Les llingües otomangues —tamién llamaes oto-mangues, otomangueanas o oto-mangueanas— constitúin una estensa familia llingüística qu'entiende a dellos grupos de llingües amerindies falaes ente'l centru de Méxicu y Nicaragua, anque namái sobreviven les llingües otomangueanas que se falen nel territoriu mexicanu. El mayor númberu de falantes d'esta familia alcontrar nel estáu d'Oaxaca, los falantes de zapoteco y de mixteco suman xuntos cerca de 1,5 millones de persones (cerca de la tercer parte de la población oaxaqueña). El númberu total de falantes de toles variedaes xuntes supera los dos millones.
Llingües otomangues | ||
|---|---|---|
| Distribución xeográfica | Área llingüística mesoamericana. | |
| Países |
 Méxicu, Estinguíes en:  Hondures Nicaragua Costa Rica | |
| Falantes | ~2,2 millones | |
| Subdivisiones |
Otomangue occidental Mixtecano-Amuzgollingües otopameanes, Lenguas chinantecas (es)  , lenguas tlapanecanas (es) , Lenguas chiapaneco-mangues (es) , Idioma popoloca, Lenguas zapotecanas (es) , Idioma amuzgo (es) y llingües mixtecanes | |
| Códigu Glottolog | otom1299 | |
| Ver tamién Idioma - Families - Clasificación de llingües | ||
| [editar datos en Wikidata] | ||
Nel Altiplanu, les llingües oto-pameanas pertenecientes a esta familia cunten con una importante presencia n'estaos como Hidalgo, Querétaro, Méxicu, San Luis Potosí, Tlaxcala, Puebla y Guanajuato, onde esisten importantes comunidaes falantes d'otomí y mazahua, según pequeños nucleos que caltienen otros idiomes d'esta caña, incluyíos el jonaz, tlahuica, matlatzinca y pame.
Delles llingües otomangueanas atópase en peligru d'estinción, ente elles, les últimes cuatro mentaes nel párrafu anterior. Como exemplu, l'ixcateco y el matlatzinca cunten con unes poques centenes de falantes. Grupos completos, como'l mangueano, sumieron.
La familia llingüística otomangueana tuvo presente nel sur de Méxicu a lo menos dende l'añu 2000 e.C., anque probablemente esta presencia estiende dellos milenios más nel pasáu.[1] Emplegando'l revesosu métodu glotocronológico, propúnxose que la fecha averada de rotura del protootomangue asocedió alredor del añu 4400 e.C.[2] Suxirióse que'l urheimat otomangueano ye'l valle de Tehuacán (sureste de Puebla, Méxicu), polo que pudo tar rellacionáu con delles de la cultures neolítiques más antigües de Mesoamérica.
Anque a al respective de la llocalización del urheimat otomangueano hai dalgún discutiniu, paez esistir consensu en redol a que la cultura de Tehuacán, que se desenvolvió ente'l 5000 y el 2300 e.C., ye espresión arqueolóxica de pueblos de fala otomangueana.[2] L'analís del vocabulariu acomuñáu a l'agricultura tamién ye indicador de que los pueblos que falaron el protootomangue tuvieron una participación relevante na doma del maíz y otros cultivos, xunto colos falantes de protomixezoque y protomaya.[3]
La llarga historia de la familia otomangueana dio como resultáu una notable diverxencia llingüística ente los grupos que lu componen. Terrence Kaufman compara'l nivel de diferenciación qu'esiste ente les cañes del tueru otomangueano col que se repara ente los principales grupos de les llingües indoeuropees.[4] Amás, propón que les llingües otomangueanas pueden ser l'orixe de delles traces llingüístiques que se presenten nos idiomes del área llingüística mesoamericana.
Historia de los estudios sobre les llingües otomangueanas
La familia otomangue ta compuesta de siete rames: amuzga, chinanteca, mixteca, otopame, popoloca, tlapaneca y zapoteca. La ellaboración de la descripción d'esta familia foi un gran llogru de la llingüística comparativa y histórica. L'agrupación d'estos siete cañes en grupos que engloben delles cañes, incluyendo l'intentu representáu nel cuadru embaxo, nun cunta con muncho alcuerdu. De fechu dellos autores presentaron reconstrucciones entemedies basaes en 2 o 3 cañes, pero nun ta claro por casu qu'esistiera un proto-otomangue oriental frente a un proto-otomangue occidental. La reconstrucción del sistema fonolóxicu del proto-otomangue a partir de los siete families y ensin tratar de reconstruyir tolos grupos entemedios foi realizada por Rensh (1966).[5]
Nel sieglu XIX Orozco y Berra (1864) propunxera'l parentescu de les llingües zapoteques y les llingües mixteques, incluyendo nesta propuesta'l cuicatecu, el chochu y el amuzgo. Este mesmu autor atopó un parentescu ente'l otomí y el mazahua. Poco dempués, Pimentel (1865, 1874) añadió a les anteriores el mazateco, el popoloca, el chatino y el chinanteco al zapoteco-mixteco y rellacionó el pame col otomí-mazahua. Daniel Brinton (1891) suxirió que'l chichimeca-jonaz y el pame taríen rellacionaos con otomí-mazahua. Asina a principios de sieglu XX reconociérense dos grupos rellacionaos el grupu otopame y el grupu zapoteco-mixteco-amuzgo-popoloca.
A principios del sieglu XX, Lehman (1920) añadió'l grupu chiapaneco-mangue y reorganizó los parentescos internos del otomangueano oriental. Jacques Soustelle (1935) estudió sistemáticamente el grupu otopame y exminó l'agrupamientu internu. En 1926 Schmidt rellacionó tentativamente el chiapaneco-mangue y el oto-pame y acuñó el términu otomí-mangue pa la familia. Sicasí, Sapir (1929) el primer autor que rellacionó definitivamente'l oto-pame-chiapaneco y el mixteco-zapoteco-amuzgo-popoloca, nuna forma equiparable al modernu agrupamientu. Sacante pol fechu de que'l trabayu de Suárez (1977) sobre'l tlapaneco (me'phaa) y el subtiaba probó qu'estes llingües taben rellacionaes col restu del otomangueano y más que coles llingües hokanas como Sapir había propuestu.[6] Swadesh incluyó'l huave como llingua otomangueana, qu'anguaño se considera aisllada.
A partir de 1950 empezó'l trabayu reconstructivo. El proto-otopame foi reconstruyíu por Doris Bartholomew, el proto-zapoteco por Morris Swadesh y el proto-chiapaneco-mangue por Fernández de Miranda y Roberto Weitlaner. La primer propuesta pal proto-otomangueano reconstruyíu ye de Longacre (1957), y foi darréu revisáu por él mesmu y Rensch.
Clasificación interna
| Grupos | Llingua | Territoriu | ||
|---|---|---|---|---|
| Otomangue occidental | Oto-pame-chinantecano | Oto-pameano | Otomí | Centru de Méxicu |
| Mazahua | Estáu de Méxicu | |||
| Matlatzinca | Estáu de Méxicu | |||
| Tlahuica | Estáu de Méxicu | |||
| Pame | Estáu de Méxicu | |||
| Jonaz | Guanajuato, San Luis Potosí | |||
| Chinantecano | Chinanteco | Oaxaca y Veracruz | ||
| Tlapaneco - mangueano | Tlapanecano | Tlapaneco | Guerrero | |
| Sutiaba (†) | Nicaragua | |||
| Mangueano | Chiapaneco (†) | Chiapas | ||
| Mangue (†) | Nicaragua | |||
| Chorotega (†) | Costa Rica | |||
| Otomangue oriental | Popoloca-Zapotecano | Popolocano | Mazateco | Oaxaca y Veracruz |
| Ixcateco | Oaxaca | |||
| Chochu | Oaxaca | |||
| Popoloca | Puebla | |||
| Zapotecano | Zapoteco | Oaxaca | ||
| Chatino | Oaxaca | |||
| Papabuco | Oaxaca | |||
| Solteco | Oaxaca | |||
| Amuzgo - mixtecano | Amuzgo | Amuzgo | Oaxaca y Guerrero | |
| Mixtecano | Mixteco | La Mixteca | ||
| Cuicatecu | Cañada de Cuicatlán | |||
| Triqui | Oaxaca | |||
Toles llingües otomangueanas son tonales, y en munches d'elles la nasalización tien un papel fonémico. Morfolóxicamente el nome ye relativamente simple, siendo'l verbu la parte más complexa de la oración.
Fonoloxía
El sistema fonolóxicu del protootomangue tal como foi reconstruyíu por Rensch ye relativamente simple. Constaría de 9 consonantes, 4 vocales y 4 tonos. El siguiente cuadru resume los fonemes del proto-otomangue:[7]
| alveolar | palatal | velar | lab-vel | glotal | |
|---|---|---|---|---|---|
| oclusiva | *t | *k | *kʷ | *ʔ | |
| fricativa | *s | *h | |||
| sonorante | *n | *y | *w | ||
| vocal zarrada | *i | *o | |||
| vocal abierta | *y | *a | |||
Ye de notar l'ausencia de consonantes llabiales. En munches cañes el fonema deriváu /*p/ deriva de la labiovelar /*kʷ/. Tamién convien notar la asuencia d'oposición ente fonemes sordos y sonoros, que foi desenvuelta secundariamente n'otres llingües otomangueanas (dacuando a partir de secuencies de nasal + oclusiva, dacuando d'otres fontes). La siguiente tabla resume dalgunos de los cambeos fonéticos principales que caractericen a les distintes cañes del otomangue:
| proto- otomangue |
proto- mixtecano |
Amuzgo | proto- popolocano |
proto- zapotecano |
Proto- -mangueano |
Proto- otopameano |
Proto- chinanteco |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| **t | *t | *t, *h[8] | *t | ||||
| **k | *k | *k | *k | *k | *k, *č | *k | *k |
| **kʷ | *kʷ | *p, *kʷ | *p | *p | *kʷ | ||
| **s | *θ | *tʲ | *s | *s | |||
| **n | *n | *n | *n | ||||
| **y | *y | *y | *iH- | ||||
| **w | *w | *w | *w | *uH- | *w | ||
| **nt | *ⁿd | nt | *nt | *č | *ⁿd | *t | *z |
| **nk | *ⁿg | nk | *nk | *ⁿg | *k | *g | |
| **nkʷ | *ⁿgʷ | nkʷ | *ⁿb | *p | *gʷ | ||
| **ns | *ⁿgʷ | c | *c | *č | *ⁿd | *c | *z |
| **nn | nn | *m | *m | *m | |||
| **ny | *l | *l | *L | *i | *i | *nin | |
| **nw | *m | m | *m | *kʷ | *m | *m | *m |
Morfoloxía
Les llingües otomangueanas nun tienen inflexón nel nome, anque almiten prefixos posesivos y clíticos pa indicar el plural. En delles llingües la forma de los pronomes estrema ente persona, animal o cosa; esto puede considerase una distinción de xéneru gramatical semánticamente determináu.
Esisten pocos sufixos derivativos, siendo la composición el procedimientu morfolóxicu más común pa formar nueves pallabres.
En cuanto al alliniadura morfosintáctica nun esiste coherencia a lo llargo de la familia. Delles llingües amuesen un tipu ergativo-absolutivo (el chinanteco y el tlapaneco), otres un tipu activu-inactivu (el chochu, el matlatzinca y probablemente el chiapaneco) y otres nun amuesen evidencia clara (mixteco, zapoteco) Nun esiste casos d'escamplaes d'alliniadura nominativu-acusativu.[9]
Sintaxis
Sintácticamente, la mayoría tamién tienen l'orde básicu de frases VSO. Conectáu colo anterior ta'l qu'un en bon númberu d'elles el modificador siga al modificáu y que'l complementu sintácticu vaya detrás del nucleu que lo riquir.
Comparanza léxica
Diversos autores construyeron llistes de cognaos de dellos centenares de términos. Sicasí, munches d'eses llistes anque contienen delles correspondencies regulares tán llaraes d'irregularidaes, aumentos prefijados y sufijados que faen que les correspondencies sían bastante inexactes. Polo que l'estáu actual les llingües otomangueanas tienen de ser consideraes como una macrofamilia tentativa. Los numberales siguientes amuesen la diverxencia del léxicu:[10][11]
| GLOSA | OM oriental | OM occidental | PROTO-OM | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| PROTO- MIXTECO |
PROTO- AMUZGO |
PROTO- POPOLOCANO |
PROTO- ZAPOTECANO |
PROTO- MANGUE |
PROTO- OTOPAME |
PROTO- CHINANTECO |
PROTO- TLAPANECANO | ||
| 1 | ĩĩ | *kwi | *hnku | *ti-kéʔ | *-ʔná | *kão | *-mba¹ | *hnkw- | |
| 2 | *o-wi | *we | *yu-hu | *tupa | *hau- | *yo-hũ | *tũ | *-hma³ | *-hyu |
| 3 | *o-nin | *ndyy | *nin-he | *ʦona | *hai- | *ʔyũ | *ʔn | *-tsu⁴ | *ʔnin- |
| 4 | *kuwĩ | ñeke | *ñũhũ | *tapa | *a-hwa | *k | *kyũ | *-ko³ | *ku-hĩ |
| 5 | *ʔũ | *ʔon | *ñũ-ʔũ | *kaʔyu | *hau-mu-he | *kĭtʔa | *ʔŋya | *wi²tsu³ | |
| 6 | *iñu | *yon | *ʃhão (?) | *ʃoʔpa | *hai-mba- | *ʔná-ʔtó | *hŋyo | *ma²hu² | |
| 7 | *o-kyaʔ (?) | *ntykeʔ | *yãel to | *kati | *ndi- | *yo-tó | *gya(o) | *kya(tV) | |
| 8 | *o-ña | *ñe | *ʃnĩ | *ʃonuʔ | *sa-hu | *hñã-tó | *hŋya | *(h)ña- | *hña (?) |
| 9 | ĩ `ĩ ` | *ñhe | *ña(hã) | *kaʔ | *-li | *k | *ŋyo | ||
| 10 | *kyi | *ki | *te | *tii | *hee-nda | *gya | *gu³wa³ | ||
Ente los cognados llargamente estendíos ta *rini 'sangre, carne crudo' (otomí ngi 'carne', matlatzinca ríní 'carne', chatino tnẽ21 'sangre', zapoteco rini 'sangre', mixteco ñiñi 'sangre').
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
