From Wikipedia, the free encyclopedia
Legalizovani četnici je naziv oružanih formacija u sastavu Srpske državne straže koje su nastale legalizovanjem nekadašnjih pripadnika četničkih odreda - Jugoslovenske vojske u otadžbini (JVuO) kod marionetske Nedićeve vlade u Srbiji u okupiranoj Kraljevini Jugoslaviji tokom drugog svetskog rata. Formiranje ovih formacija je počelo u novembru i decembru 1941. godine, a poslednja dva odreda legalizovanih četnika su raspuštena u martu 1943.
 | Ovaj članak zahtijeva sređivanje kako bi ispunio Wikipedijine standarde kvaliteta. Pomozite u njegovom poboljšanju tako što ćete ga urediti. |
| Legalizovani četnici | |
|---|---|
 Legalizovani četnici čuvaju nemački logor u Srbiji 1942. | |
| Aktivna | Novembar i decembar 1941. – mart 1943. |
| Država |  Kraljevina Jugoslavija pod okupacijom Sila Osovine |
| Odanost |  Nedićeva Srbija |
| Grana | Srpska državna straža |
| Veličina | 20 odreda |
| Sudjelovanje u borbama | Proterivanje partizana iz Srbije u decembru 1941. |
| Raspuštena | Mart 1943. |
| Zapovjednici | |
| Istaknuti zapovjednici |
Predrag Raković Miloje Mojsilović Miloš Glišić Manojlo Korać Božidar Ćosović Mašan Đurović Damjan Tešmanović Mirko Tomašević Todor Dobrić |
Kada je došlo do konačnog sloma ustanka u Srbiji, u dva talasa, prvom tokom novembra i decembra 1941. i drugom početkom 1942. godine, najveći broj pripadnika četničkih jedinica, tj. JVuO (ukupno oko 20 četničkih odreda) legalizovao se kod Vlade Nacionalnog Spasa Milana Nedića, formalno u sastavu Srpske državne straže. Na taj način je deo JVuO uspešno izbegao uništenje tokom ofanzive nemačkih trupa na ustanike za razliku od komunističkih formacija (partizana) koje su bile razbijene i proterane iz Srbije. Legalizacija je imala pozitivne strane u tome što je doprinela da se sačuva ljudstvo i naoružanje dela ustanika, ali je imala i negativne posledice u opadanju borbenog duha i discipline i potpunog odbijanja naređenja dobijenih od strane JVuO za koju su praktično postali neupotrebljivi.
Nakon sloma ustanka došlo je do odmazde za događaje u ustanku koja je u najvećoj meri bila usmerena na partizane i njihove simpatizere. U njihovim surovim progonima su u decembru 1941. aktivno učešće uzeli i odredi legalizovanih četnika koji su hvatali na terenu pripadnike komunističkih formacija i najčešće ih predavali Nemcima koji su ih streljali. Partizanska propaganda je uporno zanemarivala činjenicu da su u pitanju bili legalizovani četnici i neprestano krivila četnike Draže Mihailovića za stradanje partizana i njihovih simpatizera u Srbiji u decembru 1941. Tokom 1942. legalizovani četnici su se sukobljavali i sa ljotićevcima i sa četnicima Draže Mihailovića.
Legalizovani četnici su na osnovu početnih izveštaja o kolaboracionizmu inicijalno bili kritikovani od strane saveznika, ali su kritike uskoro bile potisnute posle izveštaja o aktivnostima ovih jedinica usmerenih protiv formacija sila osovine i ljotićevaca. Britanci su u suštini smatrali "legalizaciju" uspešnom obmanom.
Pripadnici legalizovanih ravnogorskih odreda pružili su najznačajniji doprinos u hvatanju nekoliko hiljada odbjeglih ili pasiviziranih partizana i njihovih saradnika u zapadnoj i djelovima centralne Srbije, kao i u njihovoj predaji Njemcima, što se naročito odnosi na užički, požeški, čačanski i valjevski kraj. Pored toga, u Mačvi, Pocerini, Jadru, Kolubari i Takovu, kvislinški četnici koji su krajem 1941. i početkom 1942. učestvovali u hvatanju partizana, biti će kasnije iznova inkorporirani u JVuO, s obzirom da su mnogi jadarski, mačvanski i pocerski četnici prethodno participirali u odredima pod komandom Draže Mihailovića.[1][2][3][4] Ubistva, hvatanja te predaja Nijemcima zarobljenih partizana i njihovih simpatizera krajem 1941. godine, u vrijeme i neposredno nakon uništenja partizanske vlasti u zapadnoj Srbiji, predstavljaju najmasovnije zločine nad pripadnicima partizanskih snaga i njihovih saradnika na području Užičkog, Čačanskog i Valjevskog okruga tokom Drugog svjetskog rata. Učešćem u hvatanju i likvidaciji pripadnika partizanskih odreda i njihovih saradnika, četnici Draže Mihailovića i legalizovani ravnogorci učinili su krupne usluge njemačkom okupatoru u uništenju partizanskog pokreta na području Užičke republike.[5]
Nedić je po svaku cenu hteo da spase Mihailovićeve odrede u Zapadnoj Srbiji od uništenja prilikom nemačke ofanzive. Već i ranije, on je bio u kontaktu s većinom baš tih četničkih komandanata u Zapadnoj Srbiji, jer ih je snabdevao oružjem i municijom u njihovoj borbi protiv komunista, te je tu vrlo brzo i efikasno bio postignut sporazum između Nedićevih i Mihailovićevih oficira. Svi četnički odredi na ugroženom terenu imali su da se u roku od nekoliko dana pre početka nemačke akcije «legalizuju», tj. da se stave Nediću na raspoloženje, stvarno ili fiktivno, te da se vode kao njegove jedinice; da budu snabdevene njegovim objavama i da, isto kao i ljudstvo oružanih odreda, odnosno dobrovoljci, primaju sve potrebe u municiji, hrani i novcu od predsednika srpske vlade.[6]
– Stanislav Krakov o legalizaciji Mihailovićevih četnika
Mihailovićevi emisari bili su od avgusta u dodiru s predstavnicima generala Milana Nedića, koga su Nemci postavili za šefa uprave jedne krnje srpske države. Tajni zajednički planovi bili su usmereni na to da se legalizuje Mihailovićeva četnička organizacija u slučaju da Nemci ovladaju celom zapadnom Srbijom. Većina oficira koji su se povezali s Mihailovićem, kao i neki drugi ljudi, ušli bi na taj način u redove Nedićeve žandarmerije i Srpske državne straže i prećutno držani po strani od svakog oružanog otpora protiv Nemaca. Oni bi sačinjavali novu tajnu organizaciju, koja bi bila mobilisana u jednoj povoljnijoj prilici.[7]
Prema svjedočenju generala Milana Nedića u istrazi po okončanju rata, ideja o legalizaciji četničkih odreda je rođena na sastanku održanom u njegovom kabinetu početkom septembra 1941. Naime, netom po formiranju Vlade nacionalnog spasa, komandant Četničkih odreda Jugoslovenske vojske uputio je predsjedniku kvislinške vlade delegaciju na najvišem nivou u cilju postizanja dogovora o koordinaciji dejstava Mihailovićevih i Nedićevih snaga u borbi protiv partizana. Sastanku su, sa četničke strane, prisustvovali: potpukovnici Dragoslav Pavlović i Živojin Đurić, zatim Aleksandar Mišić i Radoslav Đurić, obojica majori. Na saslušanju 1946. godine, Milan Nedić je rekao da je o sadržaju razgovora odmah obavijestio generala Heinricha Dankelmanna, koji je navodno dao „zeleno svijetlo“ za legalizaciju:
Od tog sporazuma o saradnji [sa Mihailovićem početkom septembra 1941. — prim.], odmah su ispunjene sledeće tačke: 1) Izdao sam novčanu pomoć, ne sećam se koliku, i delegacija je tu novčanu pomoć ponela sa sobom. 2) Otišao sam odmah kod zapovednika Srbije generala Dankelmana i izneo mu dolazak delegacije Draže Mihailovića i ugovor sa njom napravljen. Rekao sam Dankelmanu da Draža traži legalizaciju svoju i svojih četnika, s tim da se mogu nesmetano kretati bez bojazni o proganjanju i ubijanju od strane Nemaca, da bi mogli povesti borbu protiv komunista. Dankelman je odmah prihvatio traženu legalizaciju i izdao u tom smislu naređenje nemačkim jedinicama. Odredio sam generalštabnog majora Marka Olujića [omaška: Olujevića — prim.] za vezu između mene i Draže Mihailovića.[8][9]
– General Milan Nedić
Nakon sloma ustanka u Srbiji krajem 1941. dolazi do legalizacije najvećeg dela jedinica četnika pod komandom Draže Mihailovića koja je bila sprovođena u dva talasa. Prvi talas je bio u periodu novembar/decembar 1941. kada su sljedeće četničke jedinice prihvatile legalizaciju kod srpske marionetske vlade:
Pored legalizacije Ljubićkog, Požeškog, Užičkog, Crnogorskog i Valjevskog odreda, legalizovani su i Kamenički, Jadarski (Jadranski/Podrinski), Ljubovijski, Zlatiborski, Ribnički, Takovski, Jelički i Gružanski odred. Neki odredi, poput Ljiškog i Gornjokolubarskog, raspušteni su zbog slabe borbenosti, ubrzo nakon legalizacije, krajem novembra 1941.[5]
Prvi talas legalizacije snaga pod Mihailovićevom komandom uslijedio je nakon sastanka održanog na Ravnoj gori, 30. novembra 1941. godine, kome su, pored samog Mihailovića, prisustvovali komandanti odredâ, uglavnom onih sa područja zapadne Srbije. Činjenica da zapisnik sa samog sastanka nije pronađen i gotovo je izvjesno da nije ni vođen, upućuje na zaključak da je Mihailović instrukciju, odnosno naredbu o legalizaciji svojim komandantima prenio usmenim putem. Za sastanak se naknadno saznalo iz sekundarnih izvora, tj. iz svjedočenja prisutnih oficira ili iz depeša upućenih Mihailoviću. Tako je Miloš Glišić (major vojske Kraljevine Jugoslavije, načelnik štaba Požeškog četničkog odreda, kao ratni zločinac osuđen na smrt), na suđenju u vezi sa sastankom četničkih komandanata od 30. novembra, izjavio sljedeće: "Na Ravnoj gori sa Dražom je održano savetovanje komandanata odreda. Na ovom savetovanju Draža je naredio da se stupa u vezu sa Nedićevim odredima, radi popravljanja situacije. Rekao je da odredi i dalje ostaju pod njegovom komandom i da je ovo samo privremeno rešenje."[13][14] Takođe, iz opširnog izvještaja koji je decembra 1942. Mihailoviću poslao poručnik Raković, može se zaključiti da je sastanak održan krajem novembra 1941.[15][16]
Tridesetog novembra Mihailović je održao sastanak sa svojim komandantima na Ravnoj gori, gde je odlučeno da se legalizuju četničke jedinice u sporazumu sa Nedićem i u zajedničkoj akciji protiv partizana.[17]
– Sir William Deakin, The Embattled Mountain
Legalizovani Mihailovićevi četnički odredi postali su dio Nedićevih pomoćnih trupa, sa statusom sličnim onom četničkih odreda Koste Pećanca, koji su se krajem avgusta 1941. pridružili snagama Nedićeve vlade. Jednom naredbom generala Paula Badera, datiranom 10. aprila 1942, svi odredi dobrovoljaca, kao i svi Pećančevi i legalizirani Mihailovićevi četnici stavljeni su pod komandu njemačkih posadnih divizija na raznim područjima. Dati su im specijalni brojevi (D-1 do D-19 dobrovoljačkim jedinicama, C-20 do C-38 »samostalnim četnicima«, tj. legaliziranim Mihailovićevim četnicima i C-39 do C-101 četničkim odredima Koste Pećanca) i njihovu je aktivnost trebalo strogo kontrolirati: dodijeljena su im posebna područja s kojih ne smiju pokrenuti bez njemačkog naređenja; sve operacije ovih jedinica, još uvijek pod Nedićevom komandom, trebalo je unaprijed prijaviti njemačkim oblasnim ili okružnim komandama na čijem su području stacionirane; svi ti odredi moraju prilikom operacija imati njemačkog oficira za vezu; svi zahtjevi za municiju, koji su Nijemcima stizali preko srpske vlade, trebalo je od tada podnositi izravno njemačkoj oblasnoj ili okružnoj komandi kod koje je odred lociran.[18][19]
Major Manojlo Korać, bivši Pećančev oficir, inače zapovjednik jedne od četničkih kolona za napad na partizanske snage u Užicu, 31. oktobra 1941, nakon legalizacije je postao okružni načelnik u Užicu, a istovremeno je bio komandant Grupe užičko-požeških odreda. U toj, po karakteru i suštini, kvislinškoj formaciji, proljeća 1942. će boraviti i sam Draža Mihailović, kada je odlučio da napusti Srbiju, da bi se uputio za Crnu Goru, gdje će se, pod zaštitom Pavla Đurišića, nalaziti sve do maja 1943. Britanski kapetan Bil Hadson, koga je Mihailović „ostavio na cedilu“ prilikom njemačkog udara na Ravnu goru, javlja svojoj centrali u Kairu: „Kada je Mihailović krenuo u Crnu Goru rano iduće godine, njegov štab je mogao da nastavi put bez velike teškoće, TIME ŠTO SE PRIVREMENO ‘LEGALIZOVAO’ KAO DEO POŽEŠKOG KORPUSA.“[20][21]
Na Beogradskom procesu, general Dragoljub Mihailović je svjedočio pod kojim je okolnostima, u pratnji četničkih i savezničkih oficira i pod okriljem legalizovanih odreda, napustio Srbiju u maju 1942:
Pretsednik: Kako ste vi išli? Jeste li vi išli kamionom?
Optuženi: Nisam. Išao je drugi deo štaba, gde su bili Vučko, Ostojić, Lalatović, Hadson i još jedan Englez.
Pretsednik: Kako su putovali Hadson i Lalatović?
Optuženi: Od oblasti Nove Varoši kroz Prijepolje, Bijelo Polje na Šahoviće.
Pretsednik: Čija je to bila teritorija?
Optuženi: To je bila italijanska teritorija. Oni su se provukli kao Nedićeve trupe.
Pretsednik: Vi ste išli pešice.
Optuženi: Jesam. [...]
Pretsednik: Poznato vam je da su Lalatović, Hadson otišli kolima?
Optuženi: Kola su došla pred kuću u Šahoviće. Oni su prošli kao Nedićeve trupe kroz italijanski garnizon.
Tužilac: Otkud Nedić u Sandžaku?
Optuženi: Glišić i Vučko imali su [legalizovane — prim.] odrede. [...]
Pretsednik: Vi kažete Glišić, Vučko provukli se kroz italijanske trupe „kao Nedićevi“, kako to?
Optuženi: Oni su bili Nedićevi.[22]
Požeški četnički odred se legalizovao i stavio pod komandu generala Nedića do polovine novembra 1941. na čelu sa komandantom odreda, majorom Vučkom Ignjatovićem i načelnikom štaba, kapetanom Milošem Glišićem. Iako su formalno bili pod Nedićevim zapovjedništvom, nastavili su održavati kontakte sa Mihailovićem. Odred je početkom naredne godine brojao oko 600 boraca.[23]
Kvislinško glasilo Novo vreme (9. XII 1941) prenosi vijest o posjeti generala Milana Nedića bolnici gdje su bili smješteni pripadnici Vladinih oružanih odreda, a koji su ranjeni u borbama protiv partizana:
U oficirskoj sobi g. general Nedić ostao je malo duže u razgovoru s kapetanom Ignjatovićem komandantom Požeškog odreda, koji se posle odvajanja od odmetnika D. M. istakao u borbi protiv partizana... Junački kapetan i na bolesničkoj postelji poželeo je samo jedno da što pre ozdravi i da požuri u borbu za spas srpskog naroda.[24]
O kvislinškom karakteru Požeškog četničkog odreda (kasnije preimenovan u Sandžački vojno-četnički odred) svjedoči i jedan dokument iz sredine 1942. Naime, u pismu poslatom 1. jula te godine kapetanu Nikoli Kijanoviću, komandantu Mileševskog četničkog odreda, oficiru legalizovanom kod italijanskih okupacionih vlasti u Prijepolju,[25] major Glišić za sopstvenu jedinicu tvrdi da se nalazi pod „nemačkom komandom i zaštitom“. Pišući o planovima za proširenje granicâ Nedićeve Srbije nauštrb marionetske Kraljevine Crne Gore, Glišić navodi da im „Nemci idu na ruku da granica bude na Limu“, odnosno da su „u Berlinu preduzete mere da Nova Varoš“ ostane u četničkim rukama, pošto su oni za nju ginuli u borbi sa komunistima.[26][27]
Krajem novembra 1941. godine legalizovan je i do tada nepoznati Drinski samostalni četnički odred pod komandom potpukovnika Momčila Matića. Odred je brojao 580 boraca i bio je smješten u Mokroj Gori, dok je sjedište štaba bilo u Užicu. Odred je obezbjeđivao granicu prema Bosni (koja je u okupatorskoj podjeli Jugoslavije ušla u sastav NDH), kao i prugu Užice—Višegrad.[28] U izvještaju od 20. februara 1943, upućenom Komandi Jugoistoka od strane njemačkog opunomoćenog komandanta u Srbiji generala Paula Badera, navodi se da odred pod Matićevom komandom nosi kodni naziv C-37.[29]
Pored navedenih četničkih odreda, legalizovao se i odred pod komandom majora Ljube Jovanovića Patka, kasnijeg komandanta Timočkog korpusa. Jovanović je postao komandant Srpske državne straže u Zaječaru, gdje su, kao legalni, raspoređeni brojni Mihailovićevi oficiri. Među njima su bili kapetan Vladimir Komarčević (kasnije komandant Kolubarskog korpusa), zatim Neško Nedić, budući komandant Valjevskog korpusa, te poručnik Miloš Radosavljević. Tokom 1942. godine u jedinicama vlade Milana Nedića u Zaječaru bio je legalizovan i kapetan Siniša Ocokoljić, kasnije komandant Mlavskog četničkog korpusa.[30] Poručnik Toma Aleksić je raspoređen na službu u Zlot, kapetan Mirić u Žagubicu, dok je kapetan Toma Obradović dobio raspored u Knjaževac. U Valjevu su na službi u vojnim formacijama Nedićevog režima bili major Ljubomir Vojteh, komandant Valjevskog četničkog odreda i kapetan Selimir Popović.[31][32] Uz Komarčevića i Nedića, jedna od najvažnijih ličnosti iz redova ravnogorske organizacije u valjevskom kraju koja je krajem 1941. prihvatila legalizaciju, bio je i rezervni potpukovnik Svetolik Sveta Protić. Od septembra iste godine, Protić je na čelu Grupe valjevskih četničkih odreda. U martu 1942. godine, nakon što je pozvan na razgovor od strane Nedićevih vlasti, na prevaru je uhapšen i poslat u banjički logor. U decembru 1942. godine prebačen je u koncentracioni logor Mauthauzen, gdje će, nakon prigovora logorskim vlastima, biti ubijen i spaljen u krematorijumu.[33]
Božidar Ćosović je legalizovao njegov Javorski četnički odred koji je bio preimenovan u Javorski samostalni četnički odred kodnog naziva C-37.[34] Pošto Ćosović nije izvršavao naređenja nadležne njemačke komande, njegov je odred rasformiran jula 1942. godine, ali je Ćosović zadržao oružje, postao ponovo ilegalan i imao nekoliko okršaja sa okupatorskim snagama, kao i sa Sandžačkom muslimanskom milicijom. Ponašanje pripadnika odreda pod Ćosovićevom komandom je bilo ispod svake kritike, budući da je lokalno stanovništvo bilo pljačkano, premlaćivano i ubijano. U nemilosti su bili čak i oficiri SDS-a delegirani u njegovu štabu.[35]
Vrhovna komanda JVuO će vojvodu Ćosovića (kao i Mašana Đurovića i Miloja Mojsilovića[36]) zbog progona nelegalizovanih Mihailovićevih odreda za račun okupatora, samovolje i brojnih drugih prestupa, staviti pod slovo "Z" i sredinom 1943. godine će Ćosović i Đurović biti likvidirani od strane ravnogorskih četnika. Božidar Ćosović-Javorski je, barem zvanično, pripadao odredima generala Mihailovića znatno duže od Mašana Đurovića.[37] Ćosović stupa u kontakt sa Mihailovićem u jesen 1941. Koliko je četnički komandant imao povjerenja u Ćosovića vidi se iz pisma upućenog poručniku Urošu Kataniću, komandantu Moravičke brigade JVuO, u kome Mihailović, između ostalog, navodi sljedeće:
Javorca moramo na neki način držati na uzdi, jer mu do sada nismo mogli ništa učiniti, njega ćemo morati koristiti protiv Turaka na Kladnici. Ja mu ništa ne verujem, jer je prevrtljiv, čas sa nama, čas sa Nemcima.[38][39]
Jeličko-moravički četnički odred kojim je komandovao Miloje Mojsilović se legalizovao 9. novembra 1941. i od tada nad ovim odredom Draža Mihailović nije imao komandu, a okupaciona vlast je preko svoje štampe navodila ovaj odred kao prvi primer propasti vojske pod Mihailovićevom organizacijom.[40]
Kroz legalizaciju dijela četničkih odreda kod Nedićeve vlade, Mihailovićev pokret je uspješno izbjegao uništenje tokom njemačke ofanzive protiv ustanika, za razliku od komunističkih snaga koje su bile potpuno razbijene i uništene ili protjerane iz Srbije.[41] Prema mišljenju istoričara Branka Petranovića: „Nedić je dobijao nove snage za borbu protiv pripadnika narodnooslobodilačkog pokreta, a Mihailović je spasavao odrede od uništenja u jeku zime, progona i nemačkih represalija. Udruženim snagama mogli su zavesti četničku strahovladu i iskorenjivanje zaostalih grupa partizana, pojedinaca i njihovih simpatizera i jataka.“[11] U proljeće 1942. sjedište JVuO i njihove glavne aktivnosti su bili prenijeti u Crnu Goru i Bosnu, dok je u Srbiji ostalo oko 20 legalizovanih četničkih odreda u službi Nedićeve vlade.[42] Pored legalizovanih četnika, na terenu su i dalje postojali i ilegalni četnički odredi pod komandom Račića, Keserovića, Piletića i drugih a koje su Nemci progonili.[43]
Ukupno je dvije trećine ljudstva i oficira ravnogorskih odreda, kao i više od polovine ukupnog broja odreda pod Mihailovićevom komandom u završnoj fazi gušenja ustanka u Srbiji, legalizovano u okviru poretka koga je nametnuo okupator. U takvoj konstelaciji, okupator je legalizovane četnike koristio kao pomoćne snage u neutralizaciji preostalih partizanskih odreda i grupa, ponekad zajedno s Vermahtom, a često i sa oružanim odredima kvislinške vlade, hvatajući preostale partizane i predajući zarobljenike Njemcima. Mnogi partizani i partizanski simpatizeri koje su četnici predali okupatoru, strijeljani su od strane pripadnika njemačkog Vermahta do početka februara 1942, prvenstveno u Valjevu, Čačku i Užicu. Ostali su upućeni u logore, dok je manji dio oslobođen.[5]
.jpg)
Tokom drugog talasa legalizacije koji se desio početkom 1942. marionetska vlada u Srbiji je čak osnivala nove četničke odrede kao već legalizovane, kao Ribnički odred u valjevskom kraju.[44]
Najveći broj četničkih odreda legalizovanih u drugom talasu bili su isprva ilegalni i pod komandom Draže Mihailovića, da bi se potom legalizovali. Tako je i Dušan Smiljanić, kapetan vojske Kraljevine Jugoslavije, od septembra do kraja 1941. bio komandant Gružanskog četničkog odreda, da bi od januara do kraja aprila 1942. bio legalizovan kod kvislinških vlasti. Potpukovnik Dragoslav Pavlović, delegat Vrhovne komande JVuO za Šumadiju, piše 25. aprila 1942. generalu Dragoljubu Mihailoviću da je većina ljudstva u odredu pod Smiljanićevom komandom i dalje „na dužnosti“, tj. legalizovana:
Kapetan Smiljanić i Marko Muzikravić prinuđeni su i dalje da se kriju. Oni su sa jednim malim delom ljudstva u šumi. Jedan veći deo pušten je kućama i sklonio oružje, a treći najveći i dalje je ostao na dužnosti. Komandu je preuzeo jedan kapetan u koga Smiljanić ima puno poverenje i koji je naš. Sve se malo primirilo, bar prividno.[45]
Poručnik Zvonimir Vučković (pseudonim »Feliks«), komandant nelegalizovanog Takovskog četničkog odreda, u depeši VK JVuO od 4. maja 1942. potvrđuje Pavlovićeve navode, dodajući da bi trebalo da preuzme komandu nad odredom Pećančevih četnika:
Gružanski odred delom se vratio posle pogodbe sa Nemcima. Smiljanić u šumi. Novi komandant naš je čovek. Kum. U Srezu bez promene. Pećanac formirao odred kojim ću ja komandovati. Pozdrav Vučković.[46]
Požeški četnički odred pod komandom majora Miloša Glišića je bio preimenovan u Sandžački vojni četnički odred (oznaka C-35) kada je bio legalizovan kod Vlade nacionalnog spasa.[47] U pismu od 9. januara 1942. upućenom majoru Glišiću od strane kapetana Miloša Markovića, načelnika štaba Požeškog četničkog odreda, jasno se uočava koliko je uzela maha saradnja legalizovanih četnika sa Nemcima i Italijanima u borbi protiv partizana:
Prema do sada prikupljenim podacima komunisti drže Novu Varoš a verovatno i Prijepolje. Radi potpunog uništenja komunista molim da se blagovremeno traži sadejstvo Talijana i Nemaca kada naš odred bude izbio na granicu. Molim da se izvestim kuda ide granica između nas i Italijana... Nemci su bili u s. Ljubiš i vratili se u Užice 7. januara 1942. godine. Nastojte da se iz Beograda dobije što više automatskog oružja i municije.[48]
Ilegalni Suvoplaninski četnički odred pod komandom Mašana Đurovića sa 520 vojnika je bio legalizovan i preimenovan u Ibarski četnički odred kodnog naziva C-54 i bio je sastavljen od nekoliko bataljona čije je sedište bilo prvo u Raškoj, a zatim u Jošaničkoj Banji. U odred su ušle mnogobrojne manje grupe Pećančevih, kao i Mihailovićevih četnika, pa se Đurović nazivao i komandantom Raške grupe vojvoda.[49] Do početka 1942. godine, Đurovićev odred je brojao više od 1.200 vojnika i oficira.[50]
Tokom februara i marta 1942. godine, Draža Mihailović je sa Đurovićem vodio veoma žustru prepisku.[51][52] Pri štabu vojvode Đurovića u Raškoj, angažovan je bio i artiljerijski poručnik (kasnije kapetan) Dragor Pavlović, komandant Deževske brigade JVuO, koji se u Ibarskom četničkom odredu legalizovao krajem 1941.[53] 25. aprila 1942. godine, Đurović će sa svojim trupama na Kopaoniku zarobiti trojicu engleskih oficira i već sjutradan ih poslati Njemcima u Beograd.[54] U junu 1942, vojvoda Đurović je uhvatio britanskog kapetana Kristija Lorensa (Christie Lawrence), potpukovnika Milutina Radojevića i poručnika Dimitrija Cvetkovića (koji su bili na putu za Albaniju), da bi ih odveo za Beograd, te predao Njemcima. Ovom prilikom je zaplijenjena povjerljiva dokumentacija generala Mihailovića.[55][56][57] Polovinom juna, Đurović je uhapsio i okupatoru izručio i poručnika Pavlovića, prethodno legalizovanog u njegovom odredu, predstavivši ga kao „pravnog savetnika“ Draže Mihailovića.[58] Do avgusta 1942, Njemci su u potpunosti ustrojili Ibarski četnički odred, koji je tada brojao tačno 1000 ljudi - 90 oficira i 910 podoficira i boraca. Njemački bezbjedonosni organi primjećuju da Đurović komanduje „najvećom naoružanom jedinicom u srpskom prostoru“, tj. u okupiranoj Srbiji.[59][60] Odred je pokrivao prostor studeničkog, deževskog i kosovskomitrovačkog sreza.
Ime vojvode Mašana Đurovića se nalazi među četvoricom autora proglasa od 21. decembra 1941. godine naglašeno antisemitske sadržine. Pored Đurovića, proglas, tj. naredbu potpisuju i kapetan Ratko T. Đurović, komandant legalizovanih četnika u Pljevljima,[61] načelnik njegovog štaba kapetan Nikola Bojović (potonji komandant Durmitorske brigade JVuO[62]), kao i sam vojvoda Kosta Pećanac, u svojstvu komandanta svih četničkih odreda. U naredbi se četnički "udarni odredi" pozivaju da, u cilju što efikasnijeg izvršavanja presuda koje donose prijeki sudovi, "kuće svih stanovnika, koji budu radili protiv ideje nacionalizma, odnosno četništva, obeležavaju sa Solomonovim slovom, koje će služiti kao znak da su to ljudi koji idu za idejom Trockog, koju vodi prljavi čivutin Moša Pijade, slikar iz Beograda". Na kraju proglasa se ističe da bi četničke vojvode trebalo da postupaju po ovom naređenju "kako bi se Brankovići vidno obeležili".[63]
Golijsko-Sjenički četnički odred pod komandom poručnika Mirka Tomaševića je bio legalizovan i pripojen Ibarskom četničkom odredu kao njegov Peti bataljon.[50]
Takođe, legalizovan je bio i Kolašinski četnički odred pod komandom vojvode Todora Dobrića, sastavljen od izbeglica iz Ibarskog Kolašina.[34]
Iz izvora kvislinške provenijencije može se nazrijeti obim legalizacije četničkih odreda. Žandarmerijski potpukovnik Milan Kalabić, okružni načelnik u Kragujevcu, u izvještaju koji je poslao 13. februara 1942. generalu Milanu Nediću, piše o stanju u legalizovanim odredima i tvrdi da najveći dio ljudstva u formacijama Vlade narodnog spasa potiče iz redova Mihailovićeve organizacije:
U srpskim oružanim odredima nalazi se poglavito ono ljudstvo koje je bilo ili naklonjeno pukovniku Mihajloviću Draži ili koje je aktivno učestvovalo u njegovim odredima. Naročito je veliki broj oficira koji su sada raspoređeni po srpskim oružanim odredima. Može se reći da postoje i čitavi odredi koji su kompletni prešli iz organizacije Draže Mihajlovića u srpske oružane odrede S. O. S. U njima je vrlo mali broj koji nije bio nikada niti naklonjen DM niti organizovan u njegovim odredima. Tokom vremena opaža se da su pripadnici DM u svojoj odanosti Draži popustili - no, da ta odanost nije isčezla. Trenutno među njima oseća se izvesno kolebanje, koje je u takvom stadijumu da se ne može sa sigurnošću utvrditi da li će kod njih prevagnuti odanost prema DM ili prema Gospodinu pretsedniku srpske vlade…[64][65]
I izvještaj koji je 6. marta 1942. generalu Draži Mihailoviću uputio komandant Rudničkog korpusa poručnik Dragomir Gaga Topalović, između ostalog, potvrđuje koliko je važnu ulogu u legalizaciji četničkih jedinica igrao major Milan Kalabić:
Početkom meseca decembra 1941. godine, naredbom komandanta četnika pukovnika Draže Mihailovića određen sam u Takovsku brigadu i to sa ovlašćenjem da formiram Brusničku četu od 120 četnika u sastavu Rudničke grupe, a koja se pod okriljem majora Kalabića legalizovala.[66][67]
General Mihailović u depeši poslatoj 23. aprila 1942. kapetanu Siniši Ocokoljiću Pazarcu podvlači da treba koristiti Kalabićev visok položaj u Nedićevoj upravi:
Upotrebi svu veštinu da se što bolje iskoriste Kalabić i ostali ali se čuvati svih.[68]
U trenutku kada se Draža Mihailović zaputio ka Crnoj Gori, 9. maja 1942. godine u Vrhovnu komandu JVuO stiže depeša »od Saše« (vjerovatno je riječ o Aleksandru Aksentijeviću, članu četničkog Centralnog nacionalnog komiteta), u kojoj se navodi da se Mihailović može premjestiti na područje Homolja, budući da mu Milan Kalabić garantuje sigurnost:
Kalabić je obezbedio 100% Vašu bezbednost na ovoj teritoriji pa moli da dođete ovamo. Mene možete tražiti preko ove stanice.[69]
Njemački komandujući general i zapovjednik u Srbiji Paul Bader odobrio je 30. maja 1942. četničkim odredima pod komandom vojvodâ Miloja Mojsilovića i Mašana Đurovića 4000 engleskih pušaka i 500.000 metaka.[70] Ova velika količina municije i naoružanja isporučena je legalizovanim četnicima prvenstveno u svrhu likvidacije partizanskog pokreta otpora.[71]
Uvidom u još jedan dopis upućen iz načelstva Okruga kragujevačkog (ovoga puta iz juna 1942. godine), postaje jasno do kog stupnja su ravnogorski četnici, nakon legalizacije, bili integrisani u kolaboracionističke oružane formacije. Naime, u dokumentu se navode podaci o štabu koji je bio smješten u manastiru Voljavči, a koji je oformio Nikola Kalabić sa nekolicinom oficira iz Šumadije:
U jednoj kolibi nalazi se radio-stanica; tu se nalaze oficiri - major Palošević, kapetan Dušan Smiljanić, kapetan Marko Muzikravić, potporučnik Živadin Pavlović i Nikola Kalabić. Sa sobom imaju oko 30 vojnika koji vrše kurirsku službu, brinu se za bezbednost i nabavku namirnica; na dan 14. juna održan je u pomenutoj kolibi sastanak, konferencija delegata iz svih okolnih odreda Srpske državne straže (SDS) koji su uglavnom bili ranije u sastavu odmetničkog odreda D. Mihailovića.[72][73]
Tokom završnog dijela operacije Trio protiv partizana u Crnoj Gori, Hercegovini i Sandžaku, kada su četnici nastupali zajedno s okupacionim trupama (major Miloš Glišić i kapetan Pavle Đurišić će tokom aprila i maja 1942. od Italijana zaprimiti veliku količinu municije i oružja, uključujući i artiljeriju[74]), major Zaharije Ostojić se u direktivi od 6. juna 1942. žali majoru Petru Baćoviću na neposluh i odsustvo discipline kod legalizovanih četničkih odreda:
Moram nažalost da konstatujem, da ovi »legalni« više slušaju Beograd nego nas.[75]
Po odobrenju komandanta italijanske divizije »Pusteria«, 9. maja 1942. izvršen je prelaz Sandžačkog četničkog odreda pod komandom majora Miloša Glišića preko Lima, u cilju napada na partizanske jedinice u rejonu Mojkovca.[76] U izvještaju majora Baćovića generalu Mihailoviću s kraja maja 1942. godine, kao prelomni trenutak za uspjeh operacije naglašava se dolazak legalizovanih četnika iz Srbije i njihovo sadjejstvo sa crnogorskim četnicima pod Đurišićevim zapovjedništvom:
Četnički odredi kapetana Pavla Đurišića već petnaest dana imali su teške i krvave borbe sa partizanima na položajima oko Mojkovca i oko Kolašina. Ta borba je potpuno uspešno završena i kapetan Đurišić nalazi se sad u gonjenju razbijenih partizana u pravcu Šavnika i Žabljaka. Po poslednjim obaveštenjima on je Šavnik već i zauzeo. U najkritičnijoj fazi borbe kapetana Đurišića sa partizanskim trupama oko naznačenih položaja stigli su srbijanski četnički odredi koji su u mnogome spasli situaciju i podigli moral. Uopšte dolazak četničkih odreda sa desne na levu obalu Lima kod ovamošnjeg našeg sveta smatra se vrlo krupnim događajem i rušenjem svih pregrada između dve srpske pokrajine.[77]
14. juna 1942. major Glišić obavještava majora Ostojića (»Čika Branko«) i Vrhovnu komandu JVuO o rezultatima operacije, saradnji sa Italijanima, kao i pregovorima sa ustašama i domobranima o predaji Foče Mihailovićevim snagama. Aludirajući na Nedićevo uključivanje u ove pregovore,[78] Glišić sugeriše VK JVuO da bude lišen čina od strane jugoslovenske emigrantske vlade, kako okupator ne bi sumnjao u njegovu lojalnost kvislinškim vlastima:
Nedić je slao nekoliko telegrama da se naše trupe vrate jer su u toku vrlo značajni pregovori povoljni po našu srpsku stvar. Verujem da je ovo tačno. I bez ovoga a po dostizanju navedene linije, Sandžački odred je u pokretu za Novu Varoš. Odlazim 15 ov.m. u Beograd sa Vučkom po pozivu Nedića... Moje akcije smatram da slabo stoje kod Nemaca i da bi za dalji rad bilo neophodno potrebno da me London liši čina ili na neki drugi način žigoše kao odanog saradnika Nedićevog. Smatrajte da je ovo od ogromne važnosti.[79]
Kapetan Siniša Ocokoljić (pseudonim »Iliev«) piše 29. juna 1942. Draži Mihailoviću o njemačkim planovima za razoružavanje legalizovanih ravnogorskih odreda i predlaže da bi u tom slučaju trebalo produžiti djelovanje pod »Pećančevom firmom«:
Srpska državna straža popunjena sa 15000 ljudi. Nemci žele da razoružaju sve četnike van organizacije Pećanca. Traže mi objašnjenje da li da se uzima Pećančeva firma da bi se održali pojedini odredi.[80]
Istog je dana od Mihailovića stigao potvrdan odgovor:
U cilju prikrivanja odreda i sprečavanja razoružanja dozvoljene sve prevare. U krajnjem slučaju uzimati Pećančevu firmu.[81]
Mihailović je polovinom jula te godine od Ocokoljića zahtijevao i da poručnik Topalović (tada u Mlavskom korpusu JVuO), u cilju nastavka bespoštedne borbe protiv partizana, zadrži status legalizovanog oficira:
Topalović neka još ostane do povoljnog momenta, komuniste uništavati bez milosti čim se i gde se god pojave ne birajući sredstva.[81]
Istoričar Nemanja Dević zaključuje da se u proljeće i ljeto 1942, kada dolazi do „zauzimanja čvršćeg antikomunističkog stava“, može govoriti i o „trećoj fazi“ legalizacije ravnogorskih četnika, podsticanoj od strane samog Draže Mihailovića. Kako Dević navodi: „U tom periodu došlo je do širenja „legalizovanih“ komandanata i odreda po celoj Srbiji, a procenjuje se da je ovim procesom bilo obuhvaćeno nekoliko hiljada nekadašnjih ravnogoraca.“[82]
Međutim, legalizacija nije pružala čvrste bezbjedonosne garancije ravnogorskim četnicima u smislu poštede od okupatorskih potjerâ. Dokaz za to je i slučaj od 3. maja 1942. kada su Nijemci na planini Tari razoružali 69 pripadnika Zlatiborskog četničkog odreda pod komandom kapetana Dušana Radovića Kondora, mada je on posjedovao dokumente o legalnom statusu odreda. Kapetan Radović u depeši svom nadređenom (vjerovatno je riječ o generalu Mihailoviću) navodi sljedeće: „Otpor nisam dao jer nisam imao instrukcije... Oružje ću dobiti.“[83][84]
Takođe, njemački oficiri su često izražavali nezadovoljstvo kvalitetom saradnje sa legalizovanim odredima i njihovom nepouzdanošću. Na osnovu izviđanja kapetana Birgera (njem. Bürger) i sopstvenih informacionih punktova, Abwehrstelle (Ast) Beograd javlja u vijestima о dnevnim događajima 14. jula 1942, između ostalog, sljedeće:
Četnici: podređivanje četničkih grupa pod nemačku vojsku je delimično vrlo problematično. Četničke grupe kod Požarevca i zapadno od njega izgleda da žele lojalno sarađivati sa okupacionim vlastima. Druge grupe, kao odred Stojanovića u Petrovcu, postale su jad i muka za zemlju. Njihova nedela su uvek javljana kao nedela partizana. Verovatno je, da ti četnici insceniraju prepade da putem kaznenih akcija nateraju stanovništvo u ruke ustanika.[85][86]
U izvještaju od 16. jula 1942. poslatom Draži Mihailoviću, vojvoda Ilija Trifunović-Birčanin, komandant zapadnobosanskih, ličko-dalmatinskih i hercegovačkih vojnočetničkih odreda, žali se na »nepravičnost položaja« u kom se nalaze oficiri koji nijesu prihvatili legalizaciju, spram onih koji su postali dio kvislinške uprave pod upravom Milana Nedića:
Najzad govori se, da u Nedićevoj vojsci ima izvestan broj oficira koji su tamo stupili sa Vašim znanjem i odobrenjem, pa ih Nedić u ime Nj. V. Kralja unapređuje u više činove. U koliko je to tačno slobodan sam da Vam obratim pažnju na nepravičnost i neravnopravnost položaja u kojem će se naći u oslobođenoj Otadžbini Vaši oficiri i oficiri koje je Nedić unapredio, a za koje i Vi znate. Jer dok Vaši oficiri u raznim pokrajinama vrše službu pod najtežim okolnostima, bez plate, bez hrane, često gladni, goli i bosi, dotle Nedićevi oficiri primaju platu i ostalo, što se ni-u-kom pogledu ne može sravniti jedno s drugim. Bilo bi strašno, da Vaše oficire preteknu ti oficiri, naročito ako su i po klasama mlađi, a to bi moglo imati za posledicu i trajno neraspoloženje Vaše grupe, koja u svakom pogledu pretstavlja najelitnije i najzaslužnije oficire naše vojske.[87]
U depeši koju je general Mihailović 8. septembra 1942. poslao kapetanu Ocokoljiću, nazire se njegova zamisao o namjeni i svrsi legalizovanih četnika, kao i o njihovom pozicioniranju u odnosu na okupatora, u perspektivi njihovog predstojećeg raspuštanja:
Ne dozvolite da Vas ikakva kaznena ekspedicija iznenadi. Oružje ne sme njima pasti u ruke. Ljudstvo ne sme biti zarobljeno. Legalni delovi po potrebi pretvaraju se u ilegalne. Legalni delovi služe za prevaru a ne za korist neprijatelja. Javite detalje o kaznenim divizijama sastav, naziv i jačinu.[88]
Koliko je legalizacija Mihailovićevih četnika bila uzela maha govori i telegrafski izvještaj majora Velimira Piletića, komandanta Krajinskog četničkog korpusa iz istočne Srbije, poslat čak 10. novembra 1942. Draži Mihailoviću: „Nema ni jednog ilegalnog odreda.“[89][90]
Legalizovani četnici su formalno bili u sastavu Srpske državne straže sve do decembra 1942.[91] Naredbom generala Paula Badera, nemačkog opunomoćenog komandanta u Srbiji, izdatom 10. aprila 1942. legalizovani četnici su stavljeni pod komandu nemačkih posadnih divizija na pojedinim područjima, a prilikom svake operacije su bili u obavezi da imaju nemačke oficire za vezu dok su municiju dobijali direktno od Nemaca, a ne od Nedića.[92] Konačno, u Baderovoj izjavi od 7. decembra 1942. se navodi: "Oko 10.000 četnika se borilo na našoj strani".[93][94]
Situacija je u Srbiji ovakva: cela Srbija, koja je bila od komunista mestimično posednuta očišćena je pomoću Nedićevaca i naših četnika Draže Mihailovića i svi komunisti razbijeni, razoružani i pohvatani. U svim varošima postavljena je vlast četnika Jugoslovenske vojske, to jest Dražinih četnika.[95]
– Pismo Rudolfa Perhineka, delegata Draže Mihailovića od 8. decembra 1941. Milivoju Obradoviću, komandantu četničkog Rasinsko-bistričkog bataljona o situaciji u Srbiji
Legalizovani četnici su tokom decembra 1941. surovo progonili partizanske formacije iz Srbije.[96] Legalizovani četnici su zarobili Momčila Radosavljevića, prvog komandanta Čačanskog partizanskog odreda i Ratka Mitrovića, političkog komesara tog odreda i predali su ih okupatorima koji su ih streljali, dok su Radoslava Azanjca, sekretara okružnog komiteta SKOJ-a za Čačak, legalizovani četnici zarobili i streljali.[97] Miroljuba Matijevića koji je takođe bio sekretar OK SKOJ-a za Čačak su legalizovani četnici zarobili i predali Nemcima koji su ga streljali u logoru na Banjici.[98] Legalizovani četnici su zarobili i Milana Batu Jankovića, istaknutog čačanskog komunistu koji je bio predsednik Odbora za borbu protiv pete kolone u Čačku 1941. godine, da bi ga zatim usmrtili.[99] Legalizovani četnici su predali okupatorima 449 zarobljenih partizana i njihovih pristalica iz čačanskog kraja, koje su ovi nakon toga likvidirali.[100][101]
Četnici lozničkog vojvode Damjana Dake Tešmanovića su početkom 1942. uhvatili, između ostalih, Veru Blagojević i Stjepana Filipovića i izručili ih okupatoru, nakon čega su pogubljeni. Poslije rata, Vera Blagojević i Stjepan Filipović su proglašeni narodnim herojima Jugoslavije. Tešmanovićevo ime se vezuje za još jedan krupan događaj iz istorije kolaboracije u Srbiji. Naime, Tešmanović je kao pripadnik pokreta Draže Mihailovića učestvovao u predaji 365 zarobljenih partizana Njemcima. Upravo je Tešmanović bio Mihailovićev čovjek koji je Pećančevom vojvodi Jovanu Škavoviću Škavi predao zarobljene partizane. U predaji zarobljenika učestvovao je i ravnogorski oficir Pavle Mešković.[102] Zarobljenici su 13. novembra 1941. predati Njemcima u selu Slovac kod Valjeva, čime je Mihailović, nakon pregovora u Divcima (11. novembar 1941), pokušao uvjeriti okupacione snage da mogu računati na njegovu pomoć u borbi protiv partizana. Nijemci su većinu ustupljenih partizana (njih 261) strijeljali u Valjevu 27. novembra 1941. Tešmanović je nakon legalizacije bio organizovan u okviru tzv. "vladinih četnika", tj. četnika Koste Pećanca. Uhapšen je krajem 1942. od strane Njemaca zbog toga što je održavao kontakte s ilegalnim ravnogorcima.[103]
Legalizovani četnici Požeškog četničkog odreda pod komandom Manojla Koraća su 18. i 19. decembra 1941. godine uhvatili 30 poimenice poznatih boraca Ariljskog bataljona i predali ih Nemcima, koji su zarobljenike streljali u Užicu 28. decembra iste godine.[104][105] Žandarmerijski major (u januaru 1942. unaprijeđen u čin potpukovnika) Manojlo Korać, čovjek od Mihailovićevog povjerenja, čiju će komandu priznavati sve do hapšenja od strane Gestapoa u decembru 1942. godine,[106] istovremeno je bio i Pećančev okružni vojvoda. U izvještaju koji je uputio Nedićevoj vladi 23. novembra iste godine, Korać daje bilans svojih aktivnosti iz prethodnih deset mjeseci, otkako je na čelu okruga Užičkog: "Od kada sam 5. januara 1942. godine Pećančevim dekretom postavljen za okružnog komandanta četničkih odreda uhapšeno je 1195 političkih krivaca, od toga streljano 92, predato Nemcima radi streljanja u Beogradu 50 lica, upućeno u koncentracioni logor u Beogradu 414 lica."[107] Uz Manojla Koraća, među najaktivnijim učesnicima progona partizana i njihovih simpatizera u užičkom kraju, posebno se isticao i ljotićevac Miloš Vojinović Lautner, komandant Desetog dobrovoljačkog odreda.[108] U memoarskom spisu objavljenom 2015. godine pod nazivom "Između Draže i Nedića", Korać je fenomenu legalizacije četničkih odreda posvetio posebnu pažnju.[109]
Četnici vojvode Budimira Bosiljčića, koji je priznavao komandu Koste Pećanca, uhvatili su krajem 1941. i početkom 1942. godine veći broj partizana u Tamnavi i predali ih Nemcima. Poznata su imena 19 partizana, stanovnika tamnavskih sela, koji su ubijeni u nemačkim logorima u Norveškoj, koje su uhvatili Bosiljčićevi četnici. Najveći broj (5) bili su stanovnici Banjana, sela u kome je živeo Bosiljčić. Bosiljčićevi četnici su marta 1943. u selu Brgulama kod Uba uhvatili šestočlanu jevrejsku porodicu koja je pobegla iz Beograda kako bi izbegla odvođenje u logor. Uhapšeni Jevreji su predati Nemcima.[110] Bosiljčić je 1943. pristupio JVuO i imenovan je za oficira pri štabu Valjevskog korpusa.[105]
Legalizovani četnici na području Kraljeva, Ušća i Raške početkom decembra 1941. započeli su hvatanje boraca Kraljevačkog i Kopaoničkog partizanskog odreda. Zarobljeni partizani su predavani Pećančevom vojvodi Mašanu Đuroviću koji je organizovao dva sprovođenja zarobljenika i njihovu predaju Nemcima u Nišu. Prva grupa brojala je 24 zarobljenika i sprovedena je 15. decembra, dok je druga grupa brojala 48 zarobljenika i sprovedena je 19. decembra. Zarobljeni partizani postali su zatočenici nemačkog logora na Crvenom krstu u Nišu. Većina je stradala tokom 1942. godine, dok je manji deo uspeo da preživi proboj iz logora 12. februara 1942.[111][112]
Krajem decembra 1941. godine, četnici Radovana Stojanovića, koji je prethodno priznavao komandu Draže Mihailovića, da bi potom legalizovao odred, uhvatili su na prevaru oko 80 stanovnika takovskih sela, uglavnom bivših partizana i partizanskih saradnika. Zarobljenici su sprovedeni u zatvor u Gornjem Milanovcu, gdje su isljeđivani i zlostavljani od strane kvislinških policajaca, žandarma i četnika, u čemu je učestvovao i Stojanović. Sredinom januara 1942, više od polovine uhapšenih je pušteno kućama, dok je preostalih 35 Stojanović stražarno sproveo u Kragujevac, gdje ih je ustupio Njemcima. Prema podacima Državne komisije, njemački vojnici su 22. marta 1942. u Kragujevcu strijeljali 17 bivših partizana iz takovskog kraja.[113]
Učitelj Tihomir Đorđević iz Raške, savremenik Mašana Đurovića, u svom ratnom dnevniku svjedoči kolika je bila stvarna moć vojvode suhoplaninskog. U jednoj zabilješci iz marta 1943. godine, Đorđević (inače blizak JVuO) opisuje vojvodu Đurovića kao lokalnog gospodara rata, notirajući njegovu odgovornost za počinjenje brojnih ratnih zločina:
Taj Mašan držao je u rukovođenju ceo ovaj kraj, celu ibarsku dolinu, sve od septembra 1941. godine pa sve do danas... Tukao je, donosio presude sam, bio je komandant Raške grupe vojvoda, sreski načelnik, starešina sreskog suda, komandant mesta, komandant srpske državne straže, hapsio je, puštao, ubijao, streljao, hvatao mladiće pod firmom da su partizani, hvatao prave partizane, terao u Niš na streljanje, slao u Kosovsku Mitrovicu i šta sve nije radio.[114][115]
O legalizaciji Mihailovićevih četnika kod kvislinške Nedićeve vlade i posljedicama po ustaničke snage, u prvom redu partizane, srpski istoričari Goran Davidović i Miloš Timotijević zapisuju sljedeće:
Kada su Nemci i oružane formacije Milana Nedića slomili ustanak, najveći broj pripadnika jedinica D. Mihailovića se legalizovao kod vlade Milana Nedića. Sva oštrica odmazde za događaje u ustanku pala je na partizane i njihove simpatizere koji su stravično progonjeni. Zapravo, legalizovani četnici su na terenu hvatali pripadnike partizana i odvodili ih Nemcima koji su ih streljali.[116]
Sve u svemu, od kraja novembra 1941. do proljeća 1942, širom zapadne, sjeverozapadne i centralne Srbije, legalizovani ravnogorski četnici su učestvovali, samostalno ili u saradnji sa četničkim odredima i grupama koje su prethodnih mjeseci prihvatile ingerenciju kvislinške vlade, u pravom lovu na partizane, kao i na njihove pomagače i simpatizere. Na ovaj način uhvaćeno je nekoliko hiljada ljudi. Ubrzo po zarobljavanju, četnici su strijeljali više stotina partizana, dok su većinu predali Nijemcima.[5]
Ubrzo po legalizaciji započeli su sukobi između ilegalnih četnika sa legalizovanim četnicima i ljotićevcima. Krajem maja 1942. u blizini Čačka, Predrag Raković je organizovao napad na Budimira Nikića i njegovu pratnju, kojom prilikom je Nikić ranjen, dok su četvorica njegovih saradnika ubijeni.[117] Krajem juna 1942. još jedan pripadnik ljotićevaca, sveštenik Dragutin Bulić je bio napadnut i ubijen od strane četnika pod Rakovićevom komandom na pijaci u Čačku.[117]
U isto vrijeme, u Gornjem Milanovcu se desio sličan događaj. Poslije odlaska majora Milana Kalabića (koji je bio dio ilegalne strukture JVuO, ali istovremeno i načelnik okruga, tj. pod ingerencijom Nedićeve vlade; otac Nikole Kalabića) sa oko 200 ljudi pod svojom komandom u Požarevac, u grad je došao kapetan Rajko Terzić. Počev od aprila 1942, Terzić je hapsio pripadnike i simpatizere ilegalnih četnika i prosljeđivao ih Njemcima koji su ih ubijali ili slali u koncentracione logore u Njemačkoj. Ilegalni četnici su se ubrzo osvetili i ubili Terzića u njegovoj kancelariji.[117] Prema nekim nepotvrđenim navodima, Terzić će posthumno od strane Njemaca biti odlikovan ordenom Gvozdenog krsta.
U početku još u decembru [1941. godine] video sam jasno ovo: Ljotićevci naslanjajući se na Nemce imaju za cilj da najpre sa nama sarađuju dok se unište komunisti, pa posle pomoću Nemaca da likvidiraju i našu organizaciju i naše odrede. Uništenje komunista bilo je potrebno i meni i Nemcima i Ljotićevcima, te smo se u ovom poslu složili i postali »saveznici«.[118]
– Iz izvještaja Predraga Rakovića Draži Mihailoviću, decembar 1942.
Nemačke vojne i obaveštajne strukture su uspele da shvate suštinu procesa legalizacije dok je Abwehr uključio proces legalizacije u njegovu analizu situacije u Srbiji objavljenu u decembru 1941. Već 20. decembra 1941. u Abwehru shvataju i primećuju da ostaci poraženih Mihailovićevih četničkih grupacija pokušavaju da se pridruže Pećančevim četnicima pa zato insistiraju da "sve Mihailovićeve pristalice treba tretirati kao pobunjenike i nikako drugačije".[12]
Nemački general August Majsner je bio sumnjičav prema legalizovanim četnicima još od kada je došao u Srbiju početkom 1942. Mnogi legalizovani četnički odredi su se u suštini ponašali kao ilegalni četnici, a neki su čak i pripojili sebi novoosnovane legalne četničke odrede.[119] Pošto su Nemci očekivali da bi Saveznici mogli da organizuju invaziju svojih trupa na jugoslovensku obalu Jadranskog mora, odlučili su da u drugoj polovini 1942. godine razoružaju legalizovane četnike, kako one Mihailovićeve, tako i Pećančeve.[120]
Na konferenciji održanoj 6. maja 1942. u Sarajevu, kojoj su prisustvovali general Paul Bader, kao i Edmund Glaise von Horstenau, njemački opunomoćeni general u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, pukovnik Erich Kewisch i drugi, razmotrena je vojno-politička situacija u okupiranoj Jugoslaviji. Govoreći o stanju u Srbiji, general Bader je nagovijestio predstojeće razoružavanje legalizovanih četnika:
Situacija u Srbiji je mirnija. Da li stalno, neizvesno je. Razlozi za mir: velika pokretljivost naših jedinica, surova zima, nedostatak municije i hrane. Engleski uticaj jači nego ruski. Četnici ostaju u našoj službi dok se ne formira Srpska državna straža (16.000). Posle rasformiranje i razoružanje četnika.[121]
Zbog toga su nemačke okupacione vlasti organizovale njihovo razoružavanje, zarobljavanje ili ponovno naoružavanje drugačijim oružjem. Ponovno naoružavanje je bilo organizovano tako da su Nemci oduzimali četnicima njihovo oružje koje je koristilo standardnu municiju i zamenjivali ga oružjem sa nestandardnom municijom koja kada se potroši jedino može da se nabavi od Nemaca. Neke četničke jedinice su bile jednostavno razoružane i raspuštene, a neke razoružane i odvedene u koncentracioni logor na Starom Sajmištu ili u logor Mauthauzen.[122]
U završnim redovima ovog osvrta, evo nekoliko aproksimativnih podataka о pripadnicima četničke organizacije DM upućenih u KL Mauthauzen. Po proceni ukupno ih je moglo biti oko hiljadu, što čini približno petinu interniranih Srba, odnosno desetak posto svih Jugoslovena. Ovi približni podaci zasnivaju se na pregledu nepotpune dokumentacije fonda BdS, a istraživanje svakog slučaja ponaosob odvelo bi u nedogled i bilo skopčano s enormnim materijalnim izdacima. Saslušavanje pohapšenih i razoružanih četnika Gestapo je obavljao po ustaljenom »šablonu«. Svima su manje-više postavljana istovetna pitanja. Na pitanje, da li su učestvovali u borbama protiv Nemaca - svi su bez razlike davali negativan odgovor. Kao osnovni cilj njihove organizacije, četnički oficiri, podoficiri i redovi označavali su - borbu protiv komunista i partizana. Pojedinci su, pri tome, navodili mesta gde su imali okršaje s partizanima, a neki su napominjali da su ranjavani u tim sukobima. U ređim slučajevima, dodavali bi da su vodili na klanje zarobljene partizanske borce, valjda, računajući da će time skinuti sa sebe svaku sumnju da su protivnici fašističkog okupatora. Na traženje islednih organa navodili su imena svojih i ostalih četničkih starešina. Gotovo svi su izjavljivali da su dobrovoljno stupili u četničke redove. Za slučajeve koje su islednici procenjivali kao društvenu opasnost predlagano je inteniranje u KL Mauthauzen. U svim dosijeima takvih lica nalaze se napomene s jednoobraznim tekstom:
Kod odreda kome je pripadao okrivljeni, reč je о odredu pobunjeničkog vođe Draže Mihailovića, koji se maskirao kao legalan. Već pri samom sprovođenju ustanovljeno je, da je većina zatvorenika pobacala svoje isprave i da su uzeli lažna imena. Time je onemogućena svaka potraga za pripadnicima ovih letećih odeljenja. Ovom odredu su pripadali takozvana leteća odeljenja i trojke, koji su imali zadatak da vrše ubistva i sabotaže, što su oni i sprovodili u tamošnjoj okolini. Zbog toga, a po naredenju SS-štandartenfirera (SS-Standartenführer) dr Šefera (Schäfer), svi oni uhapšenici čiji se lični podaci nisu mogli da provere, da se upute u koncentracioni logor Mauthauzen.[123]
Posljednja dva legalizovana četnička odreda (Pećančev kojim je komandovao Mašan Đurović i Mihailovićev pod komandom potpukovnika Momčila Matića) bila su raspuštena sredinom marta 1943. godine.[124][125] Ukupno je oko 12.000 legaliziranih Pećančevih i Mihailovićevih četnika bilo raspušteno, mnogo njihovih oficira uhapšeno, te poslano u zarobljeničke logore u Njemačkoj.
I nakon što su legalizovani odredi rasformirani a njihovo ljudstvo razoružano, nastavili su pojedini četnički komandanti u Srbiji sarađivati sa njemačkim okupacionim snagama. Tako su poručnici Predrag Raković (koji je do kraja 1942. komandovao legalizovanim Ljubićkim četničkim odredom) te Zvonimir Vučković, komandant 1. ravnogorskog korpusa JVuO, koji nije prihvatio legalizaciju, održavali prisne kontakte sa poručnikom Eganom Krigerom, njemačkim komandantom Gornjeg Milanovca.[126][127][128]
Posleratna propaganda je uporno isticala da su za stradanje partizana u decembru 1941. krivi četnici Draže Mihailovića, uprkos činjenici da odgovornost leži na komandantima i jedinicama koje su se legalizovale kod Milana Nedića, ili grupe koje su bile nezavisne od Mihailovića poput one pod komandom Bože Javorca.[129]
Stanislav Krakov u emigraciji piše: „Ovom akcijom je Nedić uspeo da spase sve Mihailovićeve četničke odrede na terenu gde je imala da otpočne velika nemačka vojna akcija i koji su se ovako bili pretvorili u pomoćne trupe srpske vlade. Nedić je smatrao da je potrebno da ostane na terenu živa srpska nacionalna snaga, bez obzira da li su to njegove stvarne pristalice ili pripadnici pokreta otpora Mihailovića. Za pretsednika vlade su to sve bili Srbi koji se bore za opstanak srpskog naroda.“[130]
U početku su izveštaji o kolaboracionizmu "legalizovanih" četnika izazvali kritike koje su ubrzo potisnute posle aktivnosti ovih jedinica usmerenih protiv formacija sila Osovine i dobrovoljaca Dimitrija Ljotića.[131] Na suđenju, Mihailović je isticao da je odobrio legalizaciju nekih četničkih jedinica kao najbolji način da se infiltriraju u snage Sila osovine.[132] Britanci su u suštini smatrali "legalizaciju" uspešnom obmanom.[133]
U svom referisanju generalu Alexandru Löhru, viši vođa SS i policije i najviši predstavnik rajhsfirera SS Heinricha Himmlera u Srbiji od februara 1942. do proljeća 1944. godine general August von Meyszner, već u avgustu 1942. navodi razloge za raspuštanje legalizovanih četnika lojalnih vladi Milana Nedića, što je bila njegova zamisao još od dolaska u Srbiju:
Četnički odredi su često nepouzdani, puni ljudi Draže Mihailovića, koriste svoje postojanje da u proširenim okvirima sprovode obuku stanovništva po nekoj vrsti Krimperovog sistema. Pri upotrebi u borbi sa bandama slabo su se držali, većinom nisu pružili ništa. Uostalom žive kao dangube i zbog slabog snabdevanja hranom učestvuju u pljačkanju stanovništva, i s jedne strane treba ih ocenjivati kao kadar za pokret ustanka u povoljnom trenutku, isto tako kao što sa druge strane predstavljaju ustanovu za popunjavanje za ustanike na hrvatskoj teritoriji.[134][135]
U izvještaju upućenom komandi Jugoistoka 7. marta 1943. od strane Paula Badera, komandujućeg generala i zapovjednika u Srbiji, naročita pažnja je posvećena formiranju i aktivnostima Srpskog dobrovoljačkog korpusa. U uvodnom dijelu, general Bader tvrdi da je general Mihailović najznačajniji faktor u srpskom antikomunističkom frontu te da je imao presudni uticaj na legalizovane četničke odrede:
Kada se, posle suzbijanja komunističkog ustanka u jesen 1941, Draža Mihailović odlučio da borbu za oslobođenje Srbije vodi uz pomoć Saveznika, dospele su pod njegov uticaj gotovo sve srpske oružane formacije koje su bile angažovane protiv komunista, a pre svega takozvani legalni četnički bataljoni. Zbog toga je tokom 1942. godine nemački Vermaht razoružao preko 12.000 četnika i, sem neznatnog ostatka, ukinuo njihove jedinice. U međuvremenu su se dobrovoljci, na osnovu svoje ideološke povezanosti sa osnovnim načelima „Zbora“, razišli sa Dražom Mihailovićem.[136][137]
U ratnom dnevniku Vrhovne komande njemačkog Wehrmachta dat je kratak podsjetnik na genezu četničkog pokreta, uz osvrt na odnos četnika sa srpskom kvislinškom vladom. Pored toga, govori se i o ishodu razoružavanja legalizovanih odreda:
Četnici su nastavak stare srpske tradicije iz doba borbe sa Turcima. Leta 1944. oni su brojali oko 9.000 naoružanih boraca. Njihov odnos prema Nediću bio je veoma kompleksan. Delimično, četnici su bili verni Nediću, ili su mu bili, navodno verni, a delom su neki bili bliži Draži Mihailoviću. Ali, sve u svemu, naša očekivanja i procene bila su sledeća: u slučaju anglo-američke invazije na Balkan, oni bi nam svi okrenuli leđa i priključili su neprijatelju, odnosno, podržali bi britansko-američke vojnike. Zbog toga smo i naredili, da četnike treba razoružati, ali ta akcija je samo delom uspela. Razoružali smo oko jednu trećinu četnika, a najviše polovinu. Ostatak je otišao "u šumu", kako to Srbi kažu, da bi se tu stavili pod komandu Dražinih ljudi. Od brojnih četničkih grupa, samo su dve ostale verne Nediću, ali su i one tokom vremena prešle Draži.[138]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta
Ravnogorski oficiri, kao i sam general Mihailović, često su jedni drugima upućivali žalbe na rad legalizovanih odreda. Tako u septembru 1942. major Zaharije Ostojić referiše Mihailoviću i, obrazlažući korisne i štetne aspekte legalizacije, ističe da je njome spašeno ljudstvo i oružje, ali da je, sa druge strane, došlo do značajnog opadanja borbenog duha:
Legalizacijom smo spasli ljude i oružje. To je plus. Ali je i minus vrlo veliki. Dolaskom u varoš, ljudi su izgubili neposrednu vezu sa Vama, borbeni duh je opao, disciplina takođe. Plate su donele kocku i pijančenje. Starešinama su se usladili Nedićevi činovi i plate, pa su čak počeli da Nedića stavljaju na ravnu nogu sa Vama. Vama se šalju s vremena na vreme lažni izveštaji i čeka se svršetak rata, da bi se posle busali u prsa kao Ravnogorci.
Još veće zlo je prijateljstvo i lumperaji sa okupatorom i slepa poslušnost istom od strane pojedinaca, dok ti isti uopšte ne izvršavaju naređenja vaših organa.
Lično sam čuo da pojedini kapetani, a sada Nedićevi majori, kažu da su se oni privikli na Nedićeve činove i da ih više neće skidati, jer ćete im Vi te činove priznati.
Jasno je da su ovi ljudi praktično za teren i našu organizaciju sada potpuno izgubljeni. Ovde su potrebne hitne mere.[139][140]
U depeši generalu Miroslavu Trifunoviću, komandantu Srbije JVuO, 21. XI 1942. general Mihailović piše:
Od legalizovanih oficira skoro više nemamo koristi. Zato ih pojedini komandanti pozivaju da se odmetnu, ali oni se obično ne odazivaju jer misle da je glavno samo da se upišu kod nas, a da žive i dalje u mestima (gradovima).[141]
Istog dana, Mihailović šalje i „raspis svima u Srbiji“:
Legalni oficiri u masi ne rade ništa za nas. Često su korisniji Nemcima više nego nama. Neka komandanti na terenu vode o tome računa i upisuju takve u crne knjige, a naročito one koji neće da se odazivaju našim pozivima za saradnju. Saopštite svima legalizovanim. Neka im se skrene pažnja da se karijera teče u šumi.[142]
O negativnom uticaju legalizovanih oficira, koji su prethodno priznavali komandu Milana Nedića a zatim se ponovo pridruživali ravnogorcima, nedvosmisleno se izrazio i kapetan Jovan Jovanović, komandant Deligradskog korpusa JVuO, u pismu koje je generalu Draži Mihailoviću poslao 4. januara 1943. godine:
Nastala luda trka za položajima, hoće ljudi da se peru, ali suviše im je prljav veš. Navikli su da se koriste prerogativima vladajućih režima, pa dok je bilo korisno i unosno služili okupatora, pravili sebi i milo i drago, a sad, kad su naše akcije skočile oni navalili i, ništa manje, za komandante korpusa! Navalili na našu organizaciju kao lešinari.[143][144]
Na koncu, iz izvora četničke provenijencije se može ustanoviti da ni stanovništvo okupirane Srbije nije imalo blagonaklon stav prema legalizovanim četnicima. U izvještaju datiranom 5. novembra 1942, major Miodrag Palošević opservira aktivnosti brojnih oficira Draže Mihailovića sa područja Šumadije koji su se prethodno legalizovali i zaključuje:
U toku celog mog rada zapazio sam da naš narod radije pristupa i radi sa ilegalnim oficirima a od legalizovanih se pribojava i naziva ih petokolonašima, pogotovu što [su] mnogi legalizovani naši oficiri širili laž, da naš komandant sarađuje sa izdajnikom Nedićem.[145]
Vazduhoplovni kapetan I klase Branivoj Petrović, koji je u svojstvu delegata Vrhovne komande JVuO vršio inspekciju u tri ravnogorska korpusa na području Pomoravlja (Varvarinski, Ivankovački i Resavski korpus JVuO), u izvještaju poslatom generalu Mihailoviću 1. avgusta 1943. godine, bio je još eksplicitniji u kritici djelovanja legalizovanih četnika:
Ljudi koji vode stvari, nepodesni su po svojim moralnim i tehničkim sposobnostima. Narod želi na čelu da vidi svetle i čestite ljude, koji će biti primeri i uzori naših stremljenja. Legalizovani oficiri, bivše vojvode Koste Pećanca i Nedića, zboraši Ljotića i ceo taj elemenat, koji je do juče pod okriljem hakenkrojca činio zulume, ne mogu danas da rade pod simbolom Ravne Gore i Vašeg imena. Narod to ne želi, ne prima, bar na terenima na kojima služe. I u koliko oni budu ostali, stav nepoverenja i rezervisanosti povećaće se.[146]
Dr Milovan Pisarri, istoričar i naučni saradnik Instituta za filozofiju i društvenu teoriju u Beogradu, u svojoj knjizi “Stradanje Roma u Srbiji za vreme Holokausta“,[147] piše o četničkoj legalizaciji kao fenomenu ideološki motivisanom antikomunizmom:
Legalizovani četnici postali su problem za vojnu sposobnost vojske Draže Mihailovića, ali su istovremeno, lakoćom kojom su se privikli novoj dužnosti, pokazali da kod mnogih oficira, podoficira i vojnika Jugoslovenske vojske u otadžbini nije postojala svest o borbi protiv okupatora, niti su postojale ideološke prepreke da sa Nemcima sarađuju i tako postanu deo kvislinškog aparata, koji je, da podsetimo, bio upravo deo nacionalsocijalističkog novog poretka.
U kataloškoj monografiji „Valjevo pod okupacijom u Drugom svetskom ratu“, istoričari Kosta Nikolić, Nemanja Dević i Vladimir Krivošejev proces legalizacije četnika ocjenjuju na sljedeći način:
Ravnogorci su se dobrim delom u prvoj ratnoj zimi sačuvali kroz procese pasivizacije i „legalizacije“, koja je podrazumevala privremeno, ciljano priključivanje kako vojnim formacijama tako i državnom aparatu pod kontrolom Nedićeve vlade, čemu su svesrdno pomagali pojedini predstavnici vlasti. Faktički, legalizacija nije bila samo način za sklanjanje i očuvanje kadrova već i za infiltriranje u redove Nedićeve administracije, što je olakšavalo širok spektar različitih konspirativnih aktivnosti.[148]
Savremeni pročetnički istoričari, Goran Davidović i Miloš Timotijević, navode da je izvestan broj partizana po slomu ustanka takođe bio legalizovan u odredima Milana Nedića, a najviše u odredima Dimitrija Ljotića zbog čega će se „dodatno rasplamsati građanski rat“.[116] Pojedini bivši pripadnici partizanskih jedinica navodno su se stavili i u direktnu službu Nemaca, učestvujući u akcijama otkrivanja ilegalnih četnika Draže Mihailovića.[116] Prema nalazima pomenutih istoričara, samo u Takovu je aktivnostima ove grupe Nemcima predato 300 i u smrt oterano preko 300 pristalica Draže Mihailovića.[116] Međutim, Davidović i Timotijević na jednom mjestu zaključuju: „Treba naglasiti da se ovi događaji nikako ne mogu uporediti po posledicama, broju žrtava i načinu usmrćenja sa velikim organizovanim poterama za partizanima u decembru 1941. godine, koje su vršili legalizovani četnici, ili naređenjima Mihailovićevih komandanata na terenu za uništavanje partizana i njihovih porodica, samostalno ili u saradnji sa okupatorom“.[116]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
