escluyendo al grupu pano pero incluyendo al grupu tupí.
- Macrofamilia ye-tupí-caribe, formuláu más apocayá sobre la base d'irregularidaes compartíes nel sistema verbal.
- Macrofamilia arahuacana, que englobaría a les llingües arawak, les llingües arauanes y les llingües guahibanas.
- llingües macro-siux, qu'entendería hipotéticamente a les llingües iroqueses, les llingües siux y les llingües caddoanas.
Llingües franques o Sabires
Amás de los idiomes históricamente amestaos a una comunidá, citaos enantes, n'América tamién esisten variedaes pidginizadas o sabires que n'ocasiones aportaron a llargamente usaos como llingua franca pa la intercomunicación ente delles comunidaes lingüístcas, ente estos pueden mentase:
- Llabrador Eskimo Pidgin (Llabrador Inuit Pidgin)
- Hudson Strait Pidgin
- Greenlandic Eskimo Pidgin
- Eskimo Trade Jargon (Herschel Island Eskimo Pidgin, Ship's Jargon)
- Mednyj Aleut (Copper Island Aleut, Medniy Aleut, CIA)
- Xíriga haida
- Xíriga chinuk
- Xíriga nootka
- Broken Slavey (Slavey Jargon, Broken Slavé)
- Xíriga kutenai
- Xíriga loucheux (Jargon Loucheux)
- Inuktitut-English Pidgin
- Michif (French Cree, Métis, Metchif, Mitchif, Métchif)
- Broken Oghibbeway (Broken Ojibwa)
- Pidgin vascu-algonquino (Micmac-Basque Pidgin, Souriquois)
- Montagnais Pidgin Basque (Pidgin Basque-Montagnais)
- American Indian Pidgin English
- Delaware Jargon (Pidgin Delaware)
- Pidgin Massachusett
- Jargonized Powhatan
- Ocaneechi
- Llingua Franca Creek
- Llingua Franca Apalachee
- Mobilian Jargon (Mobilian Trade Jargon, Chickasaw-Chocaw Trade Language, Yamá)
- Güegüence-Nicarao
- Carib Pidgin (Ndjuka-Amerindian Pidgin, Ndjuka-Trio)
- Carib Pidgin-Arawak Mixed Language
- Guajiro-Spanish
- Betoye-Español
- Media Llingua
- Catalangu
- Callahuaya (Machaj-Juyai, Kallawaya, Collahuaya, Pohena)
- Ñeengatú (Língua Geral Amazônica, Llingua Boa, Língua Brasílica, Língua Geral do Norte)
- Llingua Geral do Sul (Língua Geral Paulista, Tupí Austral)
Remove ads
Árees llingüístiques n'América
L'estudiu tipolóxicu de les llingües autóctones d'América, yá conducíu a establecer qu'en delles zones del continente les llingües hubo desarrollos converxentes na historia de les families de llingües presentes neses zones. Eses zones llámense árees de converxencia llingüística. La evolución converxente neses árees habríase por cuenta de contactos enllargaos ente falantes de llingües de delles families, especialmente por aciu el matrimoniu interétnico. Les rexones onde s'estableció con razonable certidume la emerxencia d'árees llingüístiques son:
- Área llingüística mesoamericana
- Área llingüística amazónica
- Área llingüística andina
Llingües indíxenes per país
Llingües indíxenes d'Arxentina
Llingües indíxenes de Bolivia
Llingües indíxenes de Brasil
Llingües indíxenes de Canadá
Llingües indíxenes de Chile
Llingües indíxenes de Colombia
Llingües indíxenes d'Ecuador
Llingües indíxenes de Guatemala
Llingües indíxenes d'Hondures
Llingües indíxenes de Méxicu
Llingües indíxenes de Paraguái
Llingües indíxenes de Perú
Llingües indíxenes de Venezuela
Sistemes de trescripción rexonales
Una dificultá colos nomes de les llingües indíxenes son los nomes, al tratase de llingües con pocos falantes frecuentemente nun esiste un únicu nome estandarizado pa los nomes de les llingües (glotónimos). La situación complícase porque frecuentemente los nomes varien según l'orixe de los llingüistes que describieron les llingües o l'allugamientu de les llingües. La siguiente tabla de les correspondencies alternatives ente los sistemes trescripción más frecuentes:
| AFI | Kaufman (1990) | Americanistes | Español | Portugués | Indixenistes brasilanos | Inglés | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| /ʦ/ | c | tz, ts | ts | ||||||||||
| /ʧ/ | ch | č | ch | tx | tx | ch | |||||||
| /ʃ/ | sh | š | x, sh | x, ch | x | sh | |||||||
| /ʒ/ | j | y | j | j | zh | ||||||||
| /j/ | y | y | y, i | i | y | -align=center | /b/ | b | b | b, v | b | b | b |
| /v/ | v | v | b, v | v | v | v | |||||||
| /h/ | h | h | j, h | rr, h | h | h, kh | |||||||
| /s/ | s | s | s, z, c | s, ss, ç | s | s | |||||||
| /w/ | w | w | gu/gü-, hu/uh- | o | w | w | |||||||
| /ʎ/ | ly | ly | ll | lh | lh | ly | |||||||
| /ɲ/ | ny | ny | ñ | nh | nh | ny | |||||||
| /k/ | k | k | c, qu | c, qu | k | k | |||||||
| /g/ | g | g | g, gu | g, gu | g | g | |||||||
| /ʔ/ | ' | ', 7 | Ø, ', -h | Ø, ' | Ø | ||||||||
| /ɨ/ | ɨ, y, ü, i | ü | ü | ||||||||||
| /ə/ | y, ö | ö | ö |
Remove ads
- Llista de llingües indíxenes d'América
- Arte (gramática)
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads