Les llingües wakash son una familia de llingües orixinaria d'América entá falaes na zona costera al occidente de la Columbia Británica (Canadá), incluyida la Islla de Vancouver. Según Edward Sapir, perteneceríen al grupu Algonquino-Wakash de les llingües amerindies; Voegelin y otros cunten que tratar d'una familia aisllada.
Llingües wakash | ||
|---|---|---|
| Distribución xeográfica | Mariña Occidental de Norteamérica (Columbia Británica) | |
| Países |
.svg){kind=small} Canadá | |
| Falantes | ~795 (2009)[1] | |
| Subdivisiones |
Grupu septentrional Grupu meridional | |
| ISO 639-2 | wak | |
| Códigu Glottolog | waka1280 | |
|
| ||
| Ver tamién Idioma - Families - Clasificación de llingües | ||
| [editar datos en Wikidata] | ||
Introducción
Les llingües de la familia distribuyir nel área alredor de la islla de Vancouver, ocupando tamién una parte substancial de tierra firme al norte de la mesma, na Columbia Británica. L'área d'orixe d'estes llingües paez coincidir cola área qu'ocupen anguaño yá que gran parte del so vocabulariu patrimonial referir a términos marítimos, rellacionaos cola pesca, el trabayu en madera o la fabricación de canoes, lo que suxer qu'históricamente'l léxicu del proto-wakash taba acomuñáu al mesmu tipu de mediu natural que'l qu'ocupen anguaño.
Entá ye más Sapir señala amás del ellaboráu léxicu del nutka pa munches especies marines, señala inclusive la esistencia de sufixos locativos en kwakiutl y nutka pa referise a actividaes qu'asoceden na sablera, la mariña predresa o'l mar. Tocantes a la cultura material dellos aspeutos culturales rellacionaos col potlatch apaecen nel estratu léxicu más antiguu del nutka esistiendo numberosos términos rellacionaos con mercar, dar fiestes, celebrar potlatchs y celebrar ceremonies de pubertá femenines. Esti aspeutu cultural refléxase inclusive na gramática que nuevamente contién sufixos acomuñaos col potlach, lo cual incidentalmente prueba l'antigüedá d'esos desarrollos culturales.
La familia de llingües wakash foi identificada na so forma actual por Boes (1889) quien nun trabayu de campu llogró identificar un bon númberu de correspondencies léxiques y sufixos gramaticales ente'l nutka y el kwakiutl.
División interna
Les llingües wakash amuesen una clara distinción en dos grupos primeramente llamáu kwakiutliano y nutcano, y agora mayoritariamente llamaos septentrional y meridional pa refirse a dambos grupos de manera más neutral ensin destacar nenguna llingua en particular como representante de los dos grupos. El grupu septentrional (kwakiutiliano) alcontrar na parte noroccidental de la islla de Vancouver y la tierra firme sobre la Columbia Británica. Ente que el grupu meridional estender a lo llargo de la mariña occidental de la islla de Vancouver y el cabu Flattery.
La diferencia ente estos dos cañes foi xulgada de manera distinta por distintos autores. Sapir (1911) consideró que difieren tanto como'l llatín y les llingües eslaves dientro de la familia indoeuropea. Pela so parte Swadesh (1948) suxirió que la diferencia sería más bien similar a la diferencia ente'l inglés y les llingües escandinaves dientro de la subfamilia xermánica, los sos cálculos glotocronológicos envaloraben un tiempu de diverxencia ente'l nutka y el kwakiutl de 29 sieglos. La familia wakash consiste en 7 llingües conocíes:
I. Wakash septentrional
- 1. Haisla (< Xaʔisla k’nala) (o Kitamat) 25 falantes (1991)[2]
- 2. Kwak'wala (o kwakiutl, falada polos Kwakiutl del sur y Kwakwaka'wakw) 190 (1991)[3]
- A. Heiltsuk-Oowekyala (o Bella Bella)
- 3. Heiltsuk 300 (1991)[4]
- 4. Oowekyala
II. Wakash meridional
Carauterístiques comunes
Les llingües wakash son llingües polisintétiques con una morfofonémica complicada, fuertemente sufijantes con sufixos léxicamente bien específicos. La distinción ente categoríes gramaticales como nomes, verbos o axetivos ye bastante difusa.
Fonoloxía
L'inventariu consonánticu foi reconstruyíu tentativamente por Swadesh (1953), y anque esta reconstrucción nun se sofita nel métodu comparativu estrictu, incluyendo la reconstrucción la proto-llingua, otros autores que trabayaron en llingües wakash consideren razonable'l sistema consonánticu propuestu[9]
| Llabial | Dento- Alveolar |
Llateral | Alveolar | Palatal | Velar | Llabiu- velar |
Uvular | Llabiu- uvular |
Glotal | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Obstruyente sorda | *p | *t | *t͡ɬ | *ʦ | *k | *kʷ | *q | *qʷ | ||
| Obstruyente glotalizada | *pʔ | *tʔ | *t͡ɬʔ | *ʦʔ | *kʔ | *kʷʔ | *qʔ | *qʷʔ | *ʔ | |
| Obstruyente sonora | *b | *d | *d͡ɮ | *ʣ | *g | *gʷ | *ɢ | *ɢʷ | ||
| fricativa sorda | *ɬ | *s | *x | *xʷ | *χ | *χʷ | *h | |||
| Sonorante simple | *m | *n | *l | *j | *ɣ | *w | ||||
| Sonorante glotlizada | *mʔ | *nʔ | *lʔ | *jʔ | *ɣʔ | *wʔ |
Dacuando empléguense dellos signos distintos de los del AFI, per parte de los americanistes en concretu empléguense frecuentemente:
- <
λ,λ', λ > = AFI /t͡ɬ, t͡ɬʔ, d͡ɮ/ - <c, z> = AFI /ʦ, ʣ/
- <y> = AFI /j/
Tocantes a les vocales reconstrúyense trés vocales curtios /i, a, o/ y trés llargues /ī, ā, ū/.
Wakash septentrional
El kwakiutl o kwak'wala ye la única llingua wakash septentrional de la qu'esisten una descripción estensiva. Un vocabulariu de Boes (1893) documenta numberoses diferencies léxiques ente les llingües de la caña septentrional y Bach y Bates (1971) amuesen delles correspondencies fonétiques ente'l Haisla y el kwakiutl. Pela so parte el trabayu de campu sobre'l Heiltsuk probó que tien tonu o más esautamente acentu tonal.[10] Nun ta claru si esta carauterística ye un arcaísmu reteníu del proto-wakash o una innovación d'esta llingua. Conxeturóse amás de qu'esta carauterística podría esplicar la périda de vocales na primera sílaba, lo que dio llugar a grupos consonánticos en posición inicial nes llingües de la caña septentrional. Esta perda nun se da en proto-kwakiutliano pero sí en delles llingües descendientes.
Amás haise documentáu un préstamu léxicu masivu dende'l Heiltsuk escontra llingües salish como'l Comox o'l Bella Coola. Y paez ser qu'esisten préstamos más numberosos dende'l wakash septentrional a les llingües salish qu'a la inversa. Los préstamos concéntrense especialmente nel vocabulariu "ecolóxicu" referíu a animales, plantes y elementos teunolóxicos autóctonos. Esto suxer una vegada más que les llingües wakash son les llingües autóctones del área, frente a llingües intrusivas nella como les llingües atabascanes o les llingües salish.
Wakash meridional
El nutka ye la principal llingua wakash d'esti grupu, presenta numberoses variantes dialeutales que se distribúin a lo llargo de la mariña occdiental de la isla de Vancouver. El Nitinat falar nun área daqué menos estensa al sur de la llingua anterior. El Makah falar en cabu Flattery.
Esisten delles isogloses qu'estremen ente les llingües wakash meridionales y septentrionales:
- Les llingües meridionales desenvolvieron soníos rellacionaos cola africada /č/ onde les llingües septentrionales tienen soníos rellacionaos cola oclusiva palatalizada /ky/.
- Les llingües meridionales han peridido la diferencia de sonoridá nes oclusives.
- El desenvolvimientu de faringales nes llingües meridionales.
- La perda de /*ɬ/ nes llingües meridionales.
Jakobsen y Haas (1969) realizaron una cantidá apreciable de trabayu comparativu coles llingües wakash meridionales. Dichu trabayu foi daqué más estensivu con cognados Nutka-Nitinat y daqué más partíu con cognados del Makah. El Nitinat y el Makah comparten la desnasalización de los fonemes /*m/ y /*n/ en /b/ y /d/. Esta ye curiosamente una traza d'área llingüística que se dio tamién en Quielute (llingües chimakuas). Estos dos llingües tamién comparte la perda de les sonantes glotalizadas con una compensación alargatoria de les vocales curties precedentes.
Comparanza léxica
Los numberales en distintes llingües wakash son:[11]
| GLOSA | Septentrional | Merdional | PROTO- WAKASH | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Kwakiutl | Haisla | Heitsuk | Nootka | Makah | Nitinat | ||
| '1' | nˀəm | n̓auxʷ | m̉ṇúkʷ | c̉awaa/ n̉up | c̉akwaˑʔak | c̉awaaʔk | * |
| '2' | maʔɬ | maɬ- | mảḷúkʷ | ʔaƛa | ʔaƛ | ʔaƛ | * |
| '3' | yudəxʷ | yúdukʷ yudúkʷ | yúdúkʷ | qacc̉a | wiˑ | qakac̉ | * |
| '4' | mu | mukʷ muukʷ | múkʷ | muu | buˑ | buu | * |
| '5' | səkʼa | səkʼa | sk̉ákʷ | el sočʼa | šoč̉ | šoč͗͗ | * |
| '6' | qʼəƛʼa | q̓ətʼla | q̉ƛ͗áukʷ | n̉upu | č̉iˑx̣ʷ | č͗͗iix̣paaɬ | * |
| '7' | ʔəƛəbu | maɬɔ́ːs | maɬảús | ʔaƛpu | ʔəƛəbu | ʔaƛpuu | * |
| '8' | məʔɬɡʷənəɬ | yudəxʷɔ́ːs | yútxʷáus | ʔaƛakʷaɬ | ʔaƛasub | ʔaƛasib | * |
| '9' | nˀanˀəma | muwɔ́ːs | m̉ám̉ṇíh̉a | c̉awaakʷaɬ | c̉akwaˑsub | c̉awaasib | * |
| '10' | ləʔəstu | q̓áapu q̓ápɔː | h̉ak̉as | ḥayu | ƛax̣ʷ | ƛax̣ʷ | * |
El sistema de cuenta ye vigesimal.
Referencies
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
