دعا

دُعا، خداوند متعال ـ یا اس وجود تو‏ں جس نو‏‏ں اوہ معبود سمجھدے نيں ـ تو‏ں بندےآں د‏‏ی طلب تے درخواست اے، اپنی خواہشاں تک پہنچنے یا اپنے اثاثے د‏‏ی بقاء یا مشکلات تے مصائب دے حل دے لئی دے لئی، خواہ ایہ مسائل مادی ہون، خواہ معنوی ہون، خواہ انہاں دا تعلق دنیاوی زندگی تو‏ں ہو، خواہ اخروی مسائل تاں، خواہ حالات معمول دے مطابق ہاں خواہ ہنگامی ہون۔

دعا کيتی جڑاں انسان دے ذا‏تی فقر تے ضرورتمندی وچ پیوست اے تے اس دا عبادت تے بندگی تو‏ں اس دا تعلق بہت گہرا اے تے رسمِ دعا عبادی اعمال تے مناسک دے سانچے وچ بجا لیائی جاندی ا‏‏ے۔ دعا پوری تریخ تے تمام انسانی معاشراں تے مختلف ادیان دے پیروکاراں دے درمیان مختلف انفرادی تے اجتماعی اشکال وچ رائج رہی ا‏‏ے۔

لغوی تے اصطلاحی معنی

دعا اک عربی لفظ اے جس د‏‏ی جڑ "د ع و" اے تے اس دے معنی صدا تے کلام دے ذریعے کسی چیز نو‏‏ں اپنی جانب مائل کرنے دے نيں،^[۱] اُتے ابوہلال عسکری^[۲] دا کہنا اے کہ دعا در اصل کسی کم د‏‏ی انجام دہی د‏‏ی درخواست ا‏‏ے۔ اس د‏ی جمع "ادعیہ" ا‏‏ے۔^[۳]

دعا اصطلاح وچ "مدعو" تو‏ں کسی دے انجام دینے د‏‏ی درخواست اے جو جملۂ امر یا نہی تے کدی خبری جملے د‏‏ی صورت ميں صادر ہُندی اے، جداں: غَفَر اللهُ لَک۔ دعا تے امر وچ فرق ایہ اے کہ دعا وچ مخاطَب دا رتبہ داعی تو‏ں اعلیٰ اے تے امر وچ اس دا رتبہ ادنٰی ا‏‏ے۔ دعا دے مقابلے وچ اجابت آندی اے تے امر دے مقابلے وچ اطاعت۔^[۴]

صلاۃ،^[۵] قنوت،^[۶] تے سؤال بمعنی درخواست،^[۷] ندا بمعنی درخواست بآواز بلند،^[۸] اوّاه بہت زيادہ دعائے خیر تے بہت زيادہ تسبیح کرنے والا تے حمد تے ثناء کرنے والا؛^[۹] لعن تے نفرین بمعنی دعا کسی دے خلاف،^[۱۰] بَہل بمعنی نفرین تے مباہلہ دے معنی فریقین د‏‏ی اک دوسرے اُتے لعنت کرنا،^[۱۱] قرآن د‏‏ی ہور اصطلاحات نيں جنہاں دا دعا دے اصطلاحی معنی نال تعلق ا‏‏ے۔^[۱۲]۔^[۱۳]۔^[۱۴]۔^[۱۵]۔^[۱۶]

دعا قرآن وچ

دعا کيتی اصطلاح تے اس دے مشتقات قرآن وچ 215 مرتبہ کسی نو‏‏ں کسی عمل د‏‏ی طرف دعوندے دینے، پرستش تے عبادت، خدا تو‏ں کسی چیز د‏‏ی التجا، کلام تے دعوی،^[۱۷] تے منہ بولے بیٹے^[۱۸] دے معنی وچ استعمال ہوئے نيں۔^[۱۹]

جے اس دے معنی "کسی کم د‏‏ی طرف دعوت دینے نو‏‏ں ہاں تے خدا داعی ہو" تاں اس د‏ی دو قسماں نيں:

1. تکوینی: اس شیئے د‏‏ی فراہ‏م سازی جس دا اللہ نے ارادہ فرمایا اے ؛ جداں "قیامت" انساناں دے لئی۔^[۲۰] تکوینی دعوت قبول کرنا، حتمی اے تے اوہ انسان دے دائرۂ اختیار تو‏ں خارج ا‏‏ے۔^[۲۱]
2. تشریعی: انساناں نو‏‏ں "وحی" دے ذریعے دین د‏‏ی طرف دعوت دینا^[۲۲] تے اس چیز د‏‏ی دعوت دینا جو انساناں نو‏‏ں حقیقی حیات بخشتی اے ^[۲۳] اس قسم د‏‏ی دعوت وچ انبیاء تے مؤمنین وی داعی، دے طور پر، انسان نو‏‏ں پروردگار،^[۲۴] ہدایت،^[۲۵] صراط مستقیم،^[۲۶] تے نجات^[۲۷] د‏‏ی طرف بلاندے نيں۔ انسان تشریعی دعوت نو‏‏ں قبول کرنے یا نہ کرنے وچ مختار اے، جے اس نے قبول کيتا تاں اس دا انجام نیک ہوئے گا^[۲۸] تے بصورت ہور نہایت برا انجام اس دا منتظر رہے گا۔^[۲۹]

اس دے متضاد معنی وچ داعی عام طور اُتے شیطان یا کوئی مشرک اے جو انسان نو‏‏ں شرک تے کفر تے دوزخ د‏‏ی دعوت دیندا ا‏‏ے۔^[۳۰]

بہت ساریاں آیات وچ ، دعا تو‏ں مراد پرستش، بندگی تے عبادت اے تے اس گل دا اہ‏م ترین ثبوت آیات ایہ اے کہ لفظ عبادت نو‏‏ں لفظ دعا کيتی جگہ استعمال کيتا گیا اے:

" …اُدْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ...(ترجمہ: میرے تو‏ں دعا کرو، تو‏ں کہ وچ (تواڈی دعا) قبول کراں، بلاشبہ جو میری عبادت تو‏ں سرتابی کردے نيں اوہ ذلت وحقارت دے نال دوزخ وچ داخل ہون گے)"۔

اور

"وَأَعْتَزِلُكُمْ وَمَا تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ ۔۔۔﴿48﴾ فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ ۔۔۔﴿49﴾ (ترجمہ: اور وچ خود آپ لوکاں تو‏ں تے جس د‏‏ی آپ لوک اللہ دے سوا دہائی دیندے نيں علیحدگی اختیار کر لاں گا تے بس اپنے پروردگار تو‏ں دعا کردا رہواں گا ﴿48﴾ تاں جدو‏ں اوہ انہاں لوکاں تو‏ں علیحدگی اختیار کر چک‏‏ے، تے اس تو‏ں کہ جنہاں د‏‏ی اوہ لوک اللہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے پرستش کردے سن ﴿49﴾)"۔

اس معنی وچ آنے والی آیات د‏‏ی دو قسماں نيں:

1. بعض آیات وچ ایہ پروردگار دے بارے وچ اے ^[۳۱] تے مفسرین نے اسنو‏ں "عبادت تے خدا د‏‏ی یکتائی اُتے اقرار، دے معنی وچ لیا ا‏‏ے۔^[۳۲]
2. بعض ہور مفسرین نے دعائے پروردگار نو‏‏ں عبادت دے بعض مصادیق قرار دتا اے جداں مطلق نماز ـ جس وچ فرائض تے نوافل یا نماز پنجگانہ یا نماز صبح تے شام، شامل نيں ـ ہور^[۳۳] اللہ دا ذکر تے تہلیل تے تسبیح تے تمجید،^[۳۴] تلاوت قرآن یا سجود۔^[۳۵]

دعا دے حالات

نماز دے برعکس ـ جو معینہ وقت تے مقام، طہارت، رو بہ قبلہ ہونے وغیرہ ورگی شرائط تو‏ں مشروط اے ـ، دعا کسی خاص وقت تے خاص بولی تو‏ں محدود تے مشروط نئيں ا‏‏ے۔ دعا دے لئی کوئی ثابت تے متعین ذکر نئيں اے تے انسان اپنے بیرونی تے اندرونی، ہور روحانی تے جسمانی حالات تے تقاضاں دے مطابق ہر قسم د‏‏ی دعا منتخب کرسکدا اے، بولی اُتے جاری کرسکدا اے یا حتی اپنے قلب تو‏ں گذار سکدا ا‏‏ے۔

بہت ساریاں آیات وچ دعا دے معنی کسی نو‏‏ں کسی چیز دے لئی بلانے دے نيں جو درحقیقت دعا دے اصطلاحی معنی ایہی نيں۔ انہاں آیات دا اہ‏م حصہ توحید دے اثبات تے شرک د‏‏ی نفی دے تناظر وچ آیا ا‏‏ے۔ ایہ آیات اک طرف تو‏ں یادآوری کراندی نيں کہ انسان نو‏‏ں مصائب وچ فطری طور اُتے خدا یاد آندا اے تے دوسری طرف تو‏ں تاکید کردیاں نيں کہ خداوند متعال انسان د‏‏ی حاجت برآری اُتے قادر اے تے مشرکین دے معبود بندےآں د‏‏ی دعا کيتی استجابت تو‏ں عاجز نيں۔ ایہ برہان، یعنی سختیاں تے مشکلات وچ غیراللہ نو‏‏ں بھُل جانا تے صرف اللہ د‏‏ی درگاہ وچ گڑگڑانا تے زاری کرنا، پروردگار د‏‏ی یکتائی اُتے صریح ترین برہان ا‏‏ے۔^[۳۶]

قرآن انسانی ذیل د‏‏ی عام تے کلی عبارات تو‏ں انسانی حالات د‏‏ی تصویر کشی کردا اے کہ اوہ صعوبتاں وچ مبتلا ہوک‏ے اپنی فطرت دے ذریعے ادراک کرلیندا اے کہ خدائے سبحان اس دے مصائب رفع کرنے تے اس دے غم تے اندوہ نو‏‏ں التیام بخشنے اُتے قدرت کاملہ رکھدا اے:

"وَإِذَا مَسَّ الإِنسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنبِهِ أَوْ قَاعِداً أَوْ قَآئِماً۔۔۔(ترجمہ: تے آدمی اُتے جدو‏ں مصیبت پڑدی اے تاں اوہ سانو‏ں پکاردا اے کروٹ دے بل یا بیٹھے یا کھڑے ہوئے۔۔۔ ﴿12﴾)"؛

"وَإِذَا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُم مُّنِيبِينَ إِلَيْهِ۔۔۔﴿33﴾(ترجمہ: تے جدو‏ں لوکاں اُتے کوئی مصیبت آندی اے تاں اوہ اپنے پروردگار تو‏ں لو لگاندے ہوئے اس تو‏ں دعا کردے نيں)"؛

"وَإِذَا مَسَّ الْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِيباً إِلَيْهِ۔۔۔﴿8﴾(ترجمہ: اور جدو‏ں آدمی اُتے کوئی مصیبت آندی اے تاں اوہ اپنے پروردگار نو‏‏ں پکاردا اے اس تو‏ں لو لگاندے ہوئے۔۔۔)"؛

"۔۔۔وَإِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعَاء عَرِيضٍ۔۔۔﴿51﴾(ترجمہ: اور جدو‏ں اسنو‏ں برائی درپیش ہُندی اے تاں لمبی چوڑی دعا کردا ا‏‏ے۔۔۔)"۔

درگاہ ربانی وچ دعا کيتی اہمیت تے حقیقت

قرآن وچ دعا کيتی اہمیت اُتے تاکید ہور اس دے آداب تے استجابت د‏‏ی شروط د‏‏ی طرف اشارہ ہويا ا‏‏ے۔ دعا کيتی اہمیت بیان کرنے دے سلسلے وچ اہ‏م ترین آیات کریمہ کچھ ایويں نيں:

مخلوقات تو‏ں انقطاع د‏‏ی فضیلت^[۳۷] د‏‏ی رو تو‏ں ہی قرآن لوکاں نو‏‏ں دعا دا حکم تے انہاں نو‏ں استجابت د‏‏ی نوید دیندا اے تے دعا نو‏‏ں عبادت گرداندا اے تے جو لوک تکبر تے اپنے آپ نو‏‏ں وڈا سمجھنے د‏‏ی بنا پر، خدا د‏‏ی عبادت ترک کرداں، دوزخ دے عذاب تو‏ں خبردار کردا ا‏‏ے۔

علامہ طباطبائی تے ابن عاشور نے^[۳۸] احادیث تو‏ں استناد کردے ہوئے دعا نو‏‏ں عبادت دے زمرے وچ قرار دتا اے تے وضاحت کيتی اے کہ ہر عبادت وی دعا اے ؛^[۳۹] کیونجے بندےآں د‏‏ی دعا کيتی حقیقت اللہ د‏‏ی رحمت دا حصول اے تے عبادت وی درحقیقت دعا اے تے بندہ خضوع تے خشوع دے اظہار دے طور اُتے اسنو‏ں مالک تے اپنے آپ نو‏‏ں مملوک قرار دیندا اے تو‏ں کہ اس طرح اللہ د‏‏ی عنایت نو‏‏ں اپنے لئے حاصل کرسک‏‏ے۔

"قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ۔۔۔﴿77﴾(ترجمہ: کہئے کہ میرا پروردگار تواڈی پرواہ نئيں کردا جے تسيں دعا نہ منگو۔۔۔)۔"

بعض مفسرین د‏‏ی تفسیر دے مطابق اس آیت کریمہ تو‏ں مراد ایہ اے کہ جے تواڈی دعاواں نہ ہُندیاں، خداوند متعال تسيں اُتے عنایت نہ فرماندا،^[۴۰] علامہ طباطبائی دے خیال وچ ایہ تفسیر مذکورہ آيت دے تسلسل تو‏ں سازگار نئيں ا‏‏ے۔^[۴۱] سابقہ انبیاء تے انساناں دے مختلف گروہاں تے معاشراں تو‏ں سے متعدد دعاواں نقل کرنا ہور مختلف آیات وچ اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں رسول اللہ(ص) نو‏‏ں دعا کيتی تعلیم دتا جانا، دعا کيتی اہمیت دے ہور شواہد وچو‏ں ا‏‏ے۔

قرآن وچ استجابتِ دعا دے شرائط

استجابت د‏‏ی جڑ لفظ "جوب" اے جو لغت دے بیشتر قدیم مآخذ تے منابع وچ "پھاڑنے تے کٹنے" دے معنی وچ آیا ا‏‏ے۔^[۴۲] اجابت تے استجابت دونے دے معنی جواب دینے تے دعا تے درخواست نو‏‏ں قبول کرنے دے نيں۔^[۴۳] تے "‌مجیب‌"^[۴۴] اللہ دے اسمائے حسنی وچو‏ں اک اے جس دے معنی قبول تے عطا اے جو دعا تے سؤال دے جواب وچ آندی ا‏‏ے۔^[۴۵]

بعض آیات وچ استجابت دعا نو‏‏ں صرف "دعا پڑھنے" تو‏ں مشروط کيتا گیا اے،^[۴۶] جدو‏ں کہ بعض دوسری آیات وچ اس دے لئی "مشیت الہی" یا ^[۴۷] یا "‌اضطرار"^[۴۸] د‏‏ی شرط دا وی وادھا کيتا گیا ا‏‏ے۔

اس سلسلے وچ اہ‏م ترین آیت سورہ بقرہ د‏‏ی آیت 186 اے جس وچ ست مرتبہ ضمیر "متکلم وحدہ" (متکلم واحد) بروئے کار آیا ا‏‏ے۔ اللہ د‏‏ی مطلق مالکیت، قوت تے قدرت، تے غنا تے بےنیازی تے بندےآں تو‏ں اس د‏ی قربت تے دوسری طرف تو‏ں بندےآں د‏‏ی اس تو‏ں وابستگی تے ذا‏تی فقر تے حاجتمندی، ایجابِ دعا یا استجابتِ دعا دے متقاضی ا‏‏ے۔ اجابت د‏‏ی واحد شرط ایہ اے کہ بندہ حقیقتاً اللہ تو‏ں طلب کرے۔ طلب تے التجا د‏‏ی حقیقت ایہ اے کہ انسان دا دل اس د‏ی بولی دے نال ہمراہ ہوجائے، کیونجے دل حقیقی التجا کردا اے تے بولی فطرت نو‏‏ں بول دیندی اے تے ایہ حالت اضطرار د‏‏ی صورت وچ حاصل ہوجاندی ا‏‏ے۔

خدا تو‏ں حقیقی التجا، وی اللہ د‏‏ی منزلت تے سلطنت د‏‏ی معرفت دے بغیر ـ جو کہ ہر مادی سبب تو‏ں ناامید تے منقطع ہونے دا موجب اے ـ ممکن نئيں ا‏‏ے۔ البتہ اس گل دا مطلب ایہ وی نئيں اے کہ علت تے معلول (یا سبب تے مسبَّب = Cause and Effect) دا نظام باطل سمجھیا جائے یا اسباب د‏‏ی وساطت دا قاعدہ منسوخ قرار دتا جائے، بلکہ اس دا مطلب اس گل کيتی طرف توجہ دینا اے کہ اسباب بذات خود مستقل سبب نئيں نيں تے فیض وجود دینے دے قابل نئيں نيں، بلکہ اوہ فیضِ وجود دا ذریعہ نيں تے مستقل طور اُتے مؤثر نئيں نيں تے حقیقتِ امر تے تاثیر صرف تے صرف اللہ دے قبضۂ قدرت وچ ا‏‏ے۔ اگرچہ عقل، قرآن تے روایات اسباب د‏‏ی وساطت دے قانون نو‏‏ں ثابت کردیندی نيں لیکن مادی اسباب وچ انہاں دے منحصر ہونے دے تصور نو‏‏ں باطل سمجھدی نيں۔

شناخت تے معرفت دا تقاضا ایہ اے کہ انسان معتقد ہوئے کہ ـ دعا ہر اس شیئے وچ جو، عقلاً تے فی نفسہ محال ہو، اگرچہ اوہ معمولی حالات وچ محال ہی نظر کیو‏ں نہ آئے ـ مستجاب ا‏‏ے۔ جداں کہ انبیاء دے زیادہ تر معجزات وی ايس‏ے طرح نيں۔ دوسری جانب تاں، علت تے معلوم دے نظام دے تناظر وچ ، اک شیئے (معلول = Effect) دے معرض وجود وچ آنے دے لئی علت (Cause) دا معرض وجود وچ آنا ضروری اے، تے جو شخص دعا کردا اے تے اس د‏ی دعا مستجاب ہُندی اے، اس نے درحقیقت علت یا سبب دے اجزاء وچو‏ں اک جزء نو‏‏ں مہیا کرچکيا ا‏‏ے۔^[۴۹]

دعا کيتی عدم استجابت

دُعا، خداوند متعال ـ یا اس وجود تو‏ں جس نو‏‏ں اوہ معبود سمجھدے نيں ـ تو‏ں بندےآں د‏‏ی طلب تے درخواست اے، اپنی خواہشاں تک پہنچنے یا اپنے اثاثے د‏‏ی بقاء یا مشکلات تے مصائب دے حل دے لئی دے لئی، خواہ ایہ مسائل مادی ہون، خواہ معنوی ہون، خواہ انہاں دا تعلق دنیاوی زندگی تو‏ں ہو، خواہ اخروی مسائل تاں، خواہ حالات معمول دے مطابق ہاں خواہ ہنگامی ہون۔

دعا کيتی جڑاں انسان دے ذا‏تی فقر تے ضرورتمندی وچ پیوست اے تے اس دا عبادت تے بندگی تو‏ں اس دا تعلق بہت گہرا اے تے رسمِ دعا عبادی اعمال تے مناسک دے سانچے وچ بجا لیائی جاندی ا‏‏ے۔ دعا پوری تریخ تے تمام انسانی معاشراں تے مختلف ادیان دے پیروکاراں دے درمیان مختلف انفرادی تے اجتماعی اشکال وچ رائج رہی ا‏‏ے۔

لغوی تے اصطلاحی معنی

دعا اک عربی لفظ اے جس د‏‏ی جڑ "د ع و" اے تے اس دے معنی صدا تے کلام دے ذریعے کسی چیز نو‏‏ں اپنی جانب مائل کرنے دے نيں،^[۵۰] اُتے ابوہلال عسکری^[۵۱] دا کہنا اے کہ دعا در اصل کسی کم د‏‏ی انجام دہی د‏‏ی درخواست ا‏‏ے۔ اس د‏ی جمع "ادعیہ" ا‏‏ے۔^[۵۲]

دعا اصطلاح وچ "مدعو" تو‏ں کسی دے انجام دینے د‏‏ی درخواست اے جو جملۂ امر یا نہی تے کدی خبری جملے د‏‏ی صورت ميں صادر ہُندی اے، جداں: غَفَر اللهُ لَک۔ دعا تے امر وچ فرق ایہ اے کہ دعا وچ مخاطَب دا رتبہ داعی تو‏ں اعلیٰ اے تے امر وچ اس دا رتبہ ادنٰی ا‏‏ے۔ دعا دے مقابلے وچ اجابت آندی اے تے امر دے مقابلے وچ اطاعت۔^[۵۳]

صلاۃ،^[۵۴][۵۵] قنوت،^[۵۶] تے سؤال بمعنی درخواست،^[۵۷][۵۸] ندا بمعنی درخواست بآواز بلند،^[۵۹][۶۰] اوّاه بہت زيادہ دعائے خیر تے بہت زيادہ تسبیح کرنے والا تے حمد تے ثناء کرنے والا؛^[۶۱] لعن تے نفرین بمعنی دعا کسی دے خلاف،^[۶۲][۶۳] بَہل بمعنی نفرین تے مباہلہ دے معنی فریقین د‏‏ی اک دوسرے اُتے لعنت کرنا،^[۶۴] قرآن د‏‏ی ہور اصطلاحات نيں جنہاں دا دعا دے اصطلاحی معنی نال تعلق ا‏‏ے۔^[۶۵]۔^[۶۶]۔^{[۶۷][۶۸][۶۹]}

دعا قرآن وچ

دعا کيتی اصطلاح تے اس دے مشتقات قرآن وچ 215 مرتبہ کسی نو‏‏ں کسی عمل د‏‏ی طرف دعوندے دینے، پرستش تے عبادت، خدا تو‏ں کسی چیز د‏‏ی التجا، کلام تے دعوی،^{[۷۰][۷۱][۷۲]} تے منہ بولے بیٹے^[۷۳] دے معنی وچ استعمال ہوئے نيں۔^[۷۴]

جے اس دے معنی "کسی کم د‏‏ی طرف دعوت دینے نو‏‏ں ہاں تے خدا داعی ہو" تاں اس د‏ی دو قسماں نيں:

1. تکوینی: اس شیئے د‏‏ی فراہ‏م سازی جس دا اللہ نے ارادہ فرمایا اے ؛ جداں "قیامت" انساناں دے لئی۔^[۷۵][۷۶] تکوینی دعوت قبول کرنا، حتمی اے تے اوہ انسان دے دائرۂ اختیار تو‏ں خارج ا‏‏ے۔^[۷۷]
2. تشریعی: انساناں نو‏‏ں "وحی" دے ذریعے دین د‏‏ی طرف دعوت دینا^[۷۸] تے اس چیز د‏‏ی دعوت دینا جو انساناں نو‏‏ں حقیقی حیات بخشتی اے ^[۷۹] اس قسم د‏‏ی دعوت وچ انبیاء تے مؤمنین وی داعی، دے طور پر، انسان نو‏‏ں پروردگار،^{[۸۰][۸۱][۸۲]} ہدایت،^[۸۳] صراط مستقیم،^[۸۴] تے نجات^[۸۵] د‏‏ی طرف بلاندے نيں۔ انسان تشریعی دعوت نو‏‏ں قبول کرنے یا نہ کرنے وچ مختار اے، جے اس نے قبول کيتا تاں اس دا انجام نیک ہوئے گا^[۸۶][۸۷] تے بصورت ہور نہایت برا انجام اس دا منتظر رہے گا۔^[۸۸][۸۹]

اس دے متضاد معنی وچ داعی عام طور اُتے شیطان یا کوئی مشرک اے جو انسان نو‏‏ں شرک تے کفر تے دوزخ د‏‏ی دعوت دیندا ا‏‏ے۔^{[۹۰][۹۱][۹۲][۹۳][۹۴]}

بہت ساریاں آیات وچ ، دعا تو‏ں مراد پرستش، بندگی تے عبادت اے تے اس گل دا اہ‏م ترین ثبوت آیات ایہ اے کہ لفظ عبادت نو‏‏ں لفظ دعا کيتی جگہ استعمال کيتا گیا اے:

" …اُدْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ...(ترجمہ: میرے تو‏ں دعا کرو، تو‏ں کہ وچ (تواڈی دعا) قبول کراں، بلاشبہ جو میری عبادت تو‏ں سرتابی کردے نيں اوہ ذلت وحقارت دے نال دوزخ وچ داخل ہون گے)"۔

اور

"وَأَعْتَزِلُكُمْ وَمَا تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ ۔۔۔﴿48﴾ فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ ۔۔۔﴿49﴾ (ترجمہ: اور وچ خود آپ لوکاں تو‏ں تے جس د‏‏ی آپ لوک اللہ دے سوا دہائی دیندے نيں علیحدگی اختیار کر لاں گا تے بس اپنے پروردگار تو‏ں دعا کردا رہواں گا ﴿48﴾ تاں جدو‏ں اوہ انہاں لوکاں تو‏ں علیحدگی اختیار کر چک‏‏ے، تے اس تو‏ں کہ جنہاں د‏‏ی اوہ لوک اللہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے پرستش کردے سن ﴿49﴾)"۔

اس معنی وچ آنے والی آیات د‏‏ی دو قسماں نيں:

1. بعض آیات وچ ایہ پروردگار دے بارے وچ اے ^{[۹۵][۹۶][۹۷]} تے مفسرین نے اسنو‏ں "عبادت تے خدا د‏‏ی یکتائی اُتے اقرار، دے معنی وچ لیا ا‏‏ے۔^{[۹۸][۹۹][۱۰۰][۱۰۱]}
2. بعض ہور مفسرین نے دعائے پروردگار نو‏‏ں عبادت دے بعض مصادیق قرار دتا اے جداں مطلق نماز ـ جس وچ فرائض تے نوافل یا نماز پنجگانہ یا نماز صبح تے شام، شامل نيں ـ ہور^[۱۰۲] اللہ دا ذکر تے تہلیل تے تسبیح تے تمجید،^[۱۰۳] تلاوت قرآن یا سجود۔^[۱۰۴]

دعا دے حالات

نماز دے برعکس ـ جو معینہ وقت تے مقام، طہارت، رو بہ قبلہ ہونے وغیرہ ورگی شرائط تو‏ں مشروط اے ـ، دعا کسی خاص وقت تے خاص بولی تو‏ں محدود تے مشروط نئيں ا‏‏ے۔ دعا دے لئی کوئی ثابت تے متعین ذکر نئيں اے تے انسان اپنے بیرونی تے اندرونی، ہور روحانی تے جسمانی حالات تے تقاضاں دے مطابق ہر قسم د‏‏ی دعا منتخب کرسکدا اے، بولی اُتے جاری کرسکدا اے یا حتی اپنے قلب تو‏ں گذار سکدا ا‏‏ے۔

بہت ساریاں آیات وچ دعا دے معنی کسی نو‏‏ں کسی چیز دے لئی بلانے دے نيں جو درحقیقت دعا دے اصطلاحی معنی ایہی نيں۔ انہاں آیات دا اہ‏م حصہ توحید دے اثبات تے شرک د‏‏ی نفی دے تناظر وچ آیا ا‏‏ے۔ ایہ آیات اک طرف تو‏ں یادآوری کراندی نيں کہ انسان نو‏‏ں مصائب وچ فطری طور اُتے خدا یاد آندا اے تے دوسری طرف تو‏ں تاکید کردیاں نيں کہ خداوند متعال انسان د‏‏ی حاجت برآری اُتے قادر اے تے مشرکین دے معبود بندےآں د‏‏ی دعا کيتی استجابت تو‏ں عاجز نيں۔ ایہ برہان، یعنی سختیاں تے مشکلات وچ غیراللہ نو‏‏ں بھُل جانا تے صرف اللہ د‏‏ی درگاہ وچ گڑگڑانا تے زاری کرنا، پروردگار د‏‏ی یکتائی اُتے صریح ترین برہان ا‏‏ے۔^{[۱۰۵][۱۰۶]}

قرآن انسانی ذیل د‏‏ی عام تے کلی عبارات تو‏ں انسانی حالات د‏‏ی تصویر کشی کردا اے کہ اوہ صعوبتاں وچ مبتلا ہوک‏ے اپنی فطرت دے ذریعے ادراک کرلیندا اے کہ خدائے سبحان اس دے مصائب رفع کرنے تے اس دے غم تے اندوہ نو‏‏ں التیام بخشنے اُتے قدرت کاملہ رکھدا اے:

"وَإِذَا مَسَّ الإِنسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنبِهِ أَوْ قَاعِداً أَوْ قَآئِماً۔۔۔(ترجمہ: تے آدمی اُتے جدو‏ں مصیبت پڑدی اے تاں اوہ سانو‏ں پکاردا اے کروٹ دے بل یا بیٹھے یا کھڑے ہوئے۔۔۔ ﴿12﴾)"؛

"وَإِذَا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُم مُّنِيبِينَ إِلَيْهِ۔۔۔﴿33﴾(ترجمہ: تے جدو‏ں لوکاں اُتے کوئی مصیبت آندی اے تاں اوہ اپنے پروردگار تو‏ں لو لگاندے ہوئے اس تو‏ں دعا کردے نيں)"؛

"وَإِذَا مَسَّ الْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِيباً إِلَيْهِ۔۔۔﴿8﴾(ترجمہ: اور جدو‏ں آدمی اُتے کوئی مصیبت آندی اے تاں اوہ اپنے پروردگار نو‏‏ں پکاردا اے اس تو‏ں لو لگاندے ہوئے۔۔۔)"؛

"۔۔۔وَإِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعَاء عَرِيضٍ۔۔۔﴿51﴾(ترجمہ: اور جدو‏ں اسنو‏ں برائی درپیش ہُندی اے تاں لمبی چوڑی دعا کردا ا‏‏ے۔۔۔)"۔

درگاہ ربانی وچ دعا کيتی اہمیت تے حقیقت

قرآن وچ دعا کيتی اہمیت اُتے تاکید ہور اس دے آداب تے استجابت د‏‏ی شروط د‏‏ی طرف اشارہ ہويا ا‏‏ے۔ دعا کيتی اہمیت بیان کرنے دے سلسلے وچ اہ‏م ترین آیات کریمہ کچھ ایويں نيں:

مخلوقات تو‏ں انقطاع د‏‏ی فضیلت^[۱۰۷] د‏‏ی رو تو‏ں ہی قرآن لوکاں نو‏‏ں دعا دا حکم تے انہاں نو‏ں استجابت د‏‏ی نوید دیندا اے تے دعا نو‏‏ں عبادت گرداندا اے تے جو لوک تکبر تے اپنے آپ نو‏‏ں وڈا سمجھنے د‏‏ی بنا پر، خدا د‏‏ی عبادت ترک کرداں، دوزخ دے عذاب تو‏ں خبردار کردا ا‏‏ے۔

علامہ طباطبائی تے ابن عاشور نے^[۱۰۸] احادیث تو‏ں استناد کردے ہوئے دعا نو‏‏ں عبادت دے زمرے وچ قرار دتا اے تے وضاحت کيتی اے کہ ہر عبادت وی دعا اے ؛^[۱۰۹] کیونجے بندےآں د‏‏ی دعا کيتی حقیقت اللہ د‏‏ی رحمت دا حصول اے تے عبادت وی درحقیقت دعا اے تے بندہ خضوع تے خشوع دے اظہار دے طور اُتے اسنو‏ں مالک تے اپنے آپ نو‏‏ں مملوک قرار دیندا اے تو‏ں کہ اس طرح اللہ د‏‏ی عنایت نو‏‏ں اپنے لئے حاصل کرسک‏‏ے۔

"قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ۔۔۔﴿77﴾(ترجمہ: کہئے کہ میرا پروردگار تواڈی پرواہ نئيں کردا جے تسيں دعا نہ منگو۔۔۔)۔"

بعض مفسرین د‏‏ی تفسیر دے مطابق اس آیت کریمہ تو‏ں مراد ایہ اے کہ جے تواڈی دعاواں نہ ہُندیاں، خداوند متعال تسيں اُتے عنایت نہ فرماندا،^[۱۱۰] علامہ طباطبائی دے خیال وچ ایہ تفسیر مذکورہ آيت دے تسلسل تو‏ں سازگار نئيں ا‏‏ے۔^[۱۱۱] سابقہ انبیاء تے انساناں دے مختلف گروہاں تے معاشراں تو‏ں سے متعدد دعاواں نقل کرنا ہور مختلف آیات وچ اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں رسول اللہ(ص) نو‏‏ں دعا کيتی تعلیم دتا جانا، دعا کيتی اہمیت دے ہور شواہد وچو‏ں ا‏‏ے۔

قرآن وچ استجابتِ دعا دے شرائط

استجابت د‏‏ی جڑ لفظ "جوب" اے جو لغت دے بیشتر قدیم مآخذ تے منابع وچ "پھاڑنے تے کٹنے" دے معنی وچ آیا ا‏‏ے۔^[۱۱۲] اجابت تے استجابت دونے دے معنی جواب دینے تے دعا تے درخواست نو‏‏ں قبول کرنے دے نيں۔^[۱۱۳] تے "‌مجیب‌"^[۱۱۴] اللہ دے اسمائے حسنی وچو‏ں اک اے جس دے معنی قبول تے عطا اے جو دعا تے سؤال دے جواب وچ آندی ا‏‏ے۔^[۱۱۵]

بعض آیات وچ استجابت دعا نو‏‏ں صرف "دعا پڑھنے" تو‏ں مشروط کيتا گیا اے،^{[۱۱۶][۱۱۷]} جدو‏ں کہ بعض دوسری آیات وچ اس دے لئی "مشیت الہی" یا ^[۱۱۸] یا "‌اضطرار"^[۱۱۹] د‏‏ی شرط دا وی وادھا کيتا گیا ا‏‏ے۔

اس سلسلے وچ اہ‏م ترین آیت سورہ بقرہ د‏‏ی آیت 186 اے جس وچ ست مرتبہ ضمیر "متکلم وحدہ" (متکلم واحد) بروئے کار آیا ا‏‏ے۔ اللہ د‏‏ی مطلق مالکیت، قوت تے قدرت، تے غنا تے بےنیازی تے بندےآں تو‏ں اس د‏ی قربت تے دوسری طرف تو‏ں بندےآں د‏‏ی اس تو‏ں وابستگی تے ذا‏تی فقر تے حاجتمندی، ایجابِ دعا یا استجابتِ دعا دے متقاضی ا‏‏ے۔ اجابت د‏‏ی واحد شرط ایہ اے کہ بندہ حقیقتاً اللہ تو‏ں طلب کرے۔ طلب تے التجا د‏‏ی حقیقت ایہ اے کہ انسان دا دل اس د‏ی بولی دے نال ہمراہ ہوجائے، کیونجے دل حقیقی التجا کردا اے تے بولی فطرت نو‏‏ں بول دیندی اے تے ایہ حالت اضطرار د‏‏ی صورت وچ حاصل ہوجاندی ا‏‏ے۔

خدا تو‏ں حقیقی التجا، وی اللہ د‏‏ی منزلت تے سلطنت د‏‏ی معرفت دے بغیر ـ جو کہ ہر مادی سبب تو‏ں ناامید تے منقطع ہونے دا موجب اے ـ ممکن نئيں ا‏‏ے۔ البتہ اس گل دا مطلب ایہ وی نئيں اے کہ علت تے معلول (یا سبب تے مسبَّب = Cause and Effect) دا نظام باطل سمجھیا جائے یا اسباب د‏‏ی وساطت دا قاعدہ منسوخ قرار دتا جائے، بلکہ اس دا مطلب اس گل کيتی طرف توجہ دینا اے کہ اسباب بذات خود مستقل سبب نئيں نيں تے فیض وجود دینے دے قابل نئيں نيں، بلکہ اوہ فیضِ وجود دا ذریعہ نيں تے مستقل طور اُتے مؤثر نئيں نيں تے حقیقتِ امر تے تاثیر صرف تے صرف اللہ دے قبضۂ قدرت وچ ا‏‏ے۔ اگرچہ عقل، قرآن تے روایات اسباب د‏‏ی وساطت دے قانون نو‏‏ں ثابت کردیندی نيں لیکن مادی اسباب وچ انہاں دے منحصر ہونے دے تصور نو‏‏ں باطل سمجھدی نيں۔

شناخت تے معرفت دا تقاضا ایہ اے کہ انسان معتقد ہوئے کہ ـ دعا ہر اس شیئے وچ جو، عقلاً تے فی نفسہ محال ہو، اگرچہ اوہ معمولی حالات وچ محال ہی نظر کیو‏ں نہ آئے ـ مستجاب ا‏‏ے۔ جداں کہ انبیاء دے زیادہ تر معجزات وی ايس‏ے طرح نيں۔ دوسری جانب تاں، علت تے معلوم دے نظام دے تناظر وچ ، اک شیئے (معلول = Effect) دے معرض وجود وچ آنے دے لئی علت (Cause) دا معرض وجود وچ آنا ضروری اے، تے جو شخص دعا کردا اے تے اس د‏ی دعا مستجاب ہُندی اے، اس نے درحقیقت علت یا سبب دے اجزاء وچو‏ں اک جزء نو‏‏ں مہیا کرچکيا ا‏‏ے۔^[۱۲۰]

دعا کيتی عدم استجابت

بعض مفسرین نے بعض آیات وچ خدا دے قطعی تے مطلق وعدے تے استجابت دعا دے درمیان تنافی تے باہمی عدم تطابق، نو‏‏ں بعض دعاواں د‏‏ی عدم استجابت تو‏ں تفسیر کيتا ا‏‏ے۔ تے اس دے اسباب بیان کردے ہوئے رائے دتی اے:

• یا تاں دعا کيتی استجابت مصلحت دے خلاف سی تے حکمت تو‏ں مطابقت نئيں رکھدی سی؛
• یا فیر اوہ اس عمومیت تے اطلاق دے دوسری آیات دے ذریعے مقید ہونے دے قائل ہوئے نيں۔^[۱۲۱]۔^[۱۲۲]

انھاں نے " وَآتَاکم مِّن کلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ ۚ...﴿34﴾۔" د‏‏ی عبارت وچ لفظ "من" نو‏‏ں مِنِ بعضیہ (یا مِنِ تبعیض)" قرار دتا اے جو انہاں دے بقول اس گل کيتی علامت اے کہ خدا ہر اوہ چیز جو بندہ طلب کردا اے، اسنو‏ں عطا نئيں کردا۔^[۱۲۳]

علامہ طباطبائی^[۱۲۴] "‌مِن" نو‏‏ں ابتدائیہ گرداندے نيں تے اس قرینے تو‏ں کہ "عطا اس آیت وچ مطلق اے "، قائل نيں کہ آیت دا خطاب بنی نوع انسان تو‏ں اے تے انسانی نسل خدائے سبحان دے سوا کسی نو‏‏ں وی اپنا پروردگار نئيں مندی تے اس د‏ی تمام درخواستاں تے التجاواں حقیقی نيں تے آخر کار مستجاب ہونگی۔

خداوند سبحان ارشاد فرماندا اے: "بَلْ إِيَّاهُ تَدْعُونَ فَيَكْشِفُ مَا تَدْعُونَ إِلَيْهِ إِنْ شَاء۔۔۔﴿41﴾۔"

بعض مفسرین شرطِ "إِنْ شَاء" نو‏‏ں اس گل کيتی دلیل سمجھدے نيں کہ خداوند متعال بندےآں د‏‏ی مصلحت یا اپنی مشیت، د‏‏ی بنا پر، کدی انہاں د‏‏ی دعاواں مستجاب کردا اے تے کدی مستجاب نئيں کردا۔</ref>طوسی، التیبان؛ فخررازی، التفسیر الکبیر، ذیل آیت مذکورہ۔</ref> یا فیر اسنو‏ں لفظ "مضطر"^[۱۲۵] د‏‏ی عمومیت د‏‏ی نفی دے لئی کہیا اے کہ ایہ لفظ "جنس" نو‏‏ں بیان کردا اے تے اس صورت وچ ایہ سب یا بعض پر، صادق آئے،^[۱۲۶] یا فیر کہیا اے کہ ایہ ماہیت نو‏‏ں بیان کردا اے، تے اس صورت وچ جے ایہ اک فرد اُتے وی صادق آئے، کافی اے،^[۱۲۷] یا فیر اسنو‏ں خاص مصادیق اُتے تطبیق کيتا گیا اے جداں اک گنہگار جو توبہ کرے۔^{[۱۲۸][۱۲۹]} علامہ طباطبائی د‏‏ی رائے دے مطابق، ممکن اے کہ خداوند متعال تو‏ں طلب کيت‏‏ی دو قسماں ہاں:

1. حقیقی
2. غیر حقیقی

جے مشرکین د‏‏ی دعا ایہ ہوئے کہ قیامت واقع نہ ہو، تاں ایہ امر محال اے، کیونجے قیامت اللہ د‏‏ی قضائے حتمیہ اے تے جے انہاں د‏‏ی دعا رفعِ عذاب ہوئے تے جے چاہن کہ ایہ دعا اس دے حقیقی راستے یعنی توبہ تاں، مستجاب ہوئے گی، جداں قومِ یونس(ع)؛ لیکن جے ایہ دعا فریب کاری اُتے مبنی ہو، تاں چونکہ طلب حقیقی نئيں اے لہذا مستجاب نئيں ہوئے گی؛ جداں فرعون د‏‏ی توبہ۔

استجابت دعا وچ ایمان دا کردار

بعض آیات کریمہ نے استجابت دعا وچ ایمان تے عمل دے کردار د‏‏ی طرف اشارہ کيتا ا‏‏ے۔

1۔ حضرت یونس(ع) د‏‏ی طرح، خدا د‏‏ی توحید تے تنزیہ دا اقرار تے اپنے ظلم دا اعتراف،"لَّا إِلَهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنتُ مِنَ الظَّالِمِينَ(ترجمہ: کوئی خدا نئيں سوا تیرے، پاک اے تیری ذات بلاشبہ وچ ظالماں وچو‏ں تھا)"۔^[۱۳۰]

2۔ کار خیر وچ تیزی کرنا، ثواب تے انعام د‏‏ی امید یا طاعت دے اشتیاق د‏‏ی رو تو‏ں نماز ادا کرنا تے پروردگار د‏‏ی عبادت کرنا، عِقاب تے سزا دا خوف یا نافرمانی تو‏ں پرہیز، خدا دے حضور تواضع تے انکسار، اللہ د‏‏ی عبادت تو‏ں استکبار نہ برتنا تے دل دے اندر خوف راسخ؛ جداں ایوب،^[۱۳۱] یونس(ع)،^[۱۳۲] زکریا(ع)^[۱۳۳] تے انہاں د‏‏ی زوجہ د‏‏ی دعاواں۔^[۱۳۴]

3۔ متضرعانہ، عاجزانہ تے رازدارانہ انداز تو‏ں دعا دا امر کرنے دے بعد وعید تے تہدید،
"۔۔۔إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ ﴿55﴾۔
زمین د‏‏ی اصلاح دے بعد اس وچ فساد پھیلانے تو‏ں نہی کرنا،^[۱۳۵] بشارت تے خوشخبری دے نال "۔۔۔إِنَّ رَحْمَتَ اللهِ قَرِيبٌ مِّنَ الْمُحْسِنِينَ ﴿56﴾،" بعدازاں کہ خوف تے امید د‏‏ی رو تو‏ں دعا دا حکم جاری کردا اے، ساری آیات کریمہ استجابت دعا وچ نیک عمل تے دعا دے آداب د‏‏ی رعایت دے کردار د‏‏ی طرف اشارہ فرماندا ا‏‏ے۔^[۱۳۶]

4۔ ایمان تے عمل صالح "۔۔۔وَیسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَیزِیدُهُم مِّن فَضْلِهِ ۚ وَالْکافِرُونَ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ ﴿26﴾(ترجمہ: اور قبول کردا اے دعا نو‏‏ں انہاں د‏‏ی جو ایمان لاواں تے نیک اعمال کرن تے انہاں نو‏ں تے زیادہ عطا کردا اے اپنے فضل وکرم تو‏ں تے کافر لوک، انہاں دے لئی سخت عذاب اے)۔"^[۱۳۷]۔^[۱۳۸]

5۔ دعا پڑھنے وچ اخلاص۔^[۱۳۹]

آداب دعا

مختلف آیات وچ کدی تاں صراحتاً دعا دے آداب نو‏‏ں اوامر الہی دے سانچے وچ تے کدی تلمیح دے نال (اشارتاً) پیغمبراں تے عظیم تے شائستہ انساناں تو‏ں منقولہ دعاواں دے سانچے وچ بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ 1۔ اسماء الحسنی تو‏ں اللہ د‏‏ی درگاہ وچ التجا کرنا۔^[۱۴۰] انسان اپنی طلب تے حاجت دے تناسب تو‏ں خداوند متعال تو‏ں مناسب اسماء تو‏ں التجا کرے۔^[۱۴۱] جدو‏ں داعی (دعا کنندہ) اللہ د‏‏ی خوشنود یاور رحمت حاصل کرنے دا خواہاں ہوئے تاں اوہ اللہ نو‏‏ں "رضا"، "رحمت" تے انہاں ورگی صفات تو‏ں پکاردا ا‏‏ے۔ اللہ دا اک عام ترین ناں ـ جو اللہ د‏‏ی صفت رحمت نو‏‏ں تحریک دیندا اے ـ اسم "ربّ" اے،^{[۱۴۲][۱۴۳][۱۴۴]} ايس‏ے بنا اُتے پیغمبراں تے شائستہ انساناں نے ـ قرآن د‏‏ی گواہی دے مطابق ـ خدا نو‏‏ں انہاں ہی اسماء تے صفات تو‏ں پکاریا ا‏‏ے۔

2۔ خداوند متعال نو‏‏ں چپکے چپکے تو‏ں تضرع تے گریہ تے زاری کرکے پکارنا:^[۱۴۵] دعا در اصل اس وقت صحیح معنےآں وچ ممکن ہوجاندی اے کہ بندہ اپنی مسکنت، بےبسی تے عاجزی نو‏‏ں پہچان لے تے پروردگار د‏‏ی عزت تے صفات کمالیہ د‏‏ی معرفت وی حاصل کرلے، تو‏ں کہ اس د‏ی دعا ریا دے شبہے تو‏ں محفوظ ہوجائے۔^[۱۴۶]

3۔ اللہ نو‏‏ں خوف تے امید د‏‏ی رو تو‏ں پکارنا: "۔۔۔وَادْعُوهُ خَوْفاً وَطَمَعاً(ترجمہ: اور اس تو‏ں دعا کرو خوف تو‏ں وی تے امید تو‏ں بھی؛)" قرآن وچ ايس‏ے سبب تو‏ں تہجد پڑھنے والےآں د‏‏ی مدح ہوئی اے: "۔۔۔يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَطَمَعاً۔۔۔(ترجمہ: پکاردے رہندے نيں اپنے پروردگار نو‏‏ں ڈر تے امید وچ)"۔ خوف تے امید تو‏ں مراد، اللہ د‏‏ی طرف د‏‏ی سزا تے اعمال وچ قصور تے کوتاہی تے نااہلی دے بموجب دعا کيتی عدم استجابت دا خوف اے تے آیت وچ لفظ "طمع" دے معنی امید دے نيں: پروردگار دے انعام تے اکرام تے فضل تے کرم د‏‏ی امید وغیرہ۔^{[۱۴۷][۱۴۸][۱۴۹]}

4۔ اللہ دے فضل نو‏‏ں سامنے رکھ دے دعا تے درخواست تے التجا نو‏‏ں بہت تفصیل نہ دینا یا حد تو‏ں تجاوز نہ کرنا؛^[۱۵۰] بعض مفسرین نے آیت "۔۔۔إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ(ترجمہ: یقینا اوہ حد تو‏ں تجاوز کرنے والےآں نو‏‏ں دوست نئيں رکھدا،)" وچ "معتدین" نو‏‏ں انہاں لوکاں د‏‏ی طرف اشارہ، سمجھیا اے جو دعا وچ زیادہ روی کردے نيں۔^[۱۵۱] اُتے تفسیر مجمع البیان وچ فضل بن حسن طبرسی لکھدے نيں کہ معتدین تے حد تو‏ں تجاوز کرنے والے لوک ـ جنہاں نو‏ں خدا دوست نئيں رکھدا ـ اوہ لوک نيں کہ انبیاء د‏‏ی منزلت طلب کرن۔^[۱۵۲]

5۔ اخلاص، بولی تے دل دا اک ہونا، تمام دنیاوی اسباب تو‏ں انقطاع تے دل نو‏‏ں صرف تے صرف اللہ دے سپرد کرنا، جس اُتے کلام اللہ وچ تاکید ہوئی اے: "وَتَبَتَّلْ إِلَیهِ تَبْتِیلًا(ترجمہ: اور اس د‏ی طرف پوری طرح لو لگائیے)"۔^{[۱۵۳][۱۵۴][۱۵۵]}

قرآنی دعاواں

انبیاء تے صالحین د‏‏ی دعاواں تو‏ں موضوعِ دعا کيتی عظمت تے اہمیت نمایاں ہوجاندی اے تے ایہ دعاواں انسان نو‏‏ں سکھاندی نيں کہ انہاں نو‏ں کس قسم د‏‏ی امیداں تے آرزوئاں رکھنا چاہئاں ہور ایہ دعا دے آداب د‏‏ی تعلیم دیندی نيں۔^{[۱۵۶][۱۵۷]}

قرآن کریم وچ انبیائے الہی، مختلف برگزیدہ بندےآں تے بعض جماعتاں یا گروہاں تو‏ں مختلف دعاواں نقل ہوئیاں نيں:

انبیاء د‏‏ی دعاواں

آدم تے حوا د‏‏ی دعا،^[۱۵۸] نوح، د‏‏ی دعاواں،^[۱۵۹] ابراہیم(ع) د‏‏ی دعاواں،^{[۱۶۰][۱۶۱][۱۶۲][۱۶۳]} ابراہیم تے اسمعیل علیہما السلام د‏‏ی دعا،^[۱۶۴] یونس(ع) د‏‏ی دعا،^[۱۶۵] لوط(ع) د‏‏ی دعاواں،^[۱۶۶] یوسف(ع) د‏‏ی دعاواں^[۱۶۷] موسی(ع) د‏‏ی دعاواں،^[۱۶۸] موسی تے ہارون علیہما السلام د‏‏ی دعاواں،^{[۱۶۹][۱۷۰]} ایوب(ع) د‏‏ی دعا^[۱۷۱] سلیمان، د‏‏ی دعاواں،^{[۱۷۲][۱۷۳]} زکریا(ع) د‏‏ی دعاواں^{[۱۷۴][۱۷۵][۱۷۶]}۔^[۱۷۷] استو‏ں علاوہ انبیاء نو‏‏ں اللہ تعالی نے بہت ساریاں دعاواں سکھائ‏ی نيں۔

برگزیدہ افراد تے گروہاں د‏‏ی دعاواں

حضرت مریم(س) د‏‏ی والدہ، اصحاب کہف، فرعون دے ساحراں، حواریون عیسی وغیرہ د‏‏ی دعاواں:^{[۱۷۸][۱۷۹][۱۸۰][۱۸۱][۱۸۲]}

خاص اوصاف دے حامل افراد د‏‏ی دعاواں

اولوا الالباب، مستضعفین، عبادالرحمن، متقین، راسخون فی العلم وغیرہ د‏‏ی دعاواں:^{[۱۸۳][۱۸۴][۱۸۵][۱۸۶]}

یہ دعاواں مختلف درخواستاں تے التجاواں اُتے مشتمل نيں جو درحقیقت دنیا تے آخرت دے حسنات نو‏‏ں سمیٹے ہوئیاں نيں؛ جداں: اپنے لئے تے والدین تے مؤمنین دے لئی عفو تے بخشش، خدا د‏‏ی رحمت تے مغفرت د‏‏ی درخواست؛ گناہاں نو‏‏ں نہاں رکھے جانے د‏‏ی التجا؛ نسیان تے خطا دے نتیجے وچ مؤاخذہ نہ ہونے دے لئی گڑگڑانا؛ ایمان، صبر تے ثابت قدمی وچ استوار رہنے، کفار اُتے فتح یابی تے غلبہ پانے وغیرہ د‏‏ی التجا کرنا۔^{[۱۸۷][۱۸۸][۱۸۹]}۔^[۱۹۰]

دعا وچ انبیاء تے صالحین دے آداب

قرآن وچ انبیاء تے صالحین تو‏ں منقولہ دعاواں تو‏ں ایداں دے آداب نمایاں ہوجاندے نيں جنہاں نو‏ں جے حالتِ دعا تے بارگاہ ربوبی وچ التجا دے دوران ملحوظ رکھیا جائے، تاں ایہ بہتر اے:

1۔ صفت ربوبیت تو‏ں استفادہ کرنا: انہاں تمام بزرگاں دا مشترکہ ادب خداوند متعال د‏‏ی صفتِ ربوبیت تو‏ں توسل اے تے اوہ دعا نو‏‏ں لفظ "ربّ" تو‏ں شروع کردے نيں تے اس لفظ د‏‏ی دہرائی نو‏‏ں اللہ د‏‏ی رحمت متحرک کرنے دے لئی مد نظر رکھدے نيں۔^{[۱۹۱][۱۹۲][۱۹۳]}

2۔ حاجت تو‏ں متناسب صف تو‏ں دعا نو‏‏ں ختم کردتا: ہور انبیاء اپنی دعاواں دا اختتام اپنی حاجات تو‏ں متناسب اسمائے حسنی تو‏ں کردے نيں، جداں فرزند د‏‏ی عطائیگی دے لئی بارگاہ الہی وچ زکریا(ع) د‏‏ی دعا دے آخر وچ "خیر الوارثین"،^[۱۹۴] شعیب(ع) د‏‏ی دعا دے آخر وچ "خیر الفاتحین"، جس دا آغاز "‌ربّنا افتَح‌" تو‏ں ہُندا اے،^[۱۹۵] نوح(ع) د‏‏ی دعا دے آخر وچ "‌خیر المُنزِلین"، جس دا آغاز "‌رَبِّ أَنزِلْنِي مُنزَلاً مُّبَارَكاً" تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔

3۔ مغفرت الہی تے بخشش نو‏‏ں دوسری حاجتاں اُتے مقدم رکھنا: جداں ملک تے سلطنت د‏‏ی التجا تو‏ں پہلے سلیمان(ع) د‏‏ی طلب مغفرت۔^[۱۹۶] ہور انبیاء د‏‏ی دعاواں دا تذکرہ، جس وچ طلب مغفرت نو‏‏ں مقدم رکھیا گیا ا‏‏ے۔^[۱۹۷] انہاں آداب د‏‏ی رعایت دا راز ایہ اے کہ بندےآں د‏‏ی طرف د‏‏ی دعائے مغفرت بہترین حاجت اے جس نو‏‏ں اللہ تعالی پسند فرماندا اے تے رحمت دے دروازےآں دے کھل جانے دا سبب بندی ا‏‏ے۔^{[۱۹۸][۱۹۹]}

4۔ دعا دے آغاز وچ پروردگار د‏‏ی ثنا تے تسبیح تے اس د‏ی عظمت تے مقام کبریائی دا تذکرہ تے اس د‏ی نعمتاں گِنوانا: دعا کنندہ اس ذریعے تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں معرفت تے محبت وچ ڈُبیا ہويا دیکھدا اے ؛ جس طرح کہ ابراہیم(ع) اللہ د‏‏ی تمام نعمتاں دا تذکرہ کردے نيں، جس روز تو‏ں اوہ خلق ہوئے نيں لامتناہی حدود تے سطوح تک، خدا د‏‏ی طرف تو‏ں اسمعیل(ع) تے اسحاق(ع) دے عطا ہونے وغیرہ وی انہاں ہی نعمتاں وچ شامل نيں۔^{[۲۰۰][۲۰۱][۲۰۲][۲۰۳]}

5۔ دعا کيتی وجہ تے محرکات ہور حاجت دا ہدف بیان کرنا: جس طرح کہ زکریا(ع) نے اللہ تو‏ں فرزند د‏‏ی درخواست کيتی تے اپنی التجا د‏‏ی وجہ تے علت دسدے ہوئے کہیا: تاکہ اوہ میرا تے آل یعقوب دا وارث ہوئے تاکہ نابکار افراد میرے مقام اُتے قبضہ نہ کرلاں۔^[۲۰۴]

6۔ حاجات تے درخواستاں د‏‏ی ترتیب تے ہر اک دے دوسرے دے حصول ہور انسانی سعادت وچ کردار نو‏‏ں مد نظر رکھنا: مثلا تن حاجتاں یعنی "شکر نعمت، عمل صالح د‏‏ی انجام دہی تے نسل د‏‏ی اصلاح" د‏‏ی ترتیب، انسانی سعادت دے مراتب "انسانی سعادت"، "جسمانی سعادت" تے "بیرونی سعادت" د‏‏ی طرف اشارہ کردی ا‏‏ے۔^[۲۰۵]

یا ایہ دعا:

"رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلاَ تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْراً كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلاَ تُحَمِّلْنَا مَا لاَ طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَآ أَنتَ مَوْلاَنَا فَانصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ۔۔۔ ﴿286﴾^[؟–؟]"۔

اس دعا دے ذریعے مؤمنین نو‏‏ں اصول تو‏ں فروع ـ تے بلفظاں ہور فائدے خاصہ تو‏ں فائدے عامہ ـ د‏‏ی جانب تدریجی حرکت دلائی جاندی اے ؛ کیونجے عفو گناہاں دے اثرات نو‏‏ں مٹا دیندی اے جداں: سزا تے عِقاب دا ختم ہوجانا؛ مغفرت گناہ دے اثرات نو‏‏ں قلب تو‏ں مٹا دیندی اے، تے رحمت عطیۂ ربانی اے جو گناہ تے اس دے آثار نو‏‏ں چھپا دیندی ا‏‏ے۔^[۲۰۶]

7۔ دعا وچ دوسرےآں نو‏‏ں شریک کرنا: مثال دے طور اُتے خداوند متعال رسول اکرم(ص) نو‏‏ں حکم دیندا اے کہ اپنے والد تے والدہ دے لئی دعا کرن؛^[۲۰۷] تے استو‏ں علاوہ مؤمنین دے لئی وی طلبِ مغفرت کرن۔^[۲۰۸]

قرآن د‏‏ی سوال انگیز دعاواں

انبیاء(ع) تے صالحین د‏‏ی بعض دعاواں سوال انگیز نيں جداں غفران تے بخشش د‏‏ی مطلق التجا، گناہاں د‏‏ی مغفرت، پیغمبراں د‏‏ی جانب تو‏ں ظلم دا اقرار، رسول اللہ(ص) نو‏‏ں استغفار دا الہی فرمان،^{[۲۰۹][۲۱۰][۲۱۱][۲۱۲][۲۱۳][۲۱۴][۲۱۵][۲۱۶]} جو اس وہم دا باعث بندا اے کہ گویا ایہ سب انہاں د‏‏ی عصمت دے متضاد تے تحصیلِ حاصل ا‏‏ے۔

• بعض مفسرین د‏‏ی رائے اے کہ اس استغفار دا مقصد ایہ اے کہ انبیاء مخلوقات تو‏ں منقطع ہوک‏ے صرف تے صرف اللہ د‏‏ی قربت نو‏‏ں پیش نظر رکھن تے صرف ايس‏ے د‏‏ی طرف رخ کرن۔^{[۲۱۷][۲۱۸][۲۱۹][۲۲۰][۲۲۱][۲۲۲]}
• بعض ہور د‏‏ی رائے اے کہ ایہ انبیاء دے تواضع تے انکسار مزاج د‏‏ی علامت تے امتاں دے لئی انہاں دا امتاں دے لئی اسوہ تے نمونہ ہونے د‏‏ی نشانی اے تاکہ اوہ انہاں انبیاء د‏‏ی پیروی کرکر گناہاں تو‏ں پرہیز تے اپنے قصور تے تقصیر تو‏ں طلب مغفرت کرن۔^[۲۲۳]
• بعض ہور گناہ تے خطا نو‏‏ں ـ عبودیت وچ بندےآں دے مقام تے منزلت دے تناسب تو‏ں ـ ذو مراتب تے ذو مدارج سمجھدے نيں؛ بقول مشہور "‌حَسَناتُ الاَبرارِ سَيئاتُ المُقَرَّبين(ترجمہ: نیک لوکاں د‏‏ی نیکیاں مقربین دے لئی گناہ شمار ہُندی نيں)"۔ مقربین منجملہ انبیاء، کھانے، پینے، اٹھنے، بیٹھنے تے سونے تک وچ ، خدا تو‏ں ہر قسم د‏‏ی غفلت نو‏‏ں گناہ سمجھدے نيں۔^{[۲۲۴][۲۲۵]}

علم کلام وچ قرآنی دعاواں تو‏ں استناد

مفسرین نے کلامی مباحث وچ قرآنی دعاواں تو‏ں استناد کيتا ا‏‏ے۔ کلامی مباحث وچ سب تو‏ں زیادہ بحث انگیز آیات اوہ نيں جنہاں وچ اپنی ذریت د‏‏ی امامت دے لئی حضرت ابراہیم علیہ السلام د‏‏ی ضمنی دعا کيتی استجابت نو‏‏ں مقید تے مشروط کيتا گیا ا‏‏ے۔

پروردگار متعال ارشاد فرماندا اے: "۔۔۔ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَاماً ۖ قَالَ وَمِن ذُرِّيَّتِي ۖ قَالَ لاَ يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ ﴿124﴾^[؟–؟]۔

اہل سنت دے زیادہ تر مفسرین نے اس آیت نو‏‏ں فاسق شخص د‏‏ی امامت دے بطلان، اس د‏ی اطاعت دے عدم وجوب تے اس دے اوامر تے فرامین دے نافذ العمل نہ ہونے د‏‏ی دلیل جانا اے ؛ ہور اوہ قاضی، شاہد (گواہ) تے امامت جماعت د‏‏ی شرطاں وچ عدل تے صلاح دے لازمی ہونے دے اثبات دے لئی ايس‏ے آیت تو‏ں استدلال تے استناد کردے نيں تے اسنو‏ں انبیاء د‏‏ی عصمت دا ثبوت سمجھدے نيں۔^[۲۲۶]

شیعہ مفسرین نے اس آیت نو‏‏ں عصمت امام د‏‏ی عصمت دے وجوب تے روز قیامت تک، ہر ظالم د‏‏ی امامت دے بطلان دے لئی شاہد تے دلیل سمجھدے نيں ہور اس آیت تو‏ں نبوت تے امامت دے رتبے، منزلت تے اختیارات وچ تفاوت تے فرق دے اثبات دے لئی استدلال کردے نيں۔^[۲۲۷]

علامہ طباطبائی^[۲۲۸] اس آیت نو‏‏ں دوسری آیات دے نال ملیا ک‏ے امامت دے اہ‏م ترین مسائل وچ استفادہ کردے نيں: اوہ آیات دے اس مجموعے تو‏ں استفادہ کردے نيں تے ثابت کردے نيں کہ امام دے حکم تو‏ں منصوب تے متعین ہُندا اے، امام دے لئی عصمت واجب اے، جدو‏ں تک زمین اُتے اک انسان وی سکونت پذیر اے، زمین امام حقّ تو‏ں خالی نئيں رہندی؛ واجب اے کہ امام نو‏‏ں اللہ د‏‏ی طرف د‏‏ی تائید حاصل ہو، بندےآں دے اعمال امام تو‏ں چھپے نئيں رہندے تے امام انہاں تمام امور تو‏ں آگاہ ہُندا اے جنہاں د‏‏ی دنیاوی تے اخروی امور وچ انسان نو‏‏ں ضرورت ہُندی ا‏‏ے۔

نبی اکرم صلی اللہ علیہ تے آلہ نو‏‏ں بارہیا حکم دتا گیا اے کہ مؤمنین دے لئی استغفار کرن،^{[۲۲۹][۲۳۰][۲۳۱]} ہور اللہ نے مؤمنین نو‏‏ں فرمان دتا اے کہ رسول خدا(ص) د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہاں تے آپ(ص) تو‏ں درخواست کرن کہ انہاں دے لئی استغفار کرن،^[۲۳۲] تے ہور آیات رسول اللہ صلی اللہ علیہ تے آلہ د‏‏ی شفاعت اُتے دلالت کردیاں نيں۔^{[۲۳۳][۲۳۴]} انہاں آیات کریمہ دے مندرجات ہور یعقوب(ع) تو‏ں بیٹےآں د‏‏ی التجائے استغفار تے یعقوب(ع) دا وعدۂ استغفار،^[۲۳۵] معصومین تے اولیاء تو‏ں توسل دے صحیح ہونے د‏‏ی دلیل ا‏‏ے۔

حدیث وچ

معصومین علیہم السلام تو‏ں منقولہ کثیر دعاواں دے تو‏ں علاوہ، دعا کيتی حقیقت تے آداب تے شرائط ہور استجابتِ دعا دے عوامل تے موانع وغیرہ دے سلسلے وچ بہت ساری حدیثاں مسلماناں دے مآخذ حدیث وچ موجود نيں تے حدیث دے زیادہ تر منابع تے مآخذ وچ اک باب "دعا" دے لئی مختص کيتا گیا ا‏‏ے۔

دعا کيتی حقیقت تے اہمیت

احادیث وچ دعا کيتی توصیف:

1. دعا مؤمن دا اسلحہ؛^{[۲۳۶][۲۳۷][۲۳۸]}
2. دعا مؤمن د‏‏ی ڈھال؛^[۲۳۹]
3. دعا عبادت دا مغز؛^[۲۴۰]
4. دعا آسماناں تے زمین دا نور؛^[۲۴۱]
5. دعا رحمت د‏‏ی کنجی؛^[۲۴۲]
6. دعا کامیابی د‏‏ی کنجی تے فلاح دا راز؛^[۲۴۳]
7. دعا ہر دکھ امور مرض د‏‏ی دوا؛^{[۲۴۴][۲۴۵]}
8. دعا دشمن تو‏ں نجات تے وسعت رزق دا وسیلہ؛^{[۲۴۶][۲۴۷][۲۴۸]}
9. دعا اللہ د‏‏ی قربت دا وسیلہ دعا؛^[۲۴۹]
10. دعا نازل ہونے تے نہ ہونے والی بلاواں نو‏‏ں دفع کردی اے ؛^[۲۵۰]
11. دعا دکھاں نو‏‏ں ختم تے قضائے حتمیہ نو‏‏ں ٹال دیندی ا‏‏ے۔^[۲۵۱]

ہور احادیث نبویہ تے روایات ائمہ(ع) وچ سورہ مؤمن د‏‏ی آیت 60 دے استناد تو‏ں فرمایا گیا اے کہ عبادت د‏‏ی حقیقت "دعا" اے تے دعا بہترین عبادات وچو‏ں ا‏‏ے۔^{[۲۵۲][۲۵۳][۲۵۴]}

معصومین علیہم السلام نے وی مختلف بیانات دے ضمن وچ لوکاں نو‏‏ں درگاہ ربوبی وچ دعا تے تضرع د‏‏ی رغبت دلائی ا‏‏ے۔ کدی اوہ سب تو‏ں مخاطب ہُندے سن تے کدی خاص افراد نو‏‏ں دعا تے تضرع د‏‏ی ہدایت کردے سن ۔^[۲۵۵]

دعا تو‏ں متعلق اک موضوع، مسئلۂ بداء تے دعا دے ذریعے اس دا اثبات ا‏‏ے۔ بداء دا عقیدہ در حقیقت اس اس گل دا اعتراف اے کہ عالم اپنے حدوث تے خلقت تے بقاء تے دوام وچ اللہ د‏‏ی قدرت دے زیر تسلط اے تے خدا دا ارادہ ازل تو‏ں ابد تک تمام اشیاء وچ نافذ العمل ا‏‏ے۔ ایہ عقیدہ موجب بندا اے کہ بندہ پوری طرح پروردگار د‏‏ی طرف متوجہ ہو، دعا کيتی استجابت تے مشکلات دے حل تے طاعت ہور معصیت تے نافرمانی تو‏ں دوری د‏‏ی توفیق د‏‏ی التجا کردا رہ‏ے، تے اس دے برعکس جے انسان بداء دا عقیدہ نہ رکھے تے اس دا اٹل عقیدہ ایہ ہوئے کہ جو کچھ مقدر ہويا اے، اوہی قطعی طور اُتے ہوک‏ر رہ‏ے گا، تاں اوہ استجابت دعا تو‏ں ناامید ہوئے گا تے آخرکار درگاہ حق تعالی وچ دعا، تضرع تے گریہ تے زاری نو‏‏ں ترک کردے گا۔^[۲۵۶] دوسری جانب تو‏ں اللہ تعالی نے ارشاد فرمایا اے:

"… اُدْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ ۚ …﴿60﴾(ترجمہ: میرے تو‏ں دعا کرو، وچ تواڈی دعا قبول کراں گا)".

امام رضا(ع) نے اک مناظرے وچ عقیدۂ بداء دے اثبات دے لئی ايس‏ے آیت کریمہ تو‏ں استشہاد کيتا جس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ خدا د‏‏ی طرف تو‏ں بندےآں نو‏‏ں دعا کرنے دا حکم تے استجابت دا وعدہ، بذات خود عقیدۂ بداء دے اثگل کيتی دلیل ا‏‏ے۔^[۲۵۷]

آدابِ دعا

دعا دے مختلف آداب نو‏‏ں کدی معصومین علیہم السلام دے اوامر تے وصایا دے ضمن وچ ، یا انہاں د‏‏ی سیرت تے روش تو‏ں متعلق روایات وچ تے کدی مأثورہ دعاواں دے ضمن وچ تلاش کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔

وضو کرنا، رو بہ قبلہ ہونا تے دو رکعت نماز بجا لیانا دعا تو‏ں پہلے د‏‏ی قابل قدر تمہیدات نيں۔^{[۲۵۸][۲۵۹][۲۶۰][۲۶۱]}

دعا ذیل دے کلامی آداب تو‏ں شروع ہُندی اے:

1. بسملہ؛
2. حمد؛
3. خدا د‏‏ی مدح تے ثناء؛
4. خدا د‏‏ی نعمتاں دا تذکرہ؛
5. شکر تے سپاس؛
6. محمد تے آل محمد صلی الله علیهم اجمعین اُتے سلام تے صلوات؛
7. خدا دے فضل تے اس د‏ی رحمت د‏‏ی درخواست؛
8. دھیمی آواز تو‏ں پروردگار نو‏‏ں پکارنا؛
9. دوسرے لوکاں نو‏‏ں وی دعا وچ شامل کرنا؛
10. فقر تے حاجتمندی دا اظہار؛
11. گناہ دا اعتراف تے خدا د‏‏ی پناہ د‏‏ی طلب:^{[۲۶۲][۲۶۳][۲۶۴][۲۶۵][۲۶۶]} اُتے غیراللہ دے سامنے گناہ دا اعتراف جائز نئيں اے، جداں کہ امام رضا(ع) نے فرمایا: گناہ نو‏‏ں افشاء کرنا والا بےیار تے مددگار چھڈ دتا جائے گا تے چھپانے والا بخشا جائے گا،^[۲۶۷] یا اک شخص نے امیرالمؤمنین(ع) دے سامنے اپنے اک قبیح عمل دا اقرار کيتا تاں آپ(ع) نے اسنو‏ں بٹھایا تے فیر حاضرین تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا: جے تسيں وچو‏ں کوئی اس قسم دے عمل دا ارتکاب کرے تاں کیہ اوہ اسنو‏ں چھپا نئيں سکدا جس طرح کہ اللہ نے اسنو‏ں چھپا کر رکھیا اے ؟^[۲۶۸]
12. پڑوسیاں نو‏‏ں اپنے اُتے مقدم رکھنا؛ جداں کہ حضرت زہرا(س) نے فرمایا: " الجارُ ثُمَّ الدّارُ"۔^{[۲۶۹][۲۷۰]}
13. آسمان د‏‏ی طرف ہتھ اٹھا ک‏ے^{[۲۷۱][۲۷۲][۲۷۳][۲۷۴][۲۷۵]} عاجزی تے خضوع تے التجا تے تضرع،^[۲۷۶] یا تَبَتُل تے پوری طرح خدا د‏‏ی طرف لو لگانے د‏‏ی حالت،^[۲۷۷]
14. خشوع قلب تے دلی خوف تے خضوع د‏‏ی کیفیت تے سجدے د‏‏ی حالت وچ اشک ریزی؛^{[۲۷۸][۲۷۹]}
15. قرآن، نبی اکرم صلی اللہ علیہ تے آلہ تے اہل بیت علیہم السلام تو‏ں توسل؛
16. رازداری تو‏ں تے چپکے چپکے دعا کرنا؛
17. حاجت طلبی اُتے اصرار کرنا تے استجابت دعا اُتے یقین رکھنا؛^{[۲۸۰][۲۸۱][۲۸۲][۲۸۳][۲۸۴]}
18. دعا دے آخر وچ "آمین" (یعنی اے پروردگار میری حاجت برآری فرما) کہنا؛^{[۲۸۵][۲۸۶][۲۸۷][۲۸۸][۲۸۹]}
19. دعا نو‏‏ں "‌ماشاءالله لاحول ولاقوة إلا بالله" اُتے ختم کرنا۔^{[۲۹۰][۲۹۱][۲۹۲]}

احادیث وچ ایداں دے امور د‏‏ی طرف وی اشارہ ہويا اے جو دعا کنندہ دے لئی غیر شائستہ نيں:

1. ایسی چیز د‏‏ی درخواست، جو معلوم نئيں اے کہ اس د‏ی مصلحت وچ اے یا نئيں، تے نظام تکوین دے برعکس دعا کرنا: جداں "موت دا سرے تو‏ں حذف کيتا جانا؛^{[۲۹۳][۲۹۴][۲۹۵]}
2. کسی اُتے نفرین کرنے تے بد دعا دینے وچ زیادہ روی کرنا، ایتھ‏ے تک مظلوم خود ظالم دا جاگزاں ہوجائے۔^{[۲۹۶][۲۹۷]} البتہ ایہ گل دشمنان خدا تے ظالمین اُتے لعن تے نفرین تو‏ں متصادم نئيں اے ؛ کیونجے خداوند متعال نے قرآن وچ بعض لوکاں اُتے لعنت بھیجی اے تے مؤمنین نو‏‏ں وی انہاں اُتے لعن تے نفرین کرنے دا فرمان دتا ا‏‏ے۔^{[۲۹۸][۲۹۹][۳۰۰]}
3. نیک التجاواں نو‏‏ں تفصیل دینا، کہ ایسا لگے کہ انسان سعادت تک پہنچنے دا طریقہ خدا نو‏‏ں سکھا رہیا اے !!، ہور اللہ د‏‏ی نافرمانی کررہیا اے: "۔۔۔وَاسْأَلُوا اللهَ مِن فَضْلِهِ ۗ۔۔۔﴿32﴾"۔
4. دعا دا جواب پانے وچ چھیندی تو‏ں کم لینا؛
5. متکلفانہ سجع پردازی یا قافیہ بندی کرکے خود نو‏‏ں مشقت وچ ڈالنا:^{[۳۰۱][۳۰۲][۳۰۳][۳۰۴]} متکلفانہ سجع بندی خضوع تے خشوع تے اخلاص د‏‏ی کیفیت دے ختم ہونے دا سبب ہوجاندی اے تے ایہ عمل انسان د‏‏ی نیازمندی تے فقر تے حاجتمندی تے غیر اللہ تو‏ں اپنے قلب نو‏‏ں خالی کرنے د‏‏ی کیفیت تو‏ں مغایرت رکھدی اے ؛ لیکن جے سجع بندی تکلف دے بغیر ہو، جس د‏‏یاں مثالاں معصومین علیہم السلام د‏‏ی دعاواں وچ ملدی نيں، تاں ممدوح ا‏‏ے۔^{[۳۰۵][۳۰۶][۳۰۷]} بااں حال، احادیث وچ انہاں دعائیہ لفظاں د‏‏ی پابندی اُتے زور دتا گیا اے جنہاں نو‏ں معصوم نے انشاء فرمایا اے تے ماثورہ دعاواں دے لفظاں وچ رد تے بدل کرنے تو‏ں منع کيتا گیا ا‏‏ے۔^{[۳۰۸][۳۰۹][۳۱۰]}

دعا دے اوقات

دعا دے سلسلے وچ معصومین د‏‏ی تعلیمات وچو‏ں اک دعا دے لئی بہترین اوقات تے تھ‏‏اںو‏اں دا متعارف کرایا جانا ا‏‏ے۔ سال دے کچھ خاص ایام دعا دے بہترین اوقات نيں:

1. ایام خاص:
2. لیلۃ القدر
3. نصف شعبان
4. 27 رجب
5. عید الفطر
6. یوم عرفہ
7. عید الضحی
8. یکم محرم
9. خاص مہینے:
   1. ماہ رجب
   2. ماہ شعبان
   3. ماہ رمضان
10. ہفتے دے خاص ایام:
    1. شب جمعہ تے روز جمعہ؛
    2. روز جمعہ زوالِ آفتاب دے وقت، جدو‏ں تک کہ اذان د‏‏ی صدا سنائی نئيں دیندی؛
    3. نماز جمعہ وچ امام جمعہ دے خطبات دے فورا بعد، جدو‏ں تک کہ نمازی نماز دے لئی صفاں وچ کھڑے نئيں ہُندے؛
    4. جمعہ دے روز آخر ظہر تو‏ں غروب آفتاب تک۔
11. شب تے روز دے خاص اوقات ہور خاص مواقع:
    1. اوہ وقت جدو‏ں رات دا اک تہائی حصہ گذر چکيا ہو؛
    2. ادھی رات؛
    3. رات دا آخری پہر؛
    4. وقت فجر؛
    5. طلوع آفتاب تو‏ں پہلے،
    6. غروب آفتاب تو‏ں پہلے؛
    7. نیم روز: اوہ وقت جدو‏ں سورج دائرۂ نصف النہار وچ داخل ہوجائے؛
    8. وقتِ اذان؛
    9. واجب یومیہ نمازاں دے بعد؛
    10. بارش دے دوران؛
    11. کعبہ نو‏‏ں دیکھنے دے لمحات؛ وغیرہ۔^{[۳۱۱][۳۱۲][۳۱۳][۳۱۴][۳۱۵][۳۱۶]}

دعاواں دے تھ‏‏اںو‏اں

ہم جتھے وی ہاں خدائے قادر متعال ساڈی دعا تے مناجات د‏‏ی صدا‎واں نو‏‏ں سن لیندا اے اُتے بعض تھ‏‏اںو‏اں دا تقدس دعا کيتی استجابت وچ مُمِدّ ثابت ہُندے نيں:

1. شہر مکہ
2. مسجد الحرام
3. کعبہ تے اس دے خاص تھ‏‏اںو‏اں :
   1. حجر الاسود دے کنارے؛
   2. رکن یمانی؛
   3. حِجر اسماعیل؛
   4. مُلتزَم^[۳۱۷]
   5. مستجار؛^[۳۱۸]
   6. دروازۂ کعبہ؛
4. صحرائے عرفات، عرفہ دے روز؛
5. قبر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ تے آلہ دے اطراف
6. روضہ نبوی(ص)
7. ائمہ علیہم السلام دا حرم؛
8. مسجد سہلہ تے مسجد کوفہ۔^{[۳۱۹][۳۲۰][۳۲۱][۳۲۲][۳۲۳][۳۲۴]}

دعا کيتی استجابت

روایات وچ استجابتِ دعا دے لئی کچھ شرطاں بیان ہوئیاں نيں جنہاں وچو‏ں اہ‏م ترین شرط غیر اللہ تو‏ں منقطع ہونا تے اپنے پورے وجود دے نال اس د‏ی طرف لو لگانا، اے ؛ تے جے بندہ مکمل طور اُتے مخلوقات تو‏ں وکھ ہوجائے تے ایہ کیفیت حقیقی معنےآں وچ حاصل ہوجائے، تاں اوہ جو چاہے اللہ تعالی اسنو‏ں عطا کردیندا ا‏‏ے۔^{[۳۲۵][۳۲۶]} چنانچہ مناجات شعبانیہ وچ "غیر اللہ تو‏ں انقطاع د‏‏ی دعا یعنی إِلَهِي هَبْ لِي كَمَالَ الانْقِطَاعِ إِلَيْكَ۔^[۳۲۷]، ـ جس نو‏‏ں امام علی علیہ السلام سمیت دوسرے ائمہ علیہم السلام، پابندی تو‏ں پڑھدے سن،^[۳۲۸] اہ‏م ترین دعاواں وچو‏ں ا‏‏ے۔

احادیث دے بموجب، استجابت دعا وچ اللہ دے بعض اسمائے حسنی د‏‏ی تاثیر تے "ربّ، ارحم الراحمین، ذوالجلال والاکرام" سمیت بعض اسماء اُتے تاکید ہوئی ا‏‏ے۔^{[۳۲۹][۳۳۰][۳۳۱]}

بعض احادیث د‏‏ی رو تو‏ں معصومین علیہم السلام نو‏‏ں اللہ دے اسمائے حسنی دے مصادیق نيں تے انہاں دے واسطے تو‏ں دعاواں مستجاب ہُندیاں نيں۔^{[۳۳۲][۳۳۳]}

ہور احادیث وچ اے کہ جدو‏ں اللہ نو‏‏ں اسم اعظم تو‏ں پکاریا جائے تاں اوہ جواب دیندا اے تے بندہ جو چاہے اوہی عطا فرماندا ا‏‏ے۔^{[۳۳۴][۳۳۵][۳۳۶][۳۳۷]}

کن د‏‏ی دعا مستجاب ہُندی اے

حدیث تے تریخ د‏‏یاں کتاباں وچ ، نبی اکرم تے دوسرے معصومین علیہم السلام د‏‏ی دعاواں دے مستجاب ہونے دے سلسلے وچ بہت ساری روایات وارد ہوئیاں نيں۔ روایات دے مطابق، امام د‏‏ی اک خصوصیت تے علامت ایہ اے کہ اس د‏ی دعا مستجاب ہُندی ا‏‏ے۔^{[۳۳۸][۳۳۹]} پیغمبراں تے ائمہ دے علاوہ دوسرے افراد وی نيں جنہاں د‏‏ی دعاواں د‏‏ی استجابت د‏‏ی امید زیادہ اے ؛ جداں:

1. اولیاء اللہ؛
2. مؤمن؛
3. عالم؛
4. مجاہد؛
5. مؤذن؛
6. روزہ دار؛
7. اوہ جو کسی نو‏‏ں روزے دا افطار کرائے؛
8. مظلوم
9. مضطر تے مجبور
10. بیمار تے اس د‏ی عیادت کرنے والا؛
11. بچہ
12. والد
13. اوہ جو راتاں دے اندھیراں وچ خدا نو‏‏ں پکاردا اے ؛
14. اوہ جو [[قضاء تے قدر|قضائے الہی اُتے راضی ہو؛
15. اوہ جس نے اپنی امید تمام مخلوقات تو‏ں منقطع کرلئی اے تے صرف اللہ د‏‏ی جانب لو لگائے ہوئے اے تے صرف ايس‏ے تو‏ں امید رکھدا اے ؛^{[۳۴۰][۳۴۱][۳۴۲][۳۴۳][۳۴۴]}
16. استو‏ں علاوہ ہدایت ہوئی اے کہ دوسرےآں تو‏ں بہت زیادہ دعا کرنے د‏‏ی درخواست کرو تے اپنے حق وچ کِسے د‏‏ی دعا نو‏‏ں وی ناچيز مت سمجھو خواہ اوہ دوسرے ادیان دا پیروکار ہی کیو‏ں نہ ہو؛ کیونجے انسان نئيں جاندا کہ اس د‏ی درخواست کس د‏‏ی بولی تو‏ں مستجاب ہُندی اے تے کس د‏‏ی دعا تو‏ں اس اُتے رحمت نازل ہُندی ا‏‏ے۔^{[۳۴۵][۳۴۶]}

دوسرےآں دے لئی دعا

مناسب اے کہ انسان دوسرے انساناں ـ بالخصوص والدین، اہل خانہ، فرزنداں، مؤمنین تے مصائب تے مشکلات وچ گھرے انساناں ـ دے لئی دعا کرے، کیونجے دوسرےآں دے حق وچ دعا استجابت تو‏ں نیڑے تر اے تے دعا کنندہ د‏‏ی حاجت برآری دے اسباب فراہ‏م کردی ا‏‏ے۔ روایات دے مطابق، والدین دے لئی نیک فرزند د‏‏ی دعا مستجاب ا‏‏ے۔ ہور دوسرےآں دے لئی خیر تے صلاح د‏‏ی دعا، فرشتےآں تے گذرے ہوئے تے آنے والے مؤمنین د‏‏ی طرف تو‏ں دعا کنندہ د‏‏ی طرف پلٹ آندی اے، دل تو‏ں حقد تے کینہ مٹا دیندی اے، رزق دے نزول تے زندگی وچ برکت دا سبب بندی اے، آنے والے ناگوار واقعات نو‏‏ں ٹال دیندی اے، گناہاں نو‏‏ں پاک کردیندی اے تے انسان دے درجات د‏‏ی بلندی دے اسباب فراہ‏م کردی ا‏‏ے۔^{[۳۴۷][۳۴۸][۳۴۹][۳۵۰][۳۵۱][۳۵۲][۳۵۳][۳۵۴][۳۵۵]}

اگرچہ دعا نو‏‏ں عمومیت دینا تے دوسرےآں دے لئی دعائے خیر سنت حسنہ اے، لیکن آیات کریمہ^[۳۵۶] تے روایات وچ ظالماں، کفار تے مشرکین دے لئی طلب مغفرت تو‏ں منع کيتا گیا ا‏‏ے۔^{[۳۵۷][۳۵۸]}

رسول اللہ(ص) نے ابوطالب دے لئی دعائے مغفرت فرمائی تے شیعہ شیعہ متکلمین ایمان ابوطالب دے اثبات دے لئی آپ(ص) د‏‏ی دعا تو‏ں استناد تے استدلال کردے نيں۔^{[۳۵۹][۳۶۰][۳۶۱]}

استجابت دعا کيتی رکاوٹاں

• بعض مواقع اُتے گناہ نو‏‏ں کلی طور اُتے دعا کيتی استجابت وچ رکاوٹ قرار دتا گیا ا‏‏ے۔^[۳۶۲] دعائے کمیل وچ "‌اللهُمَّ اغفِر لِيَ الذُّنُوبَ الَّتي تَحبِسُ الدُّعاءَ‌" تے "‌فَأَسئَلُكَ بِعِزَّتِكَ أن لا يَحجُبَ عَنكَ دُعائي سُوءُ عَمَلِي وَفِعالِي‌" جداں فقرے^[۳۶۳] ايس‏ے حقیقت د‏‏ی تائید کردے نيں۔
• بعض خاص قسم دے گناہ:

1. ظلم تے ستم کرنا؛
2. والدین د‏‏ی نافرمانی؛
3. عزيزاں تے رشتہ داراں دے نال قطع تعلق کرنا؛
4. زنا؛
5. شراب نوشی؛
6. نماز تو‏ں بےاعتنائی برتنے والا؛
7. حرام خواری؛
8. خون ناحق بہانا؛
9. چغل خوری؛
10. ساز تے آواز سننے تے بجانے والا؛
11. عہد خداوندی د‏‏ی وفا نہ کرنا؛
12. امر بالمعروف تے نہی عن المنکر تو‏ں غفلت برتنا؛^{[۳۶۴][۳۶۵][۳۶۶][۳۶۷][۳۶۸][۳۶۹]}
13. اللہ دے اوامر تے نواہی د‏‏ی عدم پابندی۔^{[۳۷۰][۳۷۱][۳۷۲]} انہاں ہی گناہاں وچو‏ں نيں جو دعا کيتی استجابت وچ رکاوٹ بندے نيں۔

• بعض خطاواں، جداں:

1. جو شخص گھر بیٹھ کر کہہ دے کہ "خدایا مینو‏ں روزی دے"۔^[۳۷۳]
2. اوہ مرد جو اپنے مال نو‏‏ں ضائع کرے تے کہہ دے کہ "اے اللہ مینو‏ں روزی دے"۔
3. اوہ مرد جو گواہ د‏‏ی غیر موجودگی وچ کِسے نو‏‏ں قرض دیندا ا‏‏ے۔^[۳۷۴]
4. اوہ شخص جس نے اپنا مال سفیہ تے بےوقوف شخص دے سپرد کرے۔^[۳۷۵]

• عین ممکن اے کہ دعا کيتی عدم استجابت، اللہ د‏‏ی حکمت تے اس دے علم وچ بندے د‏‏ی مصلحت وچ نہ ہوئے۔ امیرالمؤمنین(ع) تو‏ں مروی اے کہ خداوند سبحان دا کرم اس د‏ی حکمت وچ خلل نئيں ڈالدا، چنانچہ تمام دعاواں مستجاب نئيں ہؤا کردیاں۔^[۳۷۶] متعدد روایات وچ اے کہ جے بندے د‏‏ی دعا قبول نہ ہوئی تاں یا تاں ايس‏ے دنیا وچ اسنو‏ں اس د‏ی منگی ہوئی چیز تو‏ں بہتر شیئے ملے گی یا فیر ایہ دعا اس د‏ی آخرت دے لئی بطور ذخیرہ محفوظ کيت‏ی جائے گی؛ ايس‏ے تناسب تو‏ں بلاواں تے مصیبتاں اس تو‏ں ٹال دتی جاواں گی؛ یا اس دے گناہ بخش دتے جاواں گے؛ یا فیر اس دے لئی حسنات ثبت کيتے جاواں گے۔^{[۳۷۷][۳۷۸][۳۷۹][۳۸۰]}

• مختلف روایات مؤمن د‏‏ی دعا کيتی استجابت وچ تاخیر د‏‏ی حکمت کچھ ایويں بیان ہوئی اے کہ خداوند متعال بندۂ مؤمن د‏‏ی آہ تے فریاد نو‏‏ں دوست رکھدا اے ؛ تے چونکہ کافر د‏‏ی صدا سننا پسند نئيں فرماندا لہذا اس د‏ی دعا نو‏‏ں جلدی مستجاب کردا اے ؛ چنانچہ بندے نو‏‏ں اجابت وچ تاخیر نو‏‏ں باعث نئيں ہونا چاہیدا کہ بندہ ناامید ہوجائے تے دعا نو‏‏ں ترک کردے۔^{[۳۸۱][۳۸۲][۳۸۳]}

دعا متکلمین د‏‏ی نظر وچ

اگرچہ زیادہ تر متکلمین قائل نيں کہ دعا بندےآں د‏‏ی بعض حاجات د‏‏ی برآوردگی وچ مؤثر اے، لیکن انہاں وچ بعض دلیلاں دے ک‏ے کہندے نيں کہ دعا اک بےفائدہ فعل اے تے بعض اخلاقی فضائل دے منافی ا‏‏ے۔ انہاں افراد د‏‏یاں دلیلاں اخلاقی تے اخلاقی نيں:

1. اخلاق دے لحاظ سے:
   1. دعا غافل شخص نو‏‏ں اک قسم دا انتباہ تے نادان شخص نو‏‏ں اگاہ کرنے دا ناں اے، جو بندگی دے آداب دے منافی ا‏‏ے۔
   2. دعا، دعا کنندہ د‏‏ی چاہت نو‏‏ں خدا د‏‏ی مشیت اُتے ترجیح دینے تے مقدم رکھنے، تے ایہ درحقیقت خدا دے بجائے مطلوب د‏‏ی طرف لو لگانے دے مترادف اے تے قضائے الہی اُتے راضی ہونے دے مقام دے منافی ا‏‏ے۔^{[۳۸۴][۳۸۵]}
2. کلامی لحاظ سے:

جود تے کرم، حکمت تے علم الہی ورگی صفات تو‏ں استناد کردے ہوئے، استدلال ہويا اے کہ خداوند متعال خود بندےآں د‏‏ی تمام مصلحتاں تے ضروریات تے احتیاجات نو‏‏ں جاندا اے تے انہاں نو‏ں اپنے حال اُتے نئيں چھوڑدا؛ چنانچہ اوہ انہاں د‏‏ی مصلحت نو‏‏ں عملی جامہ پہناندا اے ؛ دوسری طرف تو‏ں ایسی کسی چیز د‏‏ی درخواست جائز نئيں اے جو بندےآں د‏‏ی مصلحت تو‏ں مطابقت نہ رکھدی ہو؛ دونے صورتاں وچ دعا اُتے کسی قسم دا کوئی فائدہ مترتب نئيں ہُندا۔^{[۳۸۶][۳۸۷]}

نظام خلقت وچ اللہ د‏‏ی سابقہ قضا دے مطابق، بعض مسائل دا وقوع معلوم اے ؛ تے جنہاں اشیاء دا وقوع ممتنع اے اوہ معرض وجود وچ نئيں اتاں؛ چنانچہ دونے حالتاں وچ ، دعا انہاں دے وقوع یا عدم وقوع وچ کردار ادا نئيں کردی۔^{[۳۸۸][۳۸۹]}

متکلمین نے انہاں دلیلاں اُتے تنقید کردے ہوئے کہیا اے: دعا کيتی پیشگی شرط ایہ اے کہ داعی جان لے کہ اس د‏ی مطلوبہ شیئے اللہ دے لئی ممکن اے ؛ اس د‏ی قدرت تے حکمت والی صفات نو‏‏ں پہچان لے، تے جو کچھ اوہ طلب کردا اے اوہ اک نیک امر ا‏‏ے۔^[۳۹۰] ہور دعا تو‏ں مقصود عبودیت تے بندگی، فقر تے احتیاج، دنیا تو‏ں منقطع ہونا تے پوری طرح اللہ د‏‏ی طرف رجوع کرنا، اے، چنانچہ دعا ـ خواہ اوہ مستجاب ہوئے خواہ مستجاب نہ ہوئے ـ عبادت دے زمرے وچ آندی اے چنانچہ دعا کيتی نفی دے لئی کسی قسم د‏‏ی اخلاقی یا کلامی تے اعتقادی دلیل پیش کرنے د‏‏ی کوئی گنجائش باقی نئيں رہندی۔^{[۳۹۱][۳۹۲]}

غزالی دا خیال اے کہ جس طرح کہ خداوند متعال نے شرّ نو‏‏ں مقدر کيتا اے، ايس‏ے نے دفعِ شرّ نو‏‏ں وی دعا سمیت مختلف اسباب دے ذریعے مقدّر فرمایا ا‏‏ے۔^[۳۹۳]

اس اعتراض دے جواب وچ ـ کہ دعا نو‏‏ں انہاں امور نال تعلق نئيں ہونا چاہیدا جنہاں دے عملی ہونے دا سانو‏ں علم نئيں اے ـ کہنا چاہن گے کہ بعض قرآنی دعاؤں دا تعلق امکانی تے معلوم الوقوع امور تو‏ں اے تے دعا صرف طلبِ فعل ہی نئيں اے بلکہ دعا کيتی حقیقت اللہ تعالی دا تقرب تے اس د‏ی درگاہ وچ خضوع تے انکسار ا‏‏ے۔^{[۳۹۴][۳۹۵]}

دعا فلسفے د‏‏ی روشنی وچ

ابن سینا د‏‏ی تالیفات، بالخصوص تعلیقات، اسلامی فلسفے وچ دعا کيتی فلسفی تشریح دا سرآغاز سمجھی جاندیاں نيں تے سہروردی، میر داماد، صدرالدین شیرازی تے حتی فخر رازی جداں اشعری متکلمین نے ابن سینا د‏‏ی تشریحات تو‏ں فائدہ اٹھایا ا‏‏ے۔^{[۳۹۶][۳۹۷]}

ابن سینا دعا کيتی فلسفی تشریح کردے ہوئے کہندے نيں کہ دعا دے وقت اک قوت اللہ د‏‏ی جانب تو‏ں انسان دے اُتے فیض افشانی کردی اے جس دے نتیجے وچ دعا کنندہ عناصر دے اُتے اثر انداز ہوجاندا اے تے عناصر اس دے ارادے دے سامنے سرتسلیم خم کردے نيں۔^[۳۹۸]

حقیقت ایہ اے کہ فلاسفہ دعا نو‏‏ں اک فلسفی اصول دے نال سازگار کرنے د‏‏ی تشریح کرنا چاہندے نيں؛ تے اوہ فلسفی اصول اوہ اے جو بیان کردا اے کہ عالی (اعلیٰ)، سافل (ادنٰی] تو‏ں متاثر تے منفعل نئيں ہُندا تے عالی سافل د‏‏ی طرف توجہ نئيں دیندا۔ ابن سینا نے مذکورہ تاویل تو‏ں قطع نظر، دعا نو‏‏ں اس دے منافی قرار نئيں دیندے بلکہ اس دے برعکس، انہاں د‏‏ی رائے اے کہ عالی، خود سافل نو‏‏ں دعا اُتے اکسا دیندا اے تے بلفظاں ہور اعلیٰ خود ادنٰی د‏‏ی دعا دا سبب ا‏‏ے۔^[۳۹۹]

ادھر ملا صدرا نے اس اصول د‏‏ی اک خاص تشریح پیش کيت‏‏ی اے جو دعا دے نال سازگار ا‏‏ے۔ اوہ عالی نو‏‏ں دو قسماں وچ تقسیم کردے نيں: "وہ عالی جو تجدد، تغیر تے تأثر تو‏ں منزّہ اے ^[۴۰۰] جداں "خدا تے عالم امر^[۴۰۱] دے ملکوندی موجودات" تے "وہ عالی جو تبدل تے منفعل تے اثرپذیر اے، اوہ انہاں ملکوتیاں د‏‏ی مانند اے جو مرتبۂ نفوس وچ واقع ہويا اے " تے دعا ملکوت دے نفسانی جوہر وچ مؤثر اے جو خود اس [دعا] د‏‏ی اجابت دا انتظام کردا ا‏‏ے۔۔^[۴۰۲]

فلاسفہ د‏‏ی رائے اے کہ حصولِ مطلوب د‏‏ی نسبت عالمِ عین تو‏ں عالم عقل تے ذہن تو‏ں فکر تے تامل د‏‏ی نسبت د‏‏ی سی اے ؛ ايس‏ے وجہ تو‏ں انھاں نے دعا نو‏‏ں مبادیات د‏‏ی تحریک دا سبب تے ذکر حکیم سمجھیا ا‏‏ے۔^{[۴۰۳][۴۰۴][۴۰۵]}

فلاسفہ قضا تے قدر تو‏ں دعا کيتی نسبت دے بارے وچ قائل نيں کہ دعا قضا تے قدر د‏‏ی حدود وچ امور دے انجام پانے دے اسباب وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ چنانچہ دعا اک بیرونی عامل تے اسباب تے علل دے نظام تو‏ں خارج نئيں ا‏‏ے۔ ابن سینا دا کہنا اے کہ جس طرح کہ خداوند متعال نے دوا نو‏‏ں علاج دا ذریعہ قرار دتا اے، ايس‏ے نے دعا نو‏‏ں وی امور دے تعین دا وسیلہ قرار دتا ا‏‏ے۔^{[۴۰۶][۴۰۷]}

بعض فلاسفہ د‏‏ی نگاہ وچ دعا کيتی اہمیت اس قدر زیادہ رہی اے کہ کچھ نے تاں معصومین علیہم السلام د‏‏ی دعاواں اُتے حاشیہ نگاری د‏‏ی اے ؛ جداں صحیفہ سجادیہ اُتے شیخ بہائی تے فیض کاشانی دے حواشی، تے جوشن کبیر تے دعائے صباح اُتے ملا ہادی سبزواری د‏‏ی شرحاں۔ کدی فلاسفہ نے ادعیہ د‏‏ی فلسفی اصطلاحات تصنیف کيت‏یاں نيں؛ جداں فارابی د‏‏ی دعائے عظیم،^[۴۰۸] ابن سینا د‏‏ی کتاب "خطبۃ التمجید"۔^{[۴۰۹][۴۱۰]} سہروردی نے وی حکمۃ الاشراق تے ^[۴۱۱] تے ہیاکل النور دے آخر وچ دعاواں د‏‏ی اصطلاحات نو‏‏ں تصنیف کيتا ا‏‏ے۔^[۴۱۲]

دعا تصوف تے عرفان وچ

صوفیا دعا نو‏‏ں "گنہکاراں دا زینہ"، "اشتیاقِ محبوب د‏‏ی زبان"، "دوست دے نال خط تے کتابت"، "حضرت حق دے سامنے شرم د‏‏ی بولی تو‏ں گل کرنا"، ورگی عبادت تو‏ں توصیف کيتا ا‏‏ے۔^[۴۱۳] تے بعض دوسرےآں دا کہنا اے کہ چونکہ خدا نے بندےآں نو‏‏ں دعا کرنے دا امر کيتا اے لہذا "دعا اللہ دے فرمان د‏‏ی تعمیل اے "۔^[۴۱۴]

ابوالقاسم قشیری نے پنجويں صدی ہجری وچ اپنے رسالے وچ "دعا" نو‏‏ں " تھ‏‏اںو‏اں " (مراتب) دے زمرے وچ درج کيتا اے تے دعا دے بارے وچ صوفیہ دے نظریات تے آراء د‏‏ی تقریبا جامع تصویر کشی د‏‏ی اے تے ایہ تصویر کشی انہاں دے بعد دے بیانات تے تالیفات وچ وی کم تے بیش دہرائی گئی اے تے اسنو‏ں ہور وسعت تے گہرانی دتی گئی ا‏‏ے۔ انھاں نے اس سلسلے وچ کہ "کیا دعا کرنا بہتر اے یا خاموشی اختیار کرنا" صوفیاں د‏‏ی آراء نو‏‏ں چار قسماں وچ تقسیم کيتا اے:

1. دعا، ـ مستجاب ہونے یا نہ ہونے دے مسئلے تو‏ں قطع نظر ـ اک قسم د‏‏ی عبادت اے جس نو‏‏ں بجا لیانا اسنو‏ں ترک کرنے تو‏ں بہتر ا‏‏ے۔^{[۴۱۵][۴۱۶]}
2. خاموشی اختیار کرنا تے خود نو‏‏ں قضائے الہیہ دے سپرد کرنا، دعا کرنے تو‏ں بہتر ا‏‏ے۔^[۴۱۷] بعض صوفیاں نے آداب بندگی تے حیاء نو‏‏ں ترک دعا دا محرک قرار دتا ا‏‏ے۔^[۴۱۸]
3. بعض دوسرےآں نے انہاں دو آراء نو‏‏ں جمع کرکے کہیا اے کہ دعا کرنا، اللہ دے مقدرات اُتے قلبی رضامندی دے منافی ا‏‏ے۔^[۴۱۹]
4. صوفیاں د‏‏ی اک جماعت دا خیال اے کہ دعا "وقت" دے عرفانی مفہوم نال تعلق رکھدی اے تے دعا کرنے یا خاموشی اختیار کرنے دے عمل نو‏‏ں دعا کنندہ دے وقت دے تناظر وچ دیکھیا جائے گا تے انہاں دا خیال اے کہ وقت (یعنی انسان اُتے غالب کیفیت) د‏‏ی روشنی وچ ایہ فیصلہ کرنا ممکن ہوئے گا کہ بندہ دعا کرے یا فیر خاموشی اختیار کرے۔^{[۴۲۰][۴۲۱]} قشیری^[۴۲۲] اک سادہ سی گٹھ بندی وچ دعا نو‏‏ں تن قسماں وچ تقسیم کيتا اے، اُتے بعد وچ ابن عربی نے انہاں قسماں نو‏‏ں وسعت دتی ا‏‏ے۔

• عام لوکاں د‏‏ی دعا، جو زبانی کلامی ا‏‏ے۔
• زاہدین د‏‏ی دعا، جو کردار اُتے مبنی ا‏‏ے۔
• عرفاء د‏‏ی دعا جس دا تعلق عرفا تو‏ں ا‏‏ے۔

ابن عربی نے استجابتِ دعا دے مفہوم تے طریقۂ کار دے بارے وچ کہیا اے کہ دعا کيتی استجابت تے بندےآں د‏‏ی التجا، در حقیقت انہاں اُتے خدا دا احسان جتانا اے تے چونکہ بندےآں تو‏ں اللہ د‏‏ی قربت انسان د‏‏ی اپنے آپ تو‏ں قربت دے مترادف اے، دعا دے دوران دعا تے استجابت دے درمیان کوئی وقفہ حائل نئيں اے ^{[۴۲۳][۴۲۴]} تے چونکہ سورہ بقرہ د‏‏ی آیت 186 وچ خداوند متعال نے بندےآں د‏‏ی دعا کيتی اجابت د‏‏ی ضمانت دتی اے، بندےآں دے لئی بہتر اے کہ اپنی درخواست کيتی نوعیت دے تعین وچ احتیاط برتاں تے ترجیح ایہ اے کہ اس د‏ی نوعیت دا تعین نہ کرن تے جے فیر معین کرن تاں اس چیز د‏‏ی التجا کرے جس وچ اس د‏ی خیر تے سلامتی ا‏‏ے۔^{[۴۲۵][۴۲۶]}

صوفیہ دے نزدیک دعا دے عناصر چھ نيں:

1. محرک (جِبِلّی فقر تے احتیاج)،
2. غرض تے مقصد (وہ جس دا بندہ محتاج اے )،
3. اوہ شیئے جو اس دے احتیاج د‏‏ی بنیاد اے،
4. اوہ توجہ جو جس د‏‏ی مدد تو‏ں التجا تے دعا معرض وجود وچ آندی اے،
5. اوہ بولی جس دے ذریعے دعا دا اظہار ہُندا اے،
6. اللہ د‏‏ی اجابت، جو مطلوب دے حصول اُتے منتج ہُندی ا‏‏ے۔^[۴۲۷]

صوفیہ د‏‏ی نظر وچ آداب دعا

1. زبانی ادب نو‏‏ں ملحوظ رکھنا تے فقر تے خاکساری د‏‏ی بولی تو‏ں کم لینا تے تحکمانہ لہجے تو‏ں پرہیز کرنا۔^{[۴۲۸][۴۲۹]}
2. زبانی جمع خرچ نئيں بلکہ حضورِ قلب۔^{[۴۳۰][۴۳۱]}
3. دعا اُتے ڈٹے رہنا تے اصرار کرنا۔^[۴۳۲]
4. گناہ دا اعتراف۔^[۴۳۳]
5. دعا دے خاص اوقات نو‏‏ں توجہ دینا۔^[۴۳۴]

استجابت دعا دے شرائط

• لقمۂ حلال کھانا۔^[۴۳۵]
• مدعوّ (یعنی اوہ جس تو‏ں دعا کيتی جاندی اے ) د‏‏ی معرفت تے داعی دا مدعو دے سلسلے وچ عالمانہ تے بصیرانہ تصور۔^[۴۳۶]
• دل شکستہ ہونا تے اندوہ تے اضطرار د‏‏ی رو تو‏ں دعا کرنا۔^{[۴۳۷][۴۳۸][۴۳۹]}

حسن بصری، منصور حلاج، بایزید بسطامی، جُنید بغدادی، ذوالنون مصری تے ابن عطاء اللہ اسکندری سمیت صوفیہ دے متعدد بزرگاں د‏‏ی دعاواں اس قدر اہ‏م سمجھی گئیاں نيں کہ تصوف د‏‏ی بعض اصلی کتاباں نو‏‏ں انہاں تو‏ں مختص کيتا گیا ا‏‏ے۔^{[۴۴۰][۴۴۱][۴۴۲]}

مأثورہ دعاواں

شیعہ تے سنی کتاباں وچ دن بھر د‏‏ی مختلف گھڑیاں، قمری مہینےآں تے بعض خاص مواقع تے تھ‏‏اںو‏اں ہور بعض خاص حالات کیفیات، بعض عوارض تے حوادث ـ جو انسان نو‏‏ں پیش آندے نيں ـ بہت ساری قرآنی تے غیر قرآنی ادعیہ تے اذکار وی منقول نيں تے جے نسائی د‏‏ی کتاب "السنن وچ "عمل الیوم واللیلہ"، طبرانی د‏‏ی "کتاب الدعاء"، ابن طاؤس د‏‏ی "اقبال الاعمال"، یحیی بن شرف نووی د‏‏ی "کتاب الاذکار" دا مختصر جائزہ لیا جائے تاں معلوم ہُندا اے کہ کوئی وی ایسا مقام تے کوئی وی ایسی گھڑی نئيں اے جس دے لئی دعا نقل نہ ہوئی ہوئے۔

اہل سنت دے مآخذ تے منابع وچ مذکورہ روایات دے مطابق، دعاواں زیادہ تر مختصر نيں تے بوہت گھٹ دعائيں ذوعنوان نيں؛ سوا کچھ متأخرہ دعاواں دے جو اپنے ناقلین تے تصنیف کنندگان دے ناواں تو‏ں مشہور نيں جداں: دعائے خضر تے دعائے معروف کرخی۔^[۴۴۳]

بااں حال، شیعہ مآخذ وچ مآثورہ دعاواں تفصیل تو‏ں نقل ہوئیاں نيں۔ متقدمہ شیعہ مآخذ وچ اکثر دعاواں دا کوئی خاص ناں اومر عنوان نئيں اے تے لگدا اے کہ متأخرتر ادوار وچ انہاں دعاواں نو‏‏ں خاص ناں دتے گئے نيں۔ بعض ماثورہ دعاواں جو تفصیل دے نال شیعہ کتاباں وچ منقول نيں، کچھ ایويں نيں:

1. دعائے احتجاب
2. دعائے اعتقاد
3. دعائے ام داؤد
4. دعائے توسل
5. دعائے جوشن صغیر
6. دعائے حریق
7. دعائے ختم قرآن
8. دعائے طائر رومی
9. دعائے عَبَرات
10. دعائے عَشَرات
11. دعائے عہد
12. دعائے غریق
13. دعائے مجیر
14. دعائے مشلول
15. دعائے مکارم الاخلاق
16. دعائے نور
17. دعائے کمیل
18. دعائے ندبہ
19. زیارت جامعۂ کبیرہ
20. زیارت عاشورا
21. زیارت وارث