La llingües arahuaques o arawak son una familia de llingües indíxenes d'América, estendida por Suramérica y el Caribe correutamente identificada. Recibe'l so nome de la llingua arawak (nun hai que confundir el nome con araucanu nin con arhuaco nin con arauá). Sería de les más diverses y estendíes d'América, nel sentíu de qu'inclúi más variedaes conocíes y algama una dispersión territorial mayor. Dellos autores postulen que les llingües arawak puramente felicidaes (maipureanas) podríen tar emparentaes coles llingües arauá y les llingües guahibanas, y palles usa'l términu macro-arawak o arahuacano.
Llingües arahuaques | ||
|---|---|---|
| Distribución xeográfica | Rexón circunamazónica, Caribe y América Central | |
| Países |
 Venezuela Colombia Perú Brasil Paraguái Belize Hondures Nicaragua Guatemala Arxentina Puertu Ricu Cuba República Dominicana Haití Xamaica | |
| Falantes | ~688.000 (2009)[1] | |
| Filiación xenética | Macro-arawak (Arawakan) (?) | |
| Subdivisiones |
Arawak septentrionales (~410 mil) Arawak meridionales (~80 mil) | |
| Códigu Glottolog | araw1281 | |
| Ver tamién Idioma - Families - Clasificación de llingües | ||
| [editar datos en Wikidata] | ||
Historia
Les llingües arawak falar nuna gran parte del territoriu de l'América Llatina, dende los montes centrales del Cordal de los Andes nel Perú y en Bolivia, travesando la llanura amazónica, al sur en direición de Paraguái y al norte, en países de la mariña del norte de l'América del Sur, como Surinam, Guyana y Venezuela.
Aryon Rodrigues[2] llamó la llingua falada en delles islles antillanes, como Trinidá, Lokono. Cuando los europeos empecipiaron la so colonización de les islles del Caribe, los arawak taben estremaos y compartíen la tierra colos caribes y foi qu'unos y otros tuvieron contactos cola población nativa y les sos llingües. Como caribe, nome arawak yera usáu pa designar el conxuntu de llingües atopaes nel interior del continente y aparentaes col arawak.
Legáu: términos d'orixe arawak
De les llingües arawak septentrionales pasaron dellos préstamos de pallabres al castellán y otros idiomes, como por casu: batata, bohío, caimán, cacique, caníbal, canoa, carey, colibrí, agües, guajiro, hamaca, iguana, maíz, sabana o tiburón. La llingua taíno foi falada en Cuba, Xamaica, Puertu Ricu y La Española, siendo la fonte de la mayoría d'estos préstamos léxicos.
Clasificación
La familia arawak estricta, o maipureana, estender na rexón circunamazónica (de fechu namái una llingua de la familia ta íntegramente dientro de la rexón Amazónica). Ye la mayor familia d'América del Sur en cuanto al númberu de llingües rexistraes y probablemente tamién tocantes a estensión orixinal.[3] El parentescu xenéticu de les llingües arawak foi reconocíu per primer vegada pol padre Gilii en 1783, trés años antes de la famosa afirmación de Sir William Jones sobre l'indoeuropéu.[4] La reconocencia de Gilii basar na comparanza de les marques de persona en maipure, una llingua estinguida del valle del Orinoco, y el moxo de Bolivia. Gilij denominó a la familia maipure d'onde se tien la denominación llingües maipureanas. Briton (1982) camudó la designación a «arawak», nome tomáu d'una de les llingües más importantes de la familia, l'arawak (lokono) faláu nes Guayanes. Esta denominación ganó aceptación mientres les siguientes décades hasta convertise en mayoritaria. Les llendes de la familia fueron definitivamente establecíos a principios del sieglu XX.
Anque anguaño namái sobreviviríen unes 40 llingües, d'un total d'ente 89 (Noble, 1965) y 154 (Loukotka, 1968) llingües rexistraes. Na actualidá alredor de mediu millón de persones falen una llingua arawak, anque'l 80 % d'estos falantes pertenecen a namái dos llingües, el garífuna y el wayúu, y namái 17 d'elles superen los mil falantes, polo que la mayoría de llingües de la familia tán seriamente amenaciaes.
Clasificación interna
Los estudios comparativos ya históricos sobre les familia arawak tienen una llarga historia. Sicasí, la primer reconstrucción de proto-arawak sobre bases sólides y sobre la base d'unos 200 términos léxicos y unos pocos morfemes gramaticales foi publicada por Payne en 1991. Este mesmu trabayu trata l'asuntu de l'agrupación interna de la familia, anque namái dende'l puntu de les innovaciones léxiques, más que de les innovaciones fonolóxiques o gramaticales, razón pola cual dicha clasificación sigue siendo aldericada.
De siguío danse les principales divisiones de la familia, xunto col númberu de llingües entá vives de cada grupu y el númberu averáu de falantes, cola fecha del cálculu:
- Llingües arahuaques centrales
- Llingües arahuaques orientales
- Llingües arahuaques septentrionales
- Grupu Caribeñu
- Grupu Interior
- Grupu Wapishano
- Non clasificada ###
Yabaâna ¿?[30]
- Llingües arahuaques meridionales
- Grupu Paraná-Mamoré
- Llingües campa
- Grupu Purús
- Non clasificada ###
Descripción llingüística
Por cuenta de el gran espardimientu de les llingües arawak n'América del sur y Centroamérica, esiste una gran diversidá gramatical ente elles. Anque les llingües arawak d'un mesmu grupu pueden retener hasta un 70 o 80 % de léxicu básicu común, por cuenta de contactos con otros grupos y matrimonios mistos pueden llegar a presentar carauterístiques gramaticales abondo distintes. Nel área del altu Vaupés, onde tolos sos habitantes son obligatoriamente billingües (dacuando trillingües), esiste una fuerte inhibición cultural escontra'l préstamu léxicu que ye interpretáu como una forma de llingua entemecida», pero les influencies gramatical y sintácticu más sutiles fixeron converxer gramaticalmente les llingües arawak de la rexón escontra les llingües tucanas ensin producir un impautu tan importante nel léxicu.
Delles carauterístiques comunes a les llingües arawak son:
- Alliniadura morfosintáctica de tipu activu/inactivu, onde como marques d'axente activu úsense prefixos y les marques d'oxetu tienen formes similares pero son sufixos.
- Xéneru gramatical. La mayoría de llingües arawak estremen dos xéneros: masculín y femenín, nos pronomes personales de tercer persona, los demostrativos, delles formes nominalizadas del verbu. Anque delles llingües desenvolvieron sistemes secundarios más complicaos de clasificadores nominales esta carauterística nun paez remontase al proto-arawak.
- Númberu gramatical. Toles llingües arawak estremen el singular del plural, anque'l plural ye opcional cuando'l referente nun ye humanu. El plural d'humanos o animaos provién usa formes derivaes de *-na / *-nin, ente que'l plural d'inanimaos o non humanos provién xeneralmente de *-pe.
- Posesión alienable frente a inalienable. Les llingües arawak estremen por aciu un sufixu especial si tratar de posesión inalienable (partes del cuerpu, parientes, etc..) o si tratar de posesión alineable (oxetos materiales, etc.).
- Atribución y negación. La mayor parte de llingües arawak tienen un prefixu de negación ma- y un prefixu d'atributivu-relativu ka-, por casu, en piro ka-yhi 'teniendo dientes' (ATR-diente), ma-yhi 'melláu, que nun tien dientes' (NEG-diente)[46] o en bare ka-witi-w (ATR-güeyu-FEM) 'una muyer con bona vista', ma-witi-w 'una muyer con mala visión, ciega' (NEG-güeyu-FEM).
Fonoloxía
L'inventariu consonánticu típicu d'una llingua arawak ye más o menos el siguiente:[47]
Los soníos ente paréntesis namái apaecen en delles llingües de la familia:
- El contraste ente /b/-/p/ y /d/-/t/ atópase na mayor parte de les llingües arahuaques septentrionales, pero ta ausente nes meridionales. El constraste /k/-/g/ ye inda más escasu y namái apaez nel estinguíu resígaro y el garífuna.
- El contraste ente oclusives aspiraes y non aspiraes namái apaez en delles llingües arahuaques septentrionales.
Morfoloxía
La mayoría de llingües arahuaques son polisintétiques o predominantemente aglutinantes con pocos elementos fusionantes. Na mayoría d'elles les marques morfolóxiques recayen sobre'l nucleu más que'l complementu, esto ye, son llingües con marcaje de nucleu. Esti factor esplica l'ausencia de casu gramatical na mayoría de llingües. Les llingües arahuaques son predominantemente sufijantes y namái tienen unos pocos prefixos, anque los pocos prefixos son bastante uniformes a lo llargo de tola familia, ente que los sufixos varien enforma d'un subrupo arawak a otru. Los morfemes ensin amestar frecuentemente se gramaticalizan como morfemes amestaos, asina les adposiciones apuerten a marcardores aplicativos y los raigaños verbales frecuentemente se gramaticalizan como marques d'aspeutu gramatical.
Les llingües arahuaques tienden a tener un gran númberu de clasificadores nominales y namái dos o trés xéneros gramaticales acutaos a los pronomes y otros elementos ensin referencia fixa. La morfoloxía nominal ye senciella y bien uniforme en tola familia, siendo la morfoloxía verbal más complexa y variable d'unes llingües a otres. La morfoloxía verbal ye particularmente complexa nes llingües arahuaques meridionales y namái en delles de les septentrionales. Como exemplu d'altu grau de polisíntesis el Amuesha (AM, arawak meridional) y el Tariana (TA, arawak septentrional):
- (1a) Ø-omaz-amy-yʔt-ampy-ye-y-ye-n-yˑn-a
- 3SG-dir.ríu.embaxo-DISTR-EPENT-DAT-EPENT-PL-EPENT-?-PROG-REFL [AM, Wise 1986:582]
- 'Diben diendo ríu abajo en canoa a última hora de la tarde deteniéndose a lo llargo del camín'
- (1b) na-mat͡ʃi-ka-i-yá-kaka-tha-sina-bala
- 3PL-ser.malu-TEM-CAUS1-CAUS2-RECIP-FRUSTRATIVO-PASÁI0.REMOTU-LOC [TA, Wise 1986:582]
- 'Tresformáronse unu a otru en daqué ubicuu anque en devanéu'
Nes llingües arahuaques esisten marques persona nel verbu tantu pal axente» (A: axente, o Sa: suxetu activu) como pal oxetu» (O: paciente, o So: suxetu pasivu). Les marques de persona pal papel temáticu d'axente usualmente van prefijadas ente que les marques pal papel temáticu de paciente o esperimentador van sufijadas. El siguiente cuadru recueye les formes propuestes pal proto-arawak:
| Prefixos (A/Sa) | Sufixos (O/So) | |||
|---|---|---|---|---|
| Singular | Plural | Singular | Plural | |
| *wa- | *-na, *-te | *-wa | |
| *(h)i- | *-pi | *-hi | |
| 3ª per. masc. | *ɾi-,*i- | *na- | *-ɾi, *-i | *-na |
| 3ª per. fem. | *thu-,*o- | *na- | *-thu, *-o | *-na |
| impersonal, reflexivu | *pa- | |||
| indetermináu | *i-, *a- | *-nin | ||
La forma impersonal-reflexiva varió enforma nes llingües modernes; en delles llingües usar pa la primer persona del plural inclusiva, tamién s'usa cuando'l suxetu y el paciente coinciden (reflexividá), pa espresar reciprocidá ente suxetu y paciente ya inclusive cuando un posesivu dientro de la oración ye correferencial col axente.
Les llingües arawak meridionales tienen una estructura de predicáu más complexa que les llingües arawak septentrionales[48] Esta diferencia podría debese a efeutos d'espardimientu dientro del área llingüística, yá que la mayor parte de les llingües arawak y non arawak de l'Amazonia meridional son más polisintétiques que les llingües del norte. Les carauterístiques morfolóxiques reconstruibles pal proto-arawak inclúin (a) pronomes personales y afixos que marquen persona nel verbu, (b) xéneru gramatical, (c) númberu gramatical, (d) marques posesives nos nomes, (y) marques d'atribución y negación. En cuanto al xéneru gramatical la mayoría de les llingües estremen dos xéneros, masculín y femenín, como nos siguientes exemplos del Palikur (PA, arawak septentrional) y Tariana (TA, arawak septentrional):
- (2a) amepi-yo / amepi-ye
- lladrón.FEM / lladrón.MASC
- 'lladrona' / 'lladrón' [PA, Aikhenvald 2001:172]
- (2b) nu-phe-ri / nu-phe-m
- 1ªSG-hermanu.mayor-MASC / 1ªSG-hermanu.mayor-FEM
- 'el mio hermanu mayor' / 'la mio hermana mayor' [TA, Aikhenvald 2001:172]
Sintaxis
Tienden a tener un alliniadura morfosintáctica de tipu activu-inactivu, más qu'unu ergativo-absolutivo o acusativu-nominativu.
Comparanza léxica
De siguío preséntense curties llistes de cognados pa los trés principales grupos:[49]
| Arawak caribeñu | Arawak septentrional continental | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Yucuna | Arawak | Wayúu | Garífuna | Taíno | Proto-AC | Achagua | Baniwa-W. | Kurripako | Warekena | Piapoco | Resígaro | Proto-AS | |
| 'unu' | pajluwája | ábã | wane | ában | heketi | *abã-n | Baque | patsià | pada | peya | abéíri | sagú | *(a)pa-yá *pati- |
| 'dos' | ijamá | bian | piama | piáma | yamo-ka | *piama | čámai | enaba | jamada | damtatha | pučáiba | migaakú | *čama- |
| 'trés' | wéeji kéele | kabun | apünüin | ürua | kanokum | ? | matálii | terètsi | madalida | mabaitalisa | máisiba | migaakú sagú |
*mapa(li) |
| 'cuatro' | pa'ú quéele | biti | pienči | gádürü | bibiti | ? | likuadaka | báinúaka | po'tsáávágaahí | ? | |||
| 'home' | ačiñá | wadili | haišiči | eyeri | iro | *atsiri | wašiaáli | ênami | aačia | inauli | athìari | atsáagí | *atsiri |
| 'muyer' | inanáru | hiaro | jiérü | hiñanru | inaru | *hi(n)ãru | íina | néeyawa | inaro | inautam | inanái | ináadó | *inaru |
| 'perru' | jáahui- pirákaná | (péero) | erü | aunli | aon | *aũri | áuli | tsîinu | tsino | čino | áuri | íiní | *auri *tsino |
| 'sol' | kaamú | hadali | ka'í | weyu | wey | *kããwói | káiwia | amóši | heri | kamoi | èeri' | jáhí | *kãwósi |
| 'lluna' | kéeri | kati | kaší | kati | karaya | *kasiri | kéerri | ašída | keri | keti | kéeri | keégí | *ka(si)di |
| 'agua' | Júuni | uini | wüin | duna | nin | *(h)uni | šiátai | wéni | ooni | one | úni | jooní | *(h)uni |
| Arawak meridional | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Amuesha | Asháninka | Ashéninka | Machiguenga | Mehinaku | Nomatsi- guenga |
Paresi | Piro- Yine | Waurá | Yawalpití | Proto-AM | |
| 'unu' | paterr | aparo | aparoni | paniro | pauitsa | patiro | hatita | satupje | pãwã | paua | *pãtiru/ *pãwã |
| 'dos' | guo | apite | apiti | piteni | mepiama | pite | hinama | gepi | mepĩjãwã | purziñama | *piti-/ *piama |
| 'trés' | ma'pa | maava | maawa | mavani | kamayukule | maba | hanama | mapa | kamaukula | kamayunkula | *maapa- |
| 'cuatro' | pa'tats | tovaini | otsibasati | gepkoxamkoje | ? | ||||||
| 'home' | yakma | širampari | širampari | surari | erináu | sërari | ena | exi | eniža | örinau | *serãri |
| 'muyer' | peno | tsinane | tsinani | tsinane | teneru | tsinane | ohiro | setu | tinežo | tináu | *tsinaru |
| 'perru' | oček | otsiti | otsitsi | otsiti | awajalukuma | otsiti | (kačolo) | abe | awaulukumã | *otsiti *away- | |
| 'sol' | atsne' | poreatsiri | oorya | poreatsiri | kame | paba | kamai | kaxi | kami | kame | *kamá(s)i *(pori)atsiri |
| 'lluna' | arrorr | kaširi | kaširi | kaširi | keri | mančakori | kaimare | airi | keži | keri | *kasiri |
| 'agua' | oñ | nija | jiñaa | nia | one | nija | one | gonu | uni | o | *uni(hai) |
Numberales
Los numberales reconstruyíos pa distintes cañes arahuaques son:[50]
| GLOSA | Oriental | Septentrional | Central | Meridional | Occidental | PROTO- ARAWAK | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Palikur | PROTO- CARIBEÑU |
PROTO- INTERIOR |
PROTO- PARESÍ- WAURÁ |
PROTO- PARANÁ- MAMORÉ |
PROTO- CAMPA |
PROTO- PURÚS |
Chamicuro | Yanesha (amuesha) | ||
| '1' | paha-t | *aban(y) | *(a)pa- | *paw- *pati- | *pa-(ti) | *a-pa(ti)-ro | *pati | padláka | patʲyʐ | *pa- |
| '2' | pi-ta-na | *piama | *piama- | *(la mio)pĩyãmã | *(a)pi- | *a-pite- | *he-pi | maʔᵃpóhta | y̤pa | *pi-ama/ *pi-ta- |
| '3' | mpana | *apa-nin- *kamɨn- | *mapa-~ *mada- | *kamayukúla | *mapa- | *maba- | *mapá | kíɬko | maʲpa | *mapa- *kama- |
| '4' | paxnika | *pinti | *2x2 | maʔᵃpohta- mádla | pa'taʦ | |||||
| '5' | poho-wku '1x5' | *pada | *pa-kapi | *1x5 | *pa-X | (pička) | amnaːɾ | *1x5 | ||
| '6' | pugunkuna | *5+1 | *1+5 | (sókta) | peːʧap | *1+5 | ||||
| '7' | nteunenker | *5+2 | *2+5 | *2+5 | (kañčis) | (kantʂyʐ) | *2+5 | |||
| '8' | 7+1 | *5+3 | *3+5 | *3+5 | (púsak) | (posok) | *3+5 | |||
| '9' | 7+2 | *5+4 | *4+5 | *4+5 | (ískon) | (eskont) | *4+5 | |||
| '10' | madik-awku | *2x5 | *2x5 | (čúŋka) | tʂaːʐaʔ | *2x5 | ||||
Los términos ente paréntesis del chamicuro y el yanesha son préstamos del quechua.
Referencies
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
