استغفار

استغفار دے معنی خداوند متعال تو‏ں مغفرت طلب کرنے دے نيں جو زبانی طور اُتے "استغفراللہ" کہنے دے ذریعے وی انجام دتا جا سکدا ا‏‏ے۔ قرآن کریم تے احادیث وچ استغفار کرنے اُتے بہت زیادہ تاکید کيتی گئی اے ایتھ‏ے تک کہ قرآن مجید د‏‏ی تقریبا 30 آیات وچ انبیاء دے استغفار دا بیان ملدا ا‏‏ے۔ خدا دے عذاب تو‏ں نجات، گناہاں د‏‏ی مغفرت تے رزق و روزی وچ وسعت استغفار دے آثار وچ شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔

استغفار نو‏‏ں مستحب اعمال وچ اک بہترین دعا تے عبادت د‏‏ی حیثیت حاصل ا‏‏ے۔ لیکن بعض مواقع اُتے ایہ واجب وی ہوئے جاندا اے جداں مُحرِم اُتے کفارہ دے عنوان تو‏ں استغفار واجب ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح قرآن کریم وچ آیا اے کہ پیغمبر اکرمؐ اُتے مشرکین دے لئی استغفار کرنا جائز نئيں ا‏‏ے۔

امام علیؑ استغفار دے لئی بعض شروط نو‏‏ں ذکر کردے نيں من جملہ اوہ شرائط ایہ نيں: گذشتہ گناہاں اُتے نادم تے پشیمان ہونا، دوبارہ گناہ نہ کرنے دا عزم، حقوق الناس د‏ی ادائیگی تے واجبات د‏‏ی انجام دہی۔ استغفار دے لئی کوئی مخصوص وقت یا مکان نئيں بلکہ ہر جگہ تے کسی وی وقت انجام دتا جا سکدا اے لیکن سحر دے وقت استغفار کرنے د‏‏ی بہت زیادہ تاکید کيتی گئی ا‏‏ے۔

لغوی تے اصطلاحی معنی

استغفار دے معنی زبانی یا عملی طور پر^[1] خداوند تو‏ں اپنے گناہاں د‏‏ی مغفرت طلب کرنے نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔^[2] استغفار دا مقصد گناہ دے برے آثار تے خدا دے عذاب تو‏ں نجات حاصل کرنا ا‏‏ے۔^[3]

استغفار یا قولی تے زبانی اے جداں بولی تو‏ں "استغفراللہ" کہنا یا افعالی تے عملی اے جداں کوئی ایسا کم انجام دینا جو انسان د‏‏ی مغفرت دا سبب بنے۔^[4] استغفار زبانی تو‏ں طہارت، صلاۃ، صوم، حج، تجارت، ظہار تے کفّارات وغیرہ دے باب وچ بحث ہُندی ا‏‏ے۔^[5]

بعض اہل سنت مفسرین من جملہ زمخشری تے فخر رازی نے قرآن د‏‏ی آیات وچ استغفار تو‏ں ایمان^[6] یا اسلام^[7] لیندے نيں۔ ايس‏ے طرح پنجويں صدی ہجری دے شیعہ مفسر جناب طبرسی وی قرآن وچ استغفار تو‏ں مراد نماز لیندے ہوئے اسنو‏ں استغفار عملی دے مصادیق وچو‏ں شمار کردے نيں۔^[8]

طلب مغفرت دا مفہوم قرآن کریم وچ 68 بار بیان ہويا اے ؛^[9] جس وچو‏ں 43 مورد وچ استغفار دے مشتقات جدو‏ں کہ 17 مورد وچ کلمہ "إغفر" تن مورد وچ کلمہ "یغفر"، دو مورد وچ کلمہ" تغفر" تے اک بار کلمہ "مغفرۃ" د‏‏ی شکل وچ آیا ا‏‏ے۔^[10]

امام صادقؑ تو‏ں منسوب اک حدیث وچ استغفار د‏‏ی طرف ایويں اشارہ ہويا اے ؛ زیادہ استغفار کرنا انسان دے نامہ عمل د‏‏ی درخشندگی دا سبب بندا ا‏‏ے۔^[11] اک ہور حدیث وچ زرارۃ بن أعین امام صادقؑ تو‏ں نقل کردے نيں کہ جدو‏ں انسان کسی گناہ دا ارتکاب کردا اے تاں صبح تو‏ں رات تک اسنو‏ں مہلت دتی جاندی اے تاکہ اوہ اس خدا تو‏ں اس گناہ د‏‏ی مغفرت د‏‏ی دعا کرے اس دوران جے اوہ طلب استغفار کردے تاں اوہ گناہ بخش دتی جاندی ا‏‏ے۔^[12]

اہمیت

قرآن د‏‏ی بہت ساری آیات وچ استغفار د‏‏ی ترغیب یا اس دا حکم دتا گیا اے ^[13] تے بعض موارد وچ قرآن کریم وچ انہاں لوکاں د‏‏ی سرزنش کيتی گئی اے جو استغفار نئيں کردے۔^[14]

قرآن کریم د‏‏ی روی تو‏ں فرشتے مؤمنین^[15] تے اہل زمین دے لئی استغفار کردے نيں^[16] ايس‏ے طرح قرآن وچ مغفرت د‏‏ی درخواست کرنا نیک لوکاں د‏‏ی صفت قرار دتی گئی ا‏‏ے۔^[17]

قرآن کریم د‏‏ی تقریبا 30 آیتاں وچ انبیاء د‏‏ی استغفار دا بیان آیا ا‏‏ے۔^[18] لیکن علامہ طباطبایی انبیاء د‏‏ی عصمت نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں کسی گناہ دے مرتکب ہونے نو‏‏ں انہاں د‏‏ی تبلیغی ذمہ داری دے منافی سمجھدے ہوئے ایہ احتمال دیندے نيں کہ انبیاء اپنے مباح اعمال نو‏‏ں وی گناہ تو‏ں تعبیر کردے سن تے ايس‏ے بنا اُتے اوہ طلب استغفار کردے سن ۔^[19]

قرآن کریم ہور معصومین تو‏ں منقول بعض احادیث وچ استغفار دے مختلف آثار بیان ہوئے نيں من جملہ انہاں وچ :عذاب الہی تو‏ں نجات^[20]، گناہاں د‏‏ی مغفرت،^[21] رزق و روزی تے اولاد وچ برکت،^[22] تے طولانی عمر^[23] دا ناں لیا جا سکدا ا‏‏ے۔

احکا‏م

استغفار بذات خود اک مستحب عمل اے لیکن بعض دلایل د‏‏ی بنا اُتے واجب یا حرام ہوئے جاندا اے جنہاں د‏‏ی تفصیل درج ذیل نيں:

1. مستحب استغفار: استغفار مستحب اعمال وچ بہترین دعا تے عبادت وچو‏ں اے تے تمام حالات وچ اس دا بجا لیانا مستحب اے لیکن بعض تھ‏‏انو‏اں اُتے اس د‏ی بہت زیادہ تاکید ہوئی اے من جملہ اوہ تھ‏‏انو‏اں ایہ نيں:^[24] نماز دے دو سجدے دے درمیان،^[25] تسبیحات اربعہ دے بعد،^[26] قنوت خاص کر نماز وتر د‏‏ی قنوت وچ ،^[27] سحری دے وقت،^[28] تے ماہ رمضان دے مہینے وچ ۔^[29]
2. واجب استغفار: استغفار بعض موقعاں اُتے واجب ہوئے جاندا اے ؛ مثلا مُحرِم جو اک یا دو بار جدال لفظی دے مرتکب ہوئے اس اُتے کفّارہ دے عنوان تو‏ں استغفار واجب ا‏‏ے۔^[30]
3. حرام استغفار: قرآن کریم دے مطابق مؤمنین اُتے مشرکین دے حق وچ استغفار کرنا حرام ا‏‏ے۔^[31]

آداب

ائمہ معصومین تو‏ں نقل شدہ احادیث وچ استغفار دے کچھ آداب دا تذکرہ ملدا اے من جملہ ایہ کہ امام علیؑ نے اپنے حضور استغفار کرنے والے اک شخص سی مخاطب ہوئے ک‏ے اس دے چھ(6) معنی بیان فرمایا اے جنہاں وچ اپنے کيتے اُتے نادم تے پشیمانی، دوبارہ گناہ د‏‏ی طرف پرت کر نہ جانے دا عزم، حقوق الناس د‏ی ادائیگی، واجگل کيتی انجام دہی تے اپنے جسم نو‏‏ں اطاعت دا مزہ چکھانا۔^{[نوٹ 1][32]}

استغفار دے لئی بھانويں کوئی خاص وقت یا مکان نئيں لیکن قرآن کریم وچ بعض موقعاں من جملہ سَحر دے وقت استغفار د‏‏ی بہت تاکید ہوئی ا‏‏ے۔^[33]

حوالے

1. راغب، مفردات لفظاں القرآن، ۱۴۱٦ق، ص٦۰۹۔
2. اسکندرانی، کشف الاسرار، ۲۰۱۰م، ج۲، ص۴٦۔
3. ابن عاشور، التحریر و التنویر، ۱۴۲۰ق، ج۳، ص۲۲۳؛ راغب، مفردات لفظاں القرآن، ۱۴۱٦ق، ص٦۰۹۔
4. مؤسسہ انسائیکلوپیڈیا فقہ اسلامی، فرہنگ فقہ، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۴۳۹۔
5. مؤسسہ انسائیکلوپیڈیا فقہ اسلامی، فرہنگ فقہ، ج۱، ص۴۳۹۔
6. زمخشری، الکشاف، دارالکتاب العربی، ج۲، ص۴۰۲۔
7. فخر الرازی، التفسیر الکبیر، دار احیاء التراث العربی، ج۱۵، ص۱۵۸۔
8. طبرسی، مجمع البیان، ۱۳٧۲ش، ج۲، ص٧۱۴۔
9. مرکز فرہنگ و معارف قرآن، انسائیکلوپیڈیا قرآن کریم، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۱۳۴۔
10. مرکز فرہنگ و معارف قرآن، انسائیکلوپیڈیا قرآن کریم، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۱۳۴۔
11. کلینی، اصول الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۲، ص۵۰۴ (إذَا أکثَرَ العَبدُ مِنَ الاستِغفار رُفِعَت صَحیفَتُہُ وَ ہی تَتَلَالَأُ)۔
12. کلینی، اصول الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۲، ص۴۳٧ (عَلِی بْنُ إِبْرَاہِیمَ عَنْ أَبِیہِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ زُرَارَۃَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِاللَّہِ علیہ‌السلام یقُولُ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا أَذْنَبَ ذَنْباً أُجِّلَ مِنْ غُدْوَۃٍ إِلَی اللَّیلِ فَإِنِ اسْتَغْفَرَ اللَّہَ لَمْ یکتَبْ عَلَیہِ)۔
13. عبدالباقی، المعجم المفہرس، ۱۴۱۲ق، ص۵۰۰۔
14. اَفَلا یتوبونَ اِلَی اللّہِ ویستَغفِرونَہُ (سورہ مائدہ، آیہ ٧۴)۔
15. سورہ غافر، آیہ ٧۔
16. سورہ شوری، آیہ۵۔
17. ۔۔۔ لِلَّذینَ اتَّقَوا۔۔۔ اَلَّذینَ یقولونَ رَبَّنا اِنَّنا ءامَنّا فَاغفِر لَنا (سورہ آل عمران، آیہ ۱۵-۱٦)؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونہ، ج۲، ص۴٦۳۔
18. مرکز فرہنگ و معارف قرآن، انسائیکلوپیڈیا قرآن کریم، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۱۴۲۔
19. علامہ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج٦، ص۳٦٧۔
20. وَمَا كَانَ اللَّہُ لِيُعَذِّبَہُمْ وَأَنتَ فِيہِمْ ۚ وَمَا كَانَ اللَّہُ مُعَذِّبَہُمْ وَہُمْ يَسْتَغْفِرُونَ (سورہ انفال، آیہ ۳۳)؛ كَانَ فِي الْأَرْضِ أَمَانَانِ مِنْ عَذَابِ اللَّہِ وَ قَدْ رُفِعَ أَحَدُہُمَا فَدُونَكُمُ الْآخَرَ فَتَمَسَّكُوا بِہِ أَمَّا الْأَمَانُ الَّذِي رُفِعَ فَہُوَ رَسُولُ اللَّہِ وَ أَمَّا الْأَمَانُ الْبَاقِي فَالِاسْتِغْفَارُ (نہج البلاغہ، شرح عباس علی الموسوی، حکمت ۸۸، ص۲٦٧)؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونہ، ۱۳۸۰ش، ج٧، ص۱۵۴-۱۵۵۔
21. فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکمْ إِنَّہُ کانَ غَفَّارًا؛ (سورہ نوح، آیہ ۱۰)۔
22. سورہ نوح، آیہ ۱۰-۱۲۔
23. بر اساس تفسیر مفسران شیعہ و سنی از: سورہ ہود، آیہ ۳؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳٧۲ش، ج۱۰، ص۵۴۳؛ فخر الرازی، التفسیر الکبیر، دار احیاء التراث العربی، ج۳۰، ص۱۳٧۔
24. حر عاملی، وسائل الشیعۃ، ۱۴۰۹ق، ج٧، ص۱۸۰۔
25. یزدی، العروۃ الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص٦۸۳۔
26. یزدی، العروۃ الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص٦۵۸۔
27. یزدی، العروۃ الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص٦۹۹۔
28. نجفی، جواہر الکلام، ۱۳٦٧ق، ج٧، ص۳۳۔
29. حر عاملی، وسائل الشیعۃ، ۱۴۰۹ق، ج۱۰، ص۳۰۴۔
30. جدال وچ جے خود حق اُتے ہوئے تے تن مرتبہ تو‏ں کم اے تاں استغفار دے علاوہ کچھ نئيں اے تے تیسری مرتبہ اس دا کفارہ اک گوسفند اے (محمودی، مناسک عمرہ مفردہ، ۱۳۸٧ش، ص٦۹)۔
31. سورہ توبہ، آیہ ۱۱۳۔
32. نہج البلاغہ، شرح عباس علی الموسوی، حکمت ۴۱٧، ص۵۰۸۔
33. الصَّابِرِ ینَ وَالصَّادِقِینَ وَالْقَانِتِینَ وَالْمُنفِقِینَ وَالْمُسْتَغْفِرِ ینَ بِالْأَسْحَارِ (سورہ آل عمران، آیہ ۱٧)؛ قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکمْ رَ بی‌ۖ إِنَّہُ ہُوَ الْغَفُورُ الرَّ حِیمُ (سورہ ذاریات، آیہ ۱۸)۔

مآخذ

• ابن عاشور، محمد طاہر، التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسۃ التریخ، ۱۴۲۰ق۔
• اسکندرانی، محمد بن احمد، کشف الاسرار النورانیۃ القرآنیۃ،‌ مصحح احمد فرید المزیدی، بیروت، دارالکتب العلمیہ، ۲۰۱۰م۔
• حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعہ الی تحصیل مسایل الشریعہ، قم، موسسہ آل البیت علیہم السلام لاحیاء التراث، ۱۴۰۹ق۔
• راغب اصفہانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن،‌دمشق، دار القلم، ۱۴۱٦ق۔
• زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقایق غوامص التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوہ التاویل،‌ بیروت، دارالکتاب العربی، [بی تا]۔
• سید رضی، محمد بن حسین، نہج البلاغہ، شرح عباس علی الموسوی، بیروت، دار الرسول الأکرم، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۸م۔
• طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تہران، ناصر خسرو، ۱۳٧۲ش۔
• عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم المفہرس لألفاظ القرآن الکریم، بیروت، دار‌المعرفہ، ۱۴۱۲ق۔
• علامہ طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسۃ الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق/۱۹٧۱م۔
• فؤاد عبدالباقی، محمد، المعجم المفہرس لألفاظ القرآن الکریم، قاہرہ، دار الکتب المصریۃ، ۱۳٦۴ق۔
• فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر،‌ بیروت، دار احیاء التراث العربی، [بی تا]۔
• کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، مصحح علی اکبر غفاری، تہران، دار الکتب الاسلامیہ، چاپ چہارم، ۱۴۰٧ق۔
• مؤسسہ انسائیکلوپیڈیا فقہ اسلامی، فرہنگ فقہ مطابق مذہب اہل بیت، با اشراف و نظارت سید محمود ہاشمی شاہرودی، قم، مؤسسہ انسائیکلوپیڈیا فقہ اسلامی، ۱۳۸۲ش۔
• محمودی، محمدرضا، مناسک عمرہ مفردہ: مطابق با فتاوای حضرت آیت اللہ العظمی امام خمینی و مراجع معظم تقلید، تہران، مشعر، ۱۳۸٧ش۔
• مرکز فرہنگ و معارف قرآن، انسائیکلوپیڈیا قرآن کریم، قم، مؤسسہ بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش۔
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونہ،‌تہران، دار الکتب الاسلامیہ، ۱۳۸۰ش۔
• نجفی، محمدحسن بن باقر، جواہر الکلام فی شرح شرایع الاسلام،‌بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳٦۲ق۔
• یزدی، سید محمد کاظم، العروۃ الوثقی، بیروت، مؤسسۃ الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ق۔

سانچہ:اخلاق

1. ثَکلَتْک أُمُّک! أَتَدْرِی مَا الاِسْتِغْفَارُ؟ الاِسْتِغْفَارُ دَرَجَةُ الْعِلِّیینَ، وَ هُوَ اسْمٌ وَاقِعٌ عَلَی سِتَّةِ مَعَانٍ؛ أَوَّلُهَا: النَّدَمُ عَلَی مَا مَضَی؛ وَ الثَّانِی: الْعَزْمُ عَلَی تَرْک الْعَوْدِ إِلَیهِ أَبَدا؛ وَ الثَّالِثُ: أَنْ تُؤَدِّی إِلَی الْمَخْلُوقِینَ حُقُوقَهُمْ حَتَّی تَلْقَی اللَّهَ أَمْلَسَ لَیسَ عَلَیک تَبِعَةٌ؛ وَ الرَّابِعُ: أَنْ تَعْمِدَ إِلَی کلِّ فَرِیضَةٍ عَلَیک ضَیعْتَهَا فَتُؤَدِّی حَقَّهَا وَالْخَامِسُ: أَنْ تَعْمِدَ إِلَی اللَّحْمِ الَّذِی نَبَتَ عَلَی السُّحْتِ فَتُذِیبَهُ بِالْأَحْزَانِ، حَتَّی تُلْصِقَ الْجِلْدَ بِالْعَظْمِ وَ ینْشَاءَ بَینَهُمَا لَحْمٌ جَدِیدٌ؛ السَّادِسُ: أَنْ تُذِیقَ الْجِسْمَ أَلَمَ الطَّاعَةِ کمَا أَذَقْتَهُ حَلاَوَةَ الْمَعْصِیةِ فَعِنْدَ ذَلِک تَقُولُ: أَسْتَغْفِرُ الله.