Noord-Germaanse taal From Wikipedia, the free encyclopedia
Sweeds (svenska [ˈsvɛnːˈska] ) is 'n Noord-Germaanse taal wat deur meer as nege-miljoen mense gepraat word, hoofsaaklik in Swede en dele van Finland, veral langs die kus en op die Ålandeilande. Dit word as onderling verstaanbaar met Noors en tot 'n mindere mate met Deens beskou. Tesame met ander Noord-Germaanse tale is Sweeds afkomstig uit Oudnoors, die gemene taal van die Germaanse volke wat in Skandinawië gewoon het in die Wiking-tydperk.
| Sweeds svenska | ||
|---|---|---|
| Uitspraak: | [ˈsvɛnːˈska] | |
| Gepraat in: |  Swede Finland | |
| Gebied: | Noord-Europa | |
| Totale sprekers: | 9,2 miljoen (moedertaal) 3,1 miljoen (tweede taal)[1] | |
| Rang: | 74 | |
| Taalfamilie: | Indo-Europees Germaans Noord-Germaans Oos-Skandinawies Sweeds | |
| Skrifstelsel: | Latynse alfabet(Sweedse alfabet) | |
| Amptelike status | ||
| Amptelike taal in: |  Europese Unie Nordiese Raad Swede Finland
| |
| Gereguleer deur: | Sweedse Taalraad (in Swede) Svenska språkbyrån (in Finland) | |
| Taalkodes | ||
| ISO 639-1: | sv | |
| ISO 639-2: | swe | |
| ISO 639-3: | swe | |
 | ||
| Nota: Hierdie bladsy kan IFA fonetiese simbole in Unicode bevat. | ||
Standaardsweeds is die nasionale taal wat uit die Sentraal-Sweedse dialekte ontwikkel het in die 19de eeu en was teen die begin van die 20ste eeu reeds goed gevestig. Hoewel onderskeibare streeksvariëteite wat van die ouer landelike dialekte afstam steeds bestaan, is die gesproke en skryftaal uniform en gestandaardiseer. Sommige dialekte verskil heelwat van die standaardtaal in grammatika en woordeskat en dit is nie altyd onderling verstaanbaar met Standaard Sweeds nie. Hierdie dialekte is beperk tot landelike gebiede en word hoofsaaklik deur klein groepe met lae sosiale mobiliteit gepraat. Alhoewel die dialekte nie onmiddellike uitsterwing in die gesig staar nie het sulke dialekte in die vorige eeu agteruitgegaan ten spyte daarvan dat hulle deeglik nagevors is en die gebruik daarvan deur plaaslike owerhede aangemoedig word.
Die standaardwoordorde is Onderwerp-Werkwoord-Voorwerp. Dit kan egter baie keer aangepas word om klem te plaas op sekere woorde of sinsnedes. Sweedse morfologie is soortgelyk aan die van Afrikaans in die sin dat woorde betreklik min verbuigings het; daar is egter twee geslagte, geen naamvalle nie (hoewel ouer analises twee naamvalle postuleer, Nominatief en Genitief), en 'n onderskeid tussen meervoud en enkelvoud. Byvoeglike naamwoorde het trappe van vergelyking soos in Afrikaans maar word ook geïnflekteer volgens geslag, getal en bepaaldheid. Die bepaaldheid van selfstandige naamwoorde word hoofsaaklik deur agtervoegsels aangedui aangevul deur aparte bepaalde en onbepaalde lidwoorde. Die prosodie vertoon beide klem en in meeste dialekte tonale eienskappe. Die taal het 'n betreklik groot vokaalinventaris. Sweeds word ook gekenmerk deur die stemlose palataal-velêre frikatief, 'n hoogsveranderlike konsonant foneem.
Sweeds is 'n Indo-Europese taal wat aan die Noord-Germaanse tak van die Germaanse tale behoort. In die gevestigde klassifikasie behoort dit aan die Oos-Skandinawiese tale saam met Deens, wat dit onderskei van die Wes-Skandinawiese tale wat uit Faroëes, Yslands en Noors bestaan. Meer onlangse analise skei die Noord-Germaanse tale egter in twee ander groepe: Eiland-Skandinawies, Faroëes en Yslands, en Vasteland Skandinawies, Deens, Noors en Sweeds, gegrond op onderlinge verstaanbaarheid as gevolg van die invloed van Oos-Skandinawies (veral Deens) op Noors gedurende die afgelope millennium en divergensie van beide Faroëes en Yslands.
Volgens algemene kriteria van onderlinge verstaanbaarheid kan die Vasteland-Skandinawiese tale net so wel as dialekte van 'n gemene Skandinawiese taal beskou word. Maar as gevolg van verskeie honderde jare se soms redelik fel wedywering tussen Denemarke en Swede, insluitend 'n lang reeks oorloë in die 16de en 17de eeue, en die nasionalistiese idees wat gedurende die laat 19de en vroeë 20ste eeue te voorskyn gekom het, het die tale afsonderlike ortografie, woordeboeke, grammatika, en regulatoriese liggame. Deens, Noors, en Sweeds kan dus uit 'n taalkundige oogpunt eerder as 'n dialek kontinuum van Skandinawies (Noord-Germaans) gesien word, en sommige dialekte, soos die op die grens tussen Noorweë en Swede—veral dele van Bohuslän, Dalsland, westelike Värmland, westelike Dalarna, Härjedalen en Jämtland—verteenwoordig die tussengrond tussen die nasionale standaardtale.[2]
In die 9de eeu het Oudnoors begin divergeer in Oudwesnoors (in Noorweë en Ysland) en Oudoosnoors (in Swede en Denemarke). In die 12de eeu het die dialekte van Denemarke en Swede begin divergeer om in die 13de eeu tot Ouddeens en Oudsweeds ontwikkel. Beide is in die Middeleeuse tydperk swaar deur Middelnederduits beïnvloed. Hoewel stadiums van taalontwikkeling nooit so streng afgebaken is soos hier geïmpliseer word nie, en nie te letterlik opgeneem moet word nie, is die stelsel van onderafdelings wat hier gebruik word die mees algemene wat deur Sweedse taalkundiges gebruik word en word dit hier vir praktiese oorwegings gebruik.
In die 8ste eeu het die gemene Germaanse taal van Skandinawië, Proto-Noors, veranderinge ondergaan en in Oudnoors ontwikkel. Hierdie taal het nuwe veranderinge begin ondergaan wat nie na die hele Skandinawië versprei het nie, wat gelei het tot twee soortgelyke dialekte, Oudwesnoors (Noorweë en Ysland) en Oudoosnoors (Denemarke en Swede).
Die subdialek van Oudoosnoors wat in Swede gepraat is word Runiese Sweeds en die een in Denemarke Runiese Deens (daar was ook 'n subdialek, Oudgutnies, wat in Gotland gepraat is) maar tot die 12de eeu was die dialek dieselfde in beide lande met die hoofuitsondering van 'n Runiese Deens monoftongifisering. Die dialekte word runies genoem as gevolg van die feit dat die hoofbron vir teks in die runiese alfabet voorkom. Anders as Proto-Noors, wat met die Ouer Futhark alfabet geskryf is, is Oudnoors met die Jonger Futhark alfabet wat slegs 16 letters gehad het geskryf. As gevolg van die beperkte aantal runes is sommige runes vir 'n verskeidenheid foneme gebruik soos die rune vir die vokaal u wat ook gebruik is vir die vokale o, ø en y, en die rune vir i wat ook gebruik is vir e.
Van 1100 af het die dialek van Denemarke verder begin divergeer van dié van Swede. Die innovasies het oneweredig van Denemarke versprei wat 'n aantal mindere dialektiese grense, isoglosse, geksep het van Seeland (Deens: Sjælland) in die suide tot Norrland, Österbotten en suidoostelike Finland in die noorde.
'n Vroeë verandering wat Runiese Deens van ander dialekte van Oudoosnoors geskei het was die verandering van die diftong æi na die monoftong é, soos in stæinn na sténn "steen". Dit word gereflekteer in runiese inskripsies waar die oueres stain gelees het en die nuweres stin. Daar was ook 'n verandering van au soos in dauðr na die lang oop ø soos in døðr "dood". Hierdie verandering word vertoon in runiese inskripsies as 'n verandering van tauþr na tuþr. Verder het die øy diftong verander na die lang geslote ø, soos in die Oudnoorse woord vir "eiland". Hierdie innovasies het teen die einde van die periode meeste van die Runiese Sweeds-sprekende gebied ook beïnvloed, met die uitsondering van die dialekte wat noord en oos van Mälardalen gepraat is waar die diftonge steeds in afgeleë gebiede bestaan.[3]
Oudsweeds is die term wat gebruik word vir die middeleeuse Sweedse taal vanaf 1225. Onder die belangrikste dokumente van die tydperk wat in die Latynse alfabet geskryf is, is die oudste provinsiale wetboek, Västgötalagen, waarvan fragmente wat tot 1250 gedateer is gevind is. Die hoofinvloed in hierdie tydperk het saam met die vestiging van die Rooms-Katolieke Kerk en verskeie monastieke ordes gekom, wat talle Griekse en Latynse leenwoorde ingevoer het. Met die opkoms van Hanseatiese mag in die laat 13de en vroeë 14de eeu, het die invloed van Nederduits al hoe meer alomteenwoordig geword. Die Hanseverbond het Sweedse handel en administrasie van groot getalle Duitssprekende immigrante voorsien. Baie het taamlik invloedryke lede van die Sweedse middeleeuse samelewing geword en het terme uit hulle moedertaal tot die Sweedse woordeskat bygedra. Benewens die groot aantal leenwoorde in velde soos oorlogvoering, handel en administrasie, is algemene grammatikale agtervoegsels en selfs voegwoorde ingevoer. Byna al die vlootterminologie is uit Nederlands geleen.
Vroeë middeleeuse Sweeds was merkbaar verskillend van die moderne taal in die sin dat dit 'n meer ingewikkelde naamvalstruktuur gehad het en nog nie die vermindering van die geslagstelsel ondergaan het nie. Selfstandige naamwoorde, byvoeglike naamwoorde, voornaamwoorde en sekere getalle is geïnflekteer in vier naamvalle; benewens die moderne nominatief, was daar ook die genitief, datief en akkusatief. Die geslagstelsel was soortgelyk aan dié van moderne Duits, met geslagte vir manlik, vroulik en onsydig. Meeste manlike en vroulike selfstandige naamwoorde is later saam in 'n gemene geslag gegroepeer. Die werkwoordstelsel was ook meer ingewikkeld: dit het subjunktiewe en imperatiewe wyses gehad en werkwoorde is vervoeg volgens persoon en getal. Teen die 16de eeu is die naamval en geslagstelsels van die gesproke omgangstaal en profane literatuur grootliks gereduseer tot die twee naamvalle en twee geslagte van moderne Sweeds. Die ou infleksies het algemeen gebly in hoë prosageskrifte tot teen die 18de eeu, en in sommige dialekte tot vroeg in die 20ste eeu.
'n Oorgangsverandering van die Latynse skrifstelsel in die Nordiese lande was om die letterkombinasie "ae" as æ—en soms as a'— te spel. Dit het egter tussen streke en individue gewissel. Die kombinasie "ao" is op soortgelyke wyse geskryf as ao, en "oe" het oe geword. Hierdie gebruike sou later ontwikkel tot die afsonderlike letters ä, å en ö.[4]
Moderne Sweeds (Sweeds: nysvenska) het begin met die koms van die drukpers en die Europese Reformasie. Nadat die nuwe monarg Gustav Vasa die troon bestyg het, het hy 'n Sweedse vertaling van die Bybel beveel. Die Nuwe Testament is in 1526 gepubliseer, gevolg deur 'n volle Bybelverstaling in 1541, wat gewoonlik die Gustav Vasa Bybel genoem word, 'n vertaling wat as so suksesvol en invloedryk beskou is dat, met hersienings wat in opeenvolgende uitgawes ingesluit is, dit die mees algemen Bybelvertaling gebly het tot 1917. Die hoofvertalers was Laurentius Andreæ en die broers Laurentius en Olaus Petri.
Die Vasa Bybel is baie keer as 'n billike kompromis tussen die oue en die nuwe beskou; terwyl dit nie gehou het by die omgangstaal van die dag nie was dit ook nie oordrewe behoudend in sy gebruik van argaïese vorms nie.[5] Dit was 'n belangrike stap na 'n meer konsekwente Sweedse ortografie. Dit het die gebruik van die vokale "å", "ä", en "ö" gevestig asook die spelwyse "ck" in die plek van "kk", wat dit duidelik van die Deense Bybel onderskei het, moontlik doelbewus as gevolg van die voortslepende wedywering tussen die lande. Al drie vertalers was uit Sentraal-Swede afkomstig wat volgens algemene beskouings bygedra het tot spesifieke Sentraal-Sweedse eienskappe in die nuwe Bybel.
Alhoewel 'n mens sou verwag dat die Bybelvertaling 'n uiters kragtige presedent vir ortografiese standaarde sou stel, het spelwyses in werklikheid meer onkonsekwent geword in die res van die eeu. Dit was eers in die 17de eeu dat spelwyse onder bespreking gekom het, omtrent op dieselfde stadium toe die eerste grammatikas geskryf is. Die spelwyse-debat het voortgewoed tot die vroeë 19de eeu en eers in die tweede helfte van die 19de eeu het die ortografie algemeen aanvaarde standaarde bereik.
Hoogletterkonvensie was op hierdie stadium nog nie gestandaardiseer nie. Dit het afgehang van die outeur en hulle agtergrond. Dié wat deur Duits beïnvloed is het alle selfstandige naamwoorde met hoofletter geskryf, terwyl ander hoofletters meer spaarsamig gebruik het. Dit is ook nie altyd duidelik watter letter as hoofletter geskryf is nie as gevolg van die Gotiese lettertipe wat gebruik is om die Bybel te druk. Hierdie lettertipe het in gebruik gebly tot die middel van die 18de eeu toe dit geleidelik met 'n Latynse lettertipe, baie keer antiqua, vervang is.
Sommige belangrike veranderings in die klank tydens die Moderne Sweedse tydperk was die geleidelike assimilasie van verskeie verskillende konsonantgroeperings in die frikatief /ʃ/ en later in /ɧ/. Daar was ook 'n geleidelike versagting van /g/ en /k/ na /j/ en die frikatief /ɕ/ voor voorklinkers. Die velêre frikatief /ɣ/ is ook omskep in die ooreenstemmende plofklank /g/.[6]
Die periode wat Sweeds insluit soos dit vandag gepraat word, word in taalkundige terminologie nusvenska (letterlik "Nousweeds") genoem. Met die industrialisasie en verstedeliking van Swede, wat teen die einde van die 19de eeu reeds goed onderweg was, het 'n nuwe geslag outeurs hulle merk op die Sweedse letterkunde gemaak. Talle vakkundiges, politici en ander openbare figure het groot invloed uitgeoefen op die nuwe nasionale taal wat aan die te voorskyn was. Onder hulle was hoogs produktiewe skrywers soos die digter Gustaf Fröding, Nobelpryswenner Selma Lagerlöf, en die radikale skrywer en dramaturg August Strindberg.[7]
Dit was in die 20ste eeu dat 'n algemene, standaard nasionale taal tot alle Swede se beskikking gekom het. Die ortografie is uiteindelik gestabiliseer en was byna geheel en al eenvormig, met die uitsondering van mindere variasies, teen die tyd van die spelwyse hervorming van 1906. Met die uitsondering van meervoudvorme van werkwoorde en 'n effens anders sintaks, veral in geskrewe taal, was die taal dieselfde as wat vandag gebruik word. Die meervoud werkwoordvorms het behou gebly, in voortdurend dalende gebruik, in formele (en veral geskrewe) taal tot die 1950's, toe dit finaal afgeskaf is self uit alle amptelike aanbevelings.
'n Baie beduidende verandering in Sweeds het in die 1960's plaasgevind met die sogenaamde du-reformen, "die jy-hervorming". Te vore was die behoorlike manier om mense van dieselfde of 'n hoër sosiale status aan te spreek deur titel en van. Die gebruik van herr ("Mnr"), fru ("Mev" ) of fröken ("Mej") is slegs as aanvaarbaar beskou in aanvanklike gesprekke met vreemdelinge van onbekende beroep, akademiese titel of militêre rang. Die feit dat daar verkieslik na die luisteraar in die derde persoon verwys moes word het gesproke kommunikasie tussen lede van die samelewing verder bemoeilik. In die vroeë 20ste eeu is 'n onsuksesvolle poging aangewend om die aandrang op titels te vervang met ni (die standaard tweede persoon meervoud voornaamwoord)—analoog aan die Franse Vous. Ni (tweede persoon meervoud voornaamwoord) het ontwikkel tot gebruik as 'n effens minder familiêre vorm van du (enkelvoud tweede persoon voornaamwoord) wat gebruik is om mense van laer sosiale status aan te spreek. Met die liberalisering en radikalisering van die Sweedse samelewing in die 1950's en 1960's het hierdie voorheen beduidende onderskeid in stand minder belangrik geword en het du die standaard geword, selfs in formele en amptelike omstandighede. Hoewel die hervorming nie die daad van enige gesentraliseerde politiese dekrete was nie, maar eerder 'n wydstrekkende verandering in sosiale houdings was, is dit in slegs 'n paar jaar voltooi van die laat 1960's tot vroeë 1970's.[8] Die ni vorm word egter steeds gereeld deur jonger geslagte gebruik as 'n eervolle aanspreekvorm teenoor ouer mense, en dit word soms deur verskoopslui teenoor kliënte gebruik.
Sweeds is die nasionale taal van Swede en die eerste taal van die oorweldigende meerderheid van rofweg agt-miljoen Sweeds gebore inwoners en is aangeleer deur een miljoen immigrante.[9] Teen die einde van die 20ste eeu was ongeveer 5,5% van die bevolking van Finland Sweedse sprekers,[10] alhoewel die persentasie geleidelik oor die afgelope 400 jaar gedaal het.[11] Die Finland-Sweedse minderheid is gekonsentreer in die kusgebiede en argipels van suidelike en westelike Finland. In sommige van die gebiede is Sweeds die dominante taal. In 19 munisipaliteite, waarvan 16 in Åland geleë is, is Sweeds die enigste amptelike taal.[12] In verskeie ander is dit die meerderheidstaal en is dit 'n amptelike minderheidstaal en selfs meer plekke. Daar vind heelwat migrasie tussen Nordiese lande plaas, maar as gevolg van die ooreenkoms in taal en kultuur (met die uitsondering van Fins), word uitgewekenes meestal vinnig geassimileer en word hulle nie as 'n groep onderskei nie. Volgens die 2000 Amerikaanse sensus is 67 000 mense ouer as vyf in die VSA Sweedse sprekers.[13] Buite Swede is daar ongeveer 40 000 mense wat aktief ingeskryf is om Sweeds te leer.[14]
Sweeds in Swede word as die "hooftaal" beskou en word as die primêre taal gebruik in plaaslike en staatsowerhede, maar dit word nie wetlik erken as 'n amptelike taal nie. 'n Wetsontwerp wat in 2005 voorgestel is sou Sweeds 'n amptelike taal gemaak het, maar is met 'n baie klein minderheid verwerp (145–147).[15]
Sweeds is die enigste amptelike taal van Åland ('n outonome provinsie onder die soewereiniteit van Finland) waar die oorgrote meerderheid van die 26 000 inwoners Sweeds as eerste taal praat. In Finland is Sweeds die tweede nasionale taal te same met Fins op staatsvlak en is dit 'n amptelike taal in sommige landelike en kusmunisipaliteite. Drie munisipaliteite (Korsnäs, Närpes, Larsmo) in vastelandse Finland het Sweeds as hulle enigste amptelike taal. In die Estniese dorpie Noarootsi is Sweeds die amptelike taal saam met Estnies.[16] Sweeds is ook een van die amptelike tale van die Europese Unie en een van die werkstale van die Nordiese Raad. Onder die Nordiese Taalkonvensie het burgers van die Nordiese lande wat Sweeds praat die geleentheid om hulle moedertaal te praat wanneer hulle met amptelike liggame in ander Nordiese lande interaksie het, sonder om pligtig te wees vir enige interpretasie of vertalingskoste.[17][18]
Die Sweedse Taalraad (Språkrådet) is die amptelike regulatoriese liggaam van Sweeds, maar dit probeer nie om beheer van die taal toe te pas soos wat byvoorbeeld deur die Académie française vir Frans gedoen word nie. baie organisasies en agentskappe vereis egte die gebruik van die raad se publikasie Svenska skrivregler in amptelike kontekste, wat andersins as die de facto ortografiese standaard beskou word. Onder die talle organisasies waaruit die Sweedse Taalraad bestaan is die Sweedse Akademie (gevestig in 1786) moontlik die mees invloedryke. Die hoofinstrumente van die liggaam is woordeboeke Svenska Akademiens Ordlista (SAOL, tans in sy 13de uitgawe) en Svenska Akademiens Ordbok, benewens verskeie boeke oor grammatika, spelwyse en stylgidse. Die woordeboeke dien hoofsaaklik om eietydse gebruik te beskryf.
In Finland het 'n spesiale tak van die Navorsingsinstituut vir die tale van Finland amptelike status as die regulatoriese liggaam vir Sweeds in Finland. Onder die liggaam se voorste prioriteite is om onderlinge verstaanbaarheid met die taal wat in Swede gepraat word te handhaaf. Dit het die Finlandssvensk ordbok gepubliseer, 'n woordeboek omtrent die verskille tussen Sweeds in Finland en Swede.
.jpg)
Van die 13de tot 20ste eeue was daar beduidende Sweeds-sprekende gemeenskappe in Estland, veral op die eilande (b.v.., Hiiumaa, Vormsi, Ruhnu in Sweeds: Dagö, Ormsö, Runö, onderskeidelik) langs die kus van die Oossee, wat vandag so te sê verdwyn het. Die Sweedsprekende minderheid het verteenwoordiging in die parlement gehad en was daarop geregtig om hulle moedertaal te gebruik in parlementêre debatte. Na die verlies van Estland aan die Russiese Keiserryk in die vroeë 18de eeu, is ongeveer 1000 Estiese Sweedssprekers gedwing om na suidelike Oekraïne te trek waar hulle 'n dorpie, Gammalsvenskby ("Ou Sweedse Dorpie") gestig het. 'n Paar ou mense in die dorpie praat steeds Sweeds en vier die vakansiedae opdie Sweedse kalender. Die dialek staar egter waarskynlik uitsterwing in die gesig.[19]
Van 1918–1930, toe Estland onafhanklik was is die klein Sweedse minderheid goed behandel. Munisipaliteite met 'n Sweedse meerderheid, wat hoofsaaklik langs die kus aangetref is, het Sweeds as die administratiewe taal gebruik en Sweeds-Estiese kultuur het 'n oplewing ondergaan. Meeste Sweedssprekers het egter voor die einde van die Tweede Wêreldoorlog na Swede gevlug voor die inval van Estland deur die Sowjetleër in 1944. Slegs 'n handjievol oer sprekers bly vandag oor.[20]
Die tradisionele definisie van 'n Sweedse dialek was 'n plaaslike variant wat nie swaar beïnvloed is deur die standaardtaal nie en waarvoor 'n afsonderlike ontwikkeling nagespoor kan word al die pad terug tot Oudnoors. Baie van die egte landelike dialekte, byvoorbeeld dié van Orsa in Dalarna of Närpes in Österbotten, het baie spesifieke fonetiese en grammatikale eienskappe, soos meervoudsvorme van werkwoorde of argaïese naamval verbuigings. Hierdie dialekte kan byna onverstaanbaar wees vir meeste Swede, en meeste van die sprekers daarvan is ook vlot in Standaard-Sweeds. Die verskillende dialekte is baie keer so gelokaliseer dat dit beperk is tot individuele gemeentes en deur Sweedse taalkundiges daarna verwys word as sockenmål (letterlik "gemeentespraak"). Die dialekte word verdeel in ses hoofgroepe, met gemene eienskappe soos prosodie, grammatika en woordeskat. Een van verskeie voorbeelde van elke groep word hier weergegee. Hoewel elke voorbeeld bedoel is om verteenwoordigend van nabygeleë dialekte te wees, is die werklike aantal dialekte verskeie honderd as elke gemeenskap afsonderlik beskou word.[21]
Hierdie soort klassifikasies is egter gegrond op die ietwat geromantiseerde nasionalistiese siening van etnisiteit en taal. Die idee, dat slegs landelike variante van Sweeds as "ware" dialekte beskou kan word, word nie algemeen deur moderne vakkundiges aanvaar nie. Geen dialekte, ongeag hoe afgeleë of obskuur, het onveranderd of ongestoord gebly deur die invloede van omliggende dialekte of die standaardtaal, veral nie van die laat 1800's af en met die koms van massamedia en die vooruitgang in vorme van vervoer nie. Die verskille word vandag meer akkuraat beskryf deur 'n skaal wat loop van "standaardtaal" tot "lanfdelike dialek" waar die spraak van selfs 'n enkele individu kan wissel van een uiterste tot die ander afhangende van die omstandigheid. Alle Sweedse dialekte – met die uitsondering van die hoogs divergerende spraakvorme in Dalarna, Norrbotten en tot 'n mate Gotland – kan as 'n gemene, onderling verstaanbare dialekkontinuum beskou word. Hierdie kontinuum kan ook Noorse sowel as sommige Deense dialekte insluit.[22]
Die voorbeelde wat onder gelys word is geneem uit SweDia, 'n navorsingsprojek oor moderne Sweedse dialekte met meer voorbeelde van 100 verskillende dialekte en opnames van vier verskillende sprekers; ouer vroulike, ouer manlike, jonger vroulike, en jonger manlike spreker. Die dialekgroepe is dié wat tradisioneel deur dialektoloë gebruik word.[23]
Standaardsweeds, wat afgelei is van die dialekte wat in die hoofstadomgewing om Stockholm gepraat is, is die taal wat deur byna alle Swede en meeste Sweedssprekende-Finne gepraat word. Die Sweedse terms wat gewoonlik vir die standaardtaal gebruik word is rikssvenska ("Nasionale Sweeds") en tot 'n baie mindere mate högsvenska ("Hoogsweeds"); laasgenoemde term is beperk tot die Sweeds wat in Finland gepraat word en word selde in Swede gebruik. Daar is baie streeksvariëteite van die standaardtaal wat spesiefiek is tot geografiese gebiede van verskillende grootte (gebiede, historiese provinsies, stede, dorpe, ens.). Terwyl die variëteite baie keer deur ware dialekte beïnvloed, hou hulle grammatikale en fonologiese strukture nou by dié van die Sentraal-Sweedse dialekte. In massa media is dit nie meer ongewoon vir joernaliste om met 'n duidelike streeksaksent te praat, maar die mees ongewone uitspraak en die een wat as die mees formele gesien word is steeds Sentraal-Standaard-Sweeds.
Finland was van die 13de eeu deel van Swede tot die Finse gebiede in 1809 aan Rusland afgestaan is. Sweeds was die enigste administratiewe taal van Finland tot 1902 asook die dominante kultuur- en onderwystaal totdat Finse onafhanklikheid in 1917 verkry is. Die persentasie Sweedse sprekers in Finland het sedertdien stadigaan gedaal.
Rinkeby-Sweeds, vernoem na Rinkeby, 'n voorstad van noordelike Stockholm met 'n groot immigrantebevolking, is 'n algemene naam onder taalkundiges vir variëteite van Sweeds wat deur jong mense van vreemde afkoms gepraat word in die voorstede van Stockholm, Gotenburg en Malmö. Hierdie weergawes kan alternatiewelik geklassifiseer word as sosiolekte, aangesien die immigrantdialekte gemene eienskappe deel, onafhanklik van hulle geografiese verspreiding of die vaderland van die sprekers. Sommige studies het wel bepaalde eienskappe in sommige van die dialekte bepaal wat gelei het tot terme soos Rosengård-Sweeds (vernoem na Rosengård in Malmö).[24]
Sweeds het 9 vokale wat 17 foneme opmaak in meeste variëteite en dialekte (kort /e/ en /ɛ/ val saam). Daar bestaan 18 konsonantfoneme waarvan die stemlose palataal-velêre frikatief, /ɧ/, en /r/ heelwat variasie vertoon afhangde van die sosiale en dialektiese konteks. 'n Bepaalde eienskap van Sweeds is sy wisselende prosodie (intonasie, klem, toon, ens.) wat baie keer een van die mees opvallende verskille tussen die verskeie dialekte is. Moedertaalsprekers wat hulle spraak aanpas wanneer hulle na gebiede trek met ander streeksvariëteite sal baie keer hou by die klanke van die nuwe variëteit, maar nog steeds die prosodie van hulle eie dialek gebruik. Prosodie is die eerste aspek wat verander, moontlik aangesien dit die element is wat die grootste hindernis tot verstaanbaarheid is en die maklikste is om aan te pas.
| Bilabiaal | Labiodentaal | Dentaal | Alveolaar | Palataal | Velaar | Glottaal | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Plofklanke | p | b | t | d | k | g | |||||||
| Approximante | v | l | r | j | h | ||||||||
| Frikatiewe | f | s | ɕ | ɧ | |||||||||
| Trilklanke | |||||||||||||
| Nasale | m | n | ŋ | ||||||||||
Die woordeskat van Sweeds is hoofsaaklik Germaans, óf as gevolg van die gemene Germaanse erfenis deur Oudnoors, óf deur leenwoorde uit Duits, Middelnederduits en tot 'n sekere mate Engels. Voorbeelde van Germaanse woorde in Sweeds is mus ("muis"), kung ("koning"), en gås ("gans"). 'n Beduidende deel van die godsdienstige en wetenskaplike woordskat is uit Latyn of Grieks afkomstig, baiekeer geleen uit Frans en meer onlangs uit Engels.
'n Groot aantal Franse woorde is in die 18de eeu in Swede ingevoer. Hierdie woorde is volgens die Sweeds spelwyse getranskribeer en is daarom redelik herkenbaar vir 'n Fransspreker. Meeste daarvan word onderskei deur 'n "Franse aksent", gekenmerk deur klem op die laaste lettergreep. Byvoorbeeld, nivå (fr. niveau, "vlak"), fåtölj (fr. fauteuil, "leunstoel") en affär ("winkel; saak"), ens. Oor en weer leen by ander Germaanse tale is ook algemeen, eers uit Middelnederduits, die lingua franca van die Hanseverbond en later uit Standaardduits.
'n Aantal Duitse leenwoorde het reeds voor die Hansetydperk gebruiklik geword soos byvoorbeeld riddare (Duits Ritter), herre (Herr), fru (Frau), fröken (Fräulein), furste (Fürst), ädel (edel), jaga (jagen), jakt (Jagd) en hjälte (Held).[25]
Die meeste Duitse woorde is egter gedurende die Hansetydperk ontleen. Vanweë die Hanseverbond se beduidende invloed op die ekonomie en handel van Swede is talle vakterme op hierdie gebiede ontleen soos byvoorbeeld handel (Handel), köpman (Kaufmann), mynt (Münze), räkna (rechnen) en kosta (kosten). 'n Groot aantal Duitsers het hulle in Swede gevestig – die stadreg van Visby op die eiland Gotland is danksy die invloedryke plaaslike Duitse gemeenskap selfs in Duits geskryf, en sommige plekke in Swede was destyds feitlik tweetalig. Die Duitse inwoners het dikwels hul administratiewe stelsel saamgebring, en sodoende is ook Duitse administratiewe en regsterme oorgeneem soos byvoorbeeld rådhus (Rathaus), borgmästare (Bürgermeister) en borgare (Bürger).
Saam met die koopmans het talle Duitse ambagsmanne hulle in Swede gevestig en nuwe beroepe en werktuie ingevoer wat voorheen in Swede onbekend was. Ook hier is talle Duitse woorde ontleen soos byvoorbeeld hantverk (Handwerk), gesäll (Geselle), skomakare (Schuhmacher), skräddare (van Middelnederduits Schrader, Nieuhoogduits Schneider) en snickare (Schnitzer).
Sommige samestellings is vertalings van die elemente (calques) van Duitse oorspronklike samestellings na Sweeds, soos bomull uit Duits Baumwolle ("katoen", letterlik boomwol).[26] Voorbeelde van Duitse samestellings, wat gedurende die 20ste eeu letterlik in Sweeds vetaal is, is miljövänlig (umweltfreundlich), prismedveten (preisbewusst), hudnära (hautnah) en fingertoppskänsla (Fingerspitzengefühl).
Soos in baie ander Germaanse tale kan nuwe woorde gevorm word deur samestelling, b.v. selfstandige naamwoorde soos nagellackborttagningsmedel ("naellakverwyderaar") of werkwoorde soos smygfilma ("om in die geheim te verfilm"). Soos in Afrikaans, Duits of Nederlands, is baie lang, taamlik onpraktiese voorbeelde soos produktionsstyrningssystemsprogramvaruuppdatering ("produksiebeheerderstelselsagtewareopdatering") moontlik, maar oor die algemeen, ten minste in gesproke Sweeds, word dit darem nie so ver gevat nie. Saamgestelde selfstandige naamwoorde neem hulle geslag van die hoof, wat in Sweeds altyd die laaste morfeem is. Nuwe woorde kan ook deur afleiding van bestaande woorde geskep word, soos die verwerkwoording van selfstandige naamwoorde deur die byvoeging van die agtervoegsel -a, soos in öl ("bier") en öla ("om bier te drink").
Die Sweedse alfabet is 'n 29-letter alfabet wat die basiese 26-letter Latynse alfabet gebruik plus die drie addisionele letters Å / å, Ä / ä, en Ö / ö wat in moderne tye gekonstrueer is uit die gewoonte om die laaste letter van ao, ae en oe bo-op die eerste te skryf. Alhoewel hierdie kombinasies geskiedkundige aangepaste weergawes van A en O is deur wat as diakritiese tekens beskou kan word, word die drie karakters in Sweeds nie as letters met diakritiese tekens gesien nie en verskyn hulle as onafhanklike letter na z in die Sweedse alfabet. Voor die vrystelling van die 13de uitgawe van Svenska Akademiens Ordlista in April 2006, is w as 'n blote variant van v behandel wat slegs in eiename (soos "Wallenberg") en vreemde woorde ("bowling") gebruik is, en is beide gerangskik en uitgespreek as v. Ander diacritiese tekens is in Sweeds ongewoon; é word soms gebruik om aan te dui dat die klem op die slotlettergreep valwat e bevat, veral waar die klem die betekenis verander (ide teenoor idé); soms word ander akuut aksente en minder algemeen gravis gebruik – hoofsaaklik in name en vreemde woorde. Die letter à word gebruik om na eenheidskoste te verwys, soortgelyk aan die @ teken in Afrikaans.
Die Duitse ü word as 'n variant van y behandel en word soms in vreemde name behou. 'n Deelteken kan met uiterste uitsondering gesien word in uitgebreide styl (byvoorbeeld: "Aïda"). Die letters ä en ö kan die gevolg wees van fonetiese transformasie genaamd omljud, wat ekwivalent is aan die Duitse umlaut, waar a of å versag word na ä tydens vervoeging (natt – nätter, tång – tänger), en o word versag na ö (bok – böcker). Dit is egter geensins die enigste gebruik van hierdie karakters nie. In byvoeglike naamwoorde onderworpe aan omljud, word u versag na y (ung – yngre); dit word egter nooit geskryf as ü nie. Die Duitse konvensie om ä en ö as ae en oe te skryf as die karakters nie beskikbaar is nie ongewoon vir sprekers van moderne Sweeds. Ondansk die beskikbaarheid van al hierdie karakters in die Sweedse nasionale topvlak Internet domein en ander sulke domeins word Sweedse webwerwe baie keer aangedui met a en o, gegrond op visuele ooreenkoms.
In Sweedse ortografie word die dubbelpunt gebruik op soortgelyke manier as in Afrikaans, met 'n paar uitsonderings. Die dubbelpunt word naamlik saam met getalle gebruik soos in 10:50 kronor vir tio kronor och femtio öre (10,50 SEK); vir afkortings soos 1:a vir första (eerste) en S:t vir Sankt (Sint); en alle tipes agtervoegsels wat tot getalle bygevoeg kan word, letters en afkortings soos 53:an vir femtiotrean (die 53), första a:t vir "die eerste a" en tv:n vir televisionen (die televisie).[27]
Sweedse selfstandige naamwoorde en byvoeglike naamwoorde word volgens geslag sowel as getal verbuig. Selfstandige naamwoorde behoort tot een van die twee geslagte — gemeen vir die en vorm of onsydig vir die ett vorm[28] — wat ook die verbuiging van die byvoeglike naamwoorde bepaal. Byvoorbeeld, die woord fisk ("vis") is 'n gewone selfstandige naamwoord (en fisk) en kan die volgende vorms aanneem:
| Enkelvoud | Meervoud | |
|---|---|---|
| Onbepaalde vorm | fisk | fiskar |
| Bepaalde vorm | fisken | fiskarna |
Die bepaalde enkelvoudvorm van 'n selfstandige naamwoord word geskep deur 'n agtervoegsel (-en, -n, -et of -t) by te voeg, afhangend van die geslag daarvan en of die selfstandige naamwoord op 'n vokaal eindig of nie. Die bepaalde lidwoorde den, det, en de word gebruik vir variasies op die bepaaldheid van 'n selfstandige naamwoord. Dit kan die dubbele rol as aanwysende voornaamwoorde of aanwysende bepalers speel wanneer dit saam met die bywoorde soos här ("hier") of där ("daar") gebruik word om den/det här (kan ook "denna/detta" wees) ("hierdie"), de här (kan ook "dessa" wees) ("hierdie"), den/det där ("daardie"), en de där ("daardie") te vorm. Byvoorbeeld, den där fisken beteken "daardie vis" en verwys na 'n spesifieke vis; den fisken is minder bepaald en beteken "daardie vir" in 'n meer abstrakte sin, soos daardie versameling visse; terwyl fisken "die vis" beteken. In sekere gevalle dui die bepaalde vorm besitting aan, b.v., jag måste tvätta håret ("Ek moet my hare was").
Byvoeglike naamwoorde word verbuig in twee verbuigings — onbepaald en bepaald — en hulle moet in geslag en getal ooreenkom met die selfstandige naamwoord wat hulle verander. Die onbepaalde onsydige en meervoudsvorme van 'n byvoeglike naamwoord word geskep deur 'n agtervoegsel (-t of -a) tot die algemene vorm van die byvoeglike naamwoord te voeg, b.v., en grön stol ('n groen stoel), ett grönt hus ('n groen huis), en gröna stolar (groen stoele). Die bepaalde vorm van 'n byvoeglike naamwoord is identies aan die onbepaalde meervoudsvorm, b.v., den gröna stolen (die groen stoel), det gröna huset (die groen huis), en de gröna stolarna (die groen stoele). Die irregulêre byvoeglike naamwoord liten (klein) word egter anders verbuig:
| Algemene enkelvoud | Onsydige enkelvoud | Meervoud | |
|---|---|---|---|
| Onbepaalde vorm | liten | litet | små |
| Bepaalde vorm | lilla | lilla | små |
Sweedse voornaamwoorde is basies dieselfde as dié van Afrikaans, maar onderskei tussen twee geslagte en het 'n addisionele voorwerp vorm, afgelei van die ou datiefvorm, sowel as 'n aparte genitief. Hon ("sy") het die volgende vorms in nominatief-, genitief- en voorwerpvorm:
Besitting word uitgedruk met die enklitikum -s, wat aan die einde van 'n (moontlik komplekse) naamwoordfrase gevoeg word. In formele skrywe beveel gebruiksgidse oor die algemeen aan dat die enklitikum nie aan enigiets anders as die hoofselfstandige naamwoord van die frase geheg word nie; maar dit is nogtans algemeen in spraak.
Werkwoorde word vervoeg volgens die tyd. Een groep werkwoorde (die wat met -er eindig in die teenwoordige tyd) het 'n spesiale imperatiefvorm, alhoewel dit vir meeste werkwoorde dieselfde is as die infinitiefvorm. Voltooide en teenwoordige deelwoorde as adjektivistiese werkwoorde is baie algemeen:
In kontras met baie ander tale gebruik Sweeds nie die voltooide deelwoord om die teenwoordige voltooide en verlede voltooide tye te vorm nie. Sweeds gebruik in plaas daarvan die hulpwerkwoord "har", "hade" ("het") gevolg deur 'n spesiale vorm, wat die supine genoem word, wat uitsluitlik vir die doel gebruik word (alhoewel dit soms identies is aan die verlede deelwoord):
Die verlede deelwoord word in plaas daarvan gebruik om die saamgestelde leidende tyd te vorm.
In 'n ondergeskikte bysin is die hulpwerkwoord har opsioneel en word dit baie keer weggelaat, veral in geskrewe Sweeds.
Subjunktiewe wyse word nou en dan vir sommige werkwoorde gebruik, maar die gebruik daarvan is skerp aan die daal en min sprekers neem die handjievol werkwoorde (soos byvoorbeeld: vore, månne) as aparte vervoegings, meeste bly slegs behoue as 'n versameling idiomatiese uitdrukkings.
Daar word vir die gebrek aan naamvalle in Sweeds gekompenseer deur 'n wye verskeidenheid voorsetsels, soortgelyk aan dié wat in Afrikaans gebruik word. Soos in moderne Duits word voorsetsels in Sweeds gebruik om die naamval te bepaal, maar hierdie eienskap bly behoue slegs in idiomatiese uitdrukkings soos till sjöss (genitief) of man ur huse (datief enkelvoud), hoewel sommige hiervan steeds redelik algemeen is.
As 'n Germaanse taal vertoon die sintaks daarvan ooreenkomste met Afrikaans, Duits en Engels. Soos Afrikaans het Sweeds 'n Onderwerp Werkwoord Voorwerp basiese woordorde, maar soos Duits, gebruik dit werkwoord-tweede woordorde in hoofsinne, byvoorbeeld na bywoorde, bywoordelike frases en afhanklike bysinne. Voornaamwoordelike frases word in 'n Plek Manier Tyd volgorde geplaas, soos in Engels en anders as Duits. Byvoeglike naamwoorde gaan die selfstandige naamwoord wat dit beskryf vooraf.[29]
Uittreksel uit Barfotabarn (1933), deur Nils Ferlin (1898–1961):
| Oorspronklike Sweeds | Afrikaanse vertaling |
|---|---|
| Du har tappat ditt ord och din papperslapp, | Jy het jou woord verloor en jou geskrewe noot, |
| du barfotabarn i livet. | jou kaalvoetkind van die lewe. |
| Så sitter du åter på handlar'ns trapp | Nou sit jy weer op die kruideniers se stoep |
| och gråter så övergivet. | en huil, verlate. |
| Vad var det för ord – var det långt eller kort, | Wat was dit, daardie woord – was dit lank, was dit kort, |
| var det väl eller illa skrivet? | was dit goed of swak geskryf? |
| Tänk efter nu – förr'n vi föser dig bort, | Dink nou twee keer – sodat ons jou nie wegstuur nie, |
| du barfotabarn i livet. | jou kaalvoetkind van die lewe. |
Om 'n idee te gee van hoe Sweeds en Afrikaans verskil sal 'n paar voorbeelde verskaf word:
My naam is Dan Koehl. Ek skryf in Sweeds nou om te wys hoe Afrikaans en Sweeds ooreenstem.
Mitt namn är Dan Koehl. Jag skriver på svenska nu för att visa hur afrikaans och svenska överensstämmer.
Algemene terme wat deur boere gebruik word soos: koei, vark, hond en kat. Daar is melk om te drink en kaas om te eet.
Vanliga ord för en bonde är: Ko, svin (gris), hund, katt. Mjölk att dricka, ost att äta.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
