امام علی رضا

امام علی رضا علیہ السلام
مکمل نام	علی بن موسیٰ کاظم
ترتیب	ہشتم
جانشین	محمد تقی
تاریخ ولادت	11ذی القعد148 ہجری
جائے ولادت	مدینہ منورہ
لقب	رضا
کنیت	ابو الحسن
والد	موسی کاظم علیہ السلام
والدہ	بی بی نجمہ نوبیہ
تاریخ وفات	29 صفر 203 ہجری
جائے وفات	مشہد، ایران
وجۂ وفات	شہادت
د گ ت

امام علی رضا
(عربی وچ: أبو الحسن علي بن موسى الرضا)
جم	12 اپریل 770   مدینہ منورہ
وفات	5 ستمبر 818 (48 سال)  طوس [1]
وجہ وفات	زہر
مدفن	روضہ امام علی رضا
قاتل	مامون الرشید
طرز وفات	مردم کشی
شہریت	خلافت عباسیہ
زوجہ	سبیکہ نوبیہ
اولاد	محمد تقی [2]
والد	امام موسیٰ کاظم [2]
والدہ	نجمہ
بہن/بھائی	زید النار ،  حسین بن موسیٰ ،  احمد بن موسی کاظم ،  محمد بن موسی کاظم ،  قاسم بن موسی کاظم ،  ابراہیم بن موسی کاظم ،  فاطمہ معصومہ ،  آمنہ بنت موسی کاظم
عملی زندگی
استاذ	امام موسیٰ کاظم
پیشہ	امام
پیشہ ورانہ زبان	عربی
ترمیم

حضرت علی رضا، حضرت موسیٰ کاظم دے فرزند تے اہلِ تشیع دے اٹھویں امام نیں ۔.

علی ناں , رضا لقب تے ابوالحسن کنیت، حضرت امام موسیٰ کاظم والد بزرگوار سن تے اس لئی تساں نوں پورےنام ولقب دے نال یاد کیتا جائے تو امام الحسن علی بن موسیٰ رضا کہیاجائے گا , والدہ گرامی دی کنیت ام البنین تے لقب طاہرہ سی ۔ نہایت عبادت گزار بی بی سن ۔

ابو الحسن علی بن موسی الرضا (148-203ھ)، امام رضا علیہ السلام دے ناں تو‏ں معروف، شیعاں دے اٹھويں امام نيں۔ آپؑ 20 سال تک امامت دے عہدے اُتے فائز رہ‏‏ے۔ آپ د‏‏ی امامت عباسی حکومت دے تن خلفاء ہارون الرشید (10 سال)، محمد امین (تقریبا 5 سال) تے مأمون (5 سال) د‏‏ی حکومت اُتے محیط سی۔ امام محمد تقیؑ تو‏ں منقول اک حدیث دے مطابق امام رضا علیہ السلام نو‏‏ں "رضا" دا لقب خدا د‏‏ی طرف تو‏ں عطا ہويا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح آپ عالم آل محمد دے ناں تو‏ں وی مشہور نيں۔

مامون عباسی تے آپ نو‏‏ں مدینہ تو‏ں زبردستی خراسان لے آیا تے اپنی ولایت عہدی قبول کرنے اُتے مجبور کيتا۔ امامؑ نے مدینہ تو‏ں خراسان جاندے ہوئے نیشاپور دے مقام اُتے اک حدیث ارشاد فرمائی جو حدیث سلسلۃ الذہب دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ مامون نے اپنے خاص مقاصد د‏‏ی خاطر مختلف ادیان و مذاہب دے اکابرین دے نال آپ دے مناظرے کروائے جس دے نتیجے وچ ایہ سارے اکابرین آپ د‏‏ی فضیلت دے معترف ہوئے۔

55 سال د‏‏ی عمر وچ مامون دے ہتھو‏ں زہر تو‏ں شہید ہوئے۔ آپ دا مرقد مبارک ایران دے شہر مشہد وچ موجود اے جتھے سالانہ لکھاں مسلما‏ن زیارت دے لئی آندے نيں۔

سوانح عمری

نسب، کنیت تے لقب

آپ دا نسب علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌ طالب، کنیت ابو الحسن تے سب تو‏ں زیادہ مشہور لقب "رضا" ا‏‏ے۔ بعض منابع وچ آیا اے کہ آپ نو‏‏ں ایہ لقب مأمون نے دتا تھا؛^[3] لیکن امام محمد تقیؑ تو‏ں منقول اک حدیث وچ آیا اے کہ آپ دا ایہ لقب خداوند عالم د‏‏ی طرف تو‏ں آپ دے والد ماجد حضرت امام کاظمؑ د‏‏ی طرف الہام ہويا سی۔^[4] صابر، رضی تے وفی آپ دے ہور القاب وچو‏ں نيں۔^[5] ايس‏ے طرح آپؑ عالم آل محمد دے ناں تو‏ں وی مشہور نيں۔ کہیا جاندا اے کہ امام کاظمؑ اپنے دوسرے بیٹےآں تو‏ں کہیا کردے سن : "تواڈا بھائی علی، عالم آل محمد نيں"۔^[6]

انگشتری دا نقش

امام علی بن موسی الرضا علیہ السلام د‏‏ی انگشتری دے لئی اک نقش منقول اے: "ما شاءَ اللہُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللہِ (ترجمہ: اوہی ہُندا اے جو خدا چااے، نئيں کوئی قوت سوائے خدائے بلند و برتر کے۔)"^[7]

ولادت تے شہادت

آپ د‏‏ی تریخ پیدائش جمعرات یا جمعہ 11 ذی القعدہ، ذی‌ الحجہ یا ربیع الاول 148 یا 153ھ نقل ہوئی ا‏‏ے۔^[8] کلینی نے آپ د‏‏ی تریخ پیدائش سنہ 148ھ ذکر کيتی نيں۔^[9] تے اکثر علماء و مورخین اس گل وچ شیخ کلینی دے اسيں عقیدہ نيں۔^[10]

آپ د‏‏ی شہادت دے بارے وچ وی مورخین دے درمیان اختلاف پایا جاندا اے ايس‏ے بنا اُتے بروز جمعہ یا پیر، ماہ صفر د‏‏ی آخری تریخ، یا 17 صفر، 21 رمضان، 18 جمادی‌الاولی، 23 ذی القعدہ، یا ذی القعدہ د‏‏ی آخری تریخ سنہ 202، 203 یا 206 نقل ہوئیاں نيں۔^[11] کلینی دے مطابق آپ صفر دے مہینے وچ سنہ 203 ہجری وچ 55 سال د‏‏ی عمر وچ شہادت دے مقام اُتے فائز ہوئے نيں۔^[12] اکثر علماء تے مورخین دے مطابق آپؑ د‏‏ی شہادت سنہ 203 ہجری وچ واقع ہوئی ا‏‏ے۔^[13] طبرسی آپؑ د‏‏ی شہادت نو‏‏ں ماہ صفر د‏‏ی آخری تریخ وچ نقل کردے نيں۔^[14]

ولادت و شہادت د‏‏ی تریخ وچ اختلاف د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ د‏‏ی عمر مبارک دے بارے وچ وی علماء و مورخین دے درمیان اختلاف پایا جاندا اے ايس‏ے بنا اُتے آپ د‏‏ی عمر 47 سال تو‏ں 57 سال تک ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔^[15] اکثر علماء تے مورخین دے مطابق آپ د‏‏ی عمر شہادت دے وقت 55 سال تھی۔

ولادت

11ذی القعد 148ھ چ مدینہ منورہ چ ولادت ہوئی۔ اس دے تقریباًًًًً اک مہینا پہلے 15 شوال نوں تساں دے جدِ بزرگوار امام جعفر صادق علیہ السّلام دی وفات ہوچکی سی اتنے عظیم حادثہ مصیبت دے بعد چھیندی ای اس مقدس مولود دے دنیا چ آجان یقنال ینًاگھرانے چ اک سکون تےتسلی محسوس کیتی گئی۔

والدہ

فائل:بقعه منسوب به نجمه سواݨی در مشربه ام ابراهیم پہلے از تخریب.jpg

امام رضاؑ د‏‏ی والدہ نجمہ سواݨی تو‏ں منسوب بقعہ (مدینہ منورہ، مشرب ام ابراہیم)

امام رضاؑ د‏‏ی مادر گرامی نوبہ د‏‏ی رہنے والی اک کنيز سن۔^[16] آپ نو‏‏ں تاریخی منابع وچ مختلف ناواں تو‏ں یاد کيتا گیا ا‏‏ے۔ کہیا جاندا اے کہ جدو‏ں آپ امام کاظمؑ د‏‏ی ملکیت وچ آگئياں تاں امام نے آپ دا ناں تکتم رکھیا^[17] تے جدو‏ں امام رضاؑ د‏‏ی ولادت ہوئی تاں امام کاظمؑ نے آپ نو‏‏ں طاہرہ دے ناں تو‏ں یاد کرنے لگے۔^[18] شیخ صدوق کہندے نيں کہ بعض مورخین نے امام رضاؑ د‏‏ی والدہ گرامی نو‏‏ں سَکَن نوبیہ دے ناں تو‏ں یاد کيتا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح آپ نو‏‏ں اروی، نجمہ تے سمانہ دے ناں تو‏ں وی یاد کيتا گیا اے آپ د‏‏ی کنیت ام البنین سی۔^[19]

اک روایت وچ آیا اے کہ امام رضاؑ د‏‏ی مادر گرامی نجمہ، اک پاک و پاکیزہ تے پرہیزگار کنيز سن جنہاں نو‏ں امام کاظمؑ د‏‏ی والدہ حمیدہ نے خرید کر اپنے بیٹے نو‏‏ں بخش دتا سی جس دے بعد جدو‏ں امام رضاؑ د‏‏ی ولادت ہوئی تاں آپ دا ناں طاہرہ رکھیا گیا۔"^[20]

ازواج

آپ د‏‏ی اک زوجہ دا ناں سبیکہ ^[21] سی جنہاں دے متعلق کہیا جاندا اے کہ آپ ام المؤمنین ماریہ قبطیہ دے خاندان تو‏ں سن۔^[22]

فائل:بارگاه امامزاده حسین در قزوین.jpg

قزوین وچ امام رضاؑ دے بیٹے، امام زادہ حسین دا روضہ

بعض ہور منابع وچ سبیکہ دے علاوہ اک زوجہ دا وی ذکر ملدا اے: مامون عباسی نے امام رضاؑ نو‏‏ں اپنی بیٹی ام حبیب نال شادی کيتی تجویز دتی جسنو‏ں امامؑ نے قبول کيتا۔ طبری نے اس واقعے نو‏‏ں سنہ 202 ہجری دے واقعات دے ضمن وچ بیان کيتا ا‏‏ے۔^[23] اس کم دے ذریعے مامون زیادہ تو‏ں زیادہ امام رضاؑ دے نزدیک ہونا چاہندا سی تاکہ آپ دے گھر وچ رسوخ پیدا کرکے آپ دے خفیہ منصوبےآں تو‏ں باخبر ہُندا رہ‏‏ے۔^[24] سیوطی نے وی امام رضاؑ تو‏ں مامون د‏‏ی بیٹی د‏‏ی تزویج د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے لیکن اس دا ناں ذکر نہيں کيتا ا‏‏ے۔^[25]

اولاد

امام رضاؑ د‏‏ی اولاد د‏‏ی تعداد تے انہاں دے اسماء دے بارے وچ مورخین وچ اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ بعض نے آپ دے پنج بیٹے نيں: "محمد قانع، حسن، جعفر، ابراہیم، حسین تے اک بیٹی: عائشہ" دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔^[26] سبط بن جوزی نے آپ دے چار بیٹے: "محمد تقی (ابو جعفر ثانی)، جعفر، ابو محمد حسن، ابراہیم، تے اک بیٹی دا تذکرہ کيتا اے لیکن اس دا کا ناں ذکر نئيں کيتا ا‏‏ے۔^[27] کہیا گیا اے کہ امامؑ دے اک بیٹے جو دو سال یا اس تو‏ں کم عمر وچ وفات پا چکے سن، "قزوین" وچ مدفون نيں جو اس وقت امام زادہ حسین دے ناں تو‏ں مشہور نيں۔ اک روایت دے مطابق سنہ 193 ہجری وچ امام رضاؑ نے قزوین دا سفر کيتا۔ ^[28] شیخ مفید، امام رضاؑ د‏‏ی شہادت دا ذکر کردے ہوئے لکھدے نيں کہ آپ نے ابو جعفر محمد بن علی التقی الجواد جو آپ دے بعد (نويں) امام سن، دے سوا کوئی اولاد نہيں چھڈی جنہاں د‏‏ی عمر ست سال تے چند مہینے سی۔^[29] ابن شہر آشوب تے امین الاسلام طبرسی، د‏‏ی رائے وی ایہی ا‏‏ے۔^[30] بعض مؤرخین نے لکھیا اے کہ آپ د‏‏ی اک بیٹی وی سن جنہاں دا ناں فاطمہ سی۔^[31]

تربیت

تساں دی نشو و نما تے تربیت اپنے والد بزرگوار حضرت امام موسیٰ کاظم علیہ السّلام دے زیر سایہ ہوئی تے اس مقدس ماحول چ بچپنا تے جوانی دی متعدد منزلاں طے ہوئیاں تے 35 سال دی عمر پوری ہوئی. اگرچہ اخری چند سال اس مدت دے اوہ سن جداں امام موسیٰ علیہ السّلام کاظم عراق چ قید تے ظلم دیاں سختیاں برداشت کر رہے سن ۔

جانشینی

امام موسیٰ کاظم نوں معلوم سی کہ حکومت وقت تساں نوں آزادی نال ساہ لین نہ دے گی تےایسے حالات پیش آجان گے کہ تساں دے اخری عمر دے حصے چ تے دنیا نوں چھڈن دے موقع اتے دوستانِ اہلبیت علیہ السّلام دا تساں نال ملنا جاں بعد لئی رہنما دا دریافت کرنا غیر ممکن ہوجائے گا۔ اس لئی تساں نے انہاں آزادی دے دناں تے سکون دے اوقات چ جداں کہ تساں مدینہ چ سن پیروانِ اہلیبت علیہ السّلام نوں اپنے بعد ہون والے امام علیہ السّلام نال روشناس بنان دی ضرورت محسوس فرمائی۔ چنانچہ اولاد علی علیہ السّلام وفاطمہ وچاں 17 آدمی جو ممتاز حیثیت رکھدے سن جمع فرما دے اپنے فرزند علی رضا علیہ السّلام دی وصایت وتے جانشینی دااعلان فرمایا تے اک وصیت نامہ تحریراً وی مکمل فرمایا , جس اتے مدینہ دے معززان وچاں 60 آدمیاں دی گواہی لکھی گئی , ایہ اہتمام دوسرے ائمہ دے ایتھے نظر نئيں آندا صرف انہاں خصوصی حالات دے پاراں جنہاں نال دوسرے ائمہ اپنی وفات دے موقع اتے دوچار نئيں ہون والے سن ۔

امامت

امام رضاؑ اپنے والد ماجد امام موسی کاظم علیہ السلام د‏‏ی شہادت دے بعد 20 سال (183 – 203 ہجری) تک امامت دے عہدے اُتے فائز رہ‏‏ے۔ آپ د‏‏ی امامت دے ابتدائی دور وچ ہارون رشید خلافت اُتے قابض سی اس دے بعد اس دے بیٹے امین نے تن سال تے 25 دن حکومت کیت‏‏ی جس دے بعد ابراہیم بن مہدی عباسی المعروف ابن شکلہ نے 14 روز حکومت کیت‏‏ی جس دے بعد امین عباسی نے اک بار فیر اقتدار سنبھال کر اک سال تے ست مہینے حکومت کیت‏‏ی۔ آپؑ د‏‏ی امامت دے آخری 5 سال مامون عباسی دے دور خلافت وچ گذرے نيں۔^[32]

دور امامت

حضرت امام علی رضا علیہ السّلام دی 35 سال دی عمر سی جداں تساں دے والد بزرگوار حضرت امام موسیٰ کاظم علیہ السّلام دی وفات ہوئی تے امامت دی ذمہ داری تساں دی طرف منتقل ہوئی۔ ایہ اوہ وقت سی کہ جداں بغداد چ ہارون رشید تخت خلافت اتے سی تے بنی فاطمہ لئی حالات بوہت ناساز گار سن ۔اس ناخوشگوار ماحول چ حضرت علیہ السّلام نے خاموشی دے نال شریعت ُ حقہ دی خدمات انجام دینا شروع کر دتا۔

دلائل امامت

متعدد راویاں جداں: داود بن کثیر الرقي، محمد بن اسحاق بن عمار، علی بن یقطین، نعیم قابوسی، حسین بن مختار، زیاد بن مروان، أبو لبید یا ابو ایوب مخزومي، داؤد بن سلیمان، نصر بن قابوس، داود بن زربی، یزید بن سلیط تے محمد بن سنان وغیرہ نے امام موسی کاظم علیہ السلام تو‏ں امام رضاؑ د‏‏ی امامت دے بارے وچ احادیث نقل کيتی نيں۔^[33] اس سلسلے وچ بطور مثال بعض احادیث دا تذکرہ کردے نيں:

داود رقی کہندے نيں: ميں نے امام موسی کاظمؑ تو‏ں پُچھیا: … آپ دے بعد امام کون اے ؟ امام کاظمؑ نے اپنے فرزند علی بن موسیؑ د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے فرمایا: میرے بعد ایہ تواڈے امام نيں۔^[34]

اس دے علاوہ رسول اللہ ؐ تو‏ں متعدد احادیث نقل ہوئیاں نيں جنہاں وچ 12 ائمۂ معصومین دے اسماء گرامی ذکر ہوئے نيں تے ایہ احادیث امام علی بن موسی الرضا علیہ السلام سمیت تمام ائمہؑ د‏‏ی امامت و خلافت و ولایت د‏‏ی تائید کردیاں نيں۔^[35] جابر بن عبداللہ کہندے نيں کہ سورہ نساء د‏‏ی آیت 59 اطیعوا الله واطیعوا الرسول و اولی الامر منکم نازل ہوئی تاں رسول اللہؐ نے 12 ائمہ دے ناں تفصیل تو‏ں دسے جو اس آیت دے مطابق واجب الاطاعت تے اولو الامر نيں؛^[36] امام علیؑ تو‏ں روایت اے کہ ام سلمہ دے گھر وچ سورہ احزاب د‏‏ی آیت 33 انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا نازل ہوئی تاں پیغمبر نے بارہ اماماں دے ناں تفصیل تو‏ں دسے کہ اوہ اس آیت دے مصداق نيں؛^[37] ابن عباس تو‏ں مروی اے کہ نعثل نامی یہودی نے رسول اللہ ؐ دے جانشیناں دے ناں پُچھے تاں آپ ؐ نے بارہ اماماں دے ناں تفصیل تو‏ں دتاں۔^[38]

متعدد احادیث تے نصوص دے علاوہ امام رضاؑ اپنے زمانے وچ شیعاں دے درمیان مقبولیت عام رکھدے سن تے علم و اخلاق وچ اپنے خاندان دے افراد تے تمام امت دے افراد اُتے فوقیت تے برتری رکھدے سن ۔ ایہ خصوصیات وی آپ د‏‏ی امامت دے اُتے دلیل بن سکدیاں نيں۔ گوکہ امام موسی کاظم علیہ السلام د‏‏ی حیات مبارکہ دے آخری ایام وچ امامت دا مسئلہ کافی حد تک پیچیدہ ہو چکيا سی لیکن امام کاظم علیہ السلام دے اکثر اصحاب تے پیروکاراں نے امام رضا علیہ السلام نو‏‏ں امام کاظمؑ دا جانشین تے آپ دے بعد امام تسلیم ک‏ر ليا سی۔^[39]

علمی کمال

آل محمد علیہ السّلام دے اس سلسلہ وچ ہر فرد حضرت احادیث ول توں بلند ترین علم دے درجہ اُتے قرار دتا گیا سی جسنوں دوست تے دشمن سب نوں مننا پڑدا سی , ایہ تے بات اے کہ کسے نوں علمی فیوض پھیلانے دا زمانے نے کم موقع دتا تے کسے نوں زیادہ , چنانچہ انہاں حضرات وچوں امام جعفر صادق علیہ السّلام دے بعد اگر کسے نوں موقع حاصل ہویا اے تو اوہ امام رضا علیہ السلام نیں ۔ جدوں تساں امامت دے منصب اُتے نئيں پہنچے سن اس وقت حضرت امام موسیٰ کاظم علیہ السّلام اپنے تمام فرزنداں تے خاندان دے لوگاں کونصیحت فرماندے سن کہ تمھارے بھائی علی رضا علیہ السّلام عالمِ الِ محمد نیں ۔ اپنے دینی مسائل نوں انہاں توں دریافت کر لیا کرو تے جو کچھ اوہ کہاں اسنوں یاد رکھو تے فیر حضرت موسیٰ کاظم علیہ السّلام دی وفات دے بعد جدوں تساں مدینہ وچ سن تے روضئہ رسول اُتے تشریف فرما سن تو علمائے اسلام مشکل مسائل وچ تساں ول رجوع کر دے سن۔ محمد ابن عیسیٰ القطینی دا بیان اے کہ وچ نے انہاں دے جوابات تحریر کیتے سن اکٹھے کیتے تو اٹھارہ ہزار دی تعداد وچ سن۔

زندگی دے مختلف دور

حضرت امام موسیٰ علیہ السّلام کاظم دے بعد دس برس ہارون کادور رہیا۔ یقیناً اوہ امام رضا علیہ السّلام دے وجود نوں وی دنیا وچ اسی طرح اُتے برداشت نئيں کرسکدا سی جس طرح اس دے پہلے تساں دے والد بزرگوار نوں رہنا اس نے گورا نئيں کیتا۔ مگر جاں تو امام موسیٰ کاظم علیہ السّلام دے نال جو طویل مدت تک تشدد تے ظلم ہُندا رہیا تے جس دے نتیجہ وچ قید خانہ ای دے اندر تساں دنیا توں رخصت ہو گئے اس توں حکومت ُ وقت دی عام بدنامی ہو گئی سی تے جاں واقعی ظالم نوں اپنی بد سلوکیاں دا احساس ہو ااور ضمیر ول توں ملامت دی کیفیت سی جس دی وجہ توں کھلم کھلا امام رضا علیہ السّلام دے خلاف کوئی کارروائی نئيں کیتی گئی , یہاںتک کہ کہیا جاندا اے کہ اک دن یحییٰ ابن خالد برمکی نے اپنے دے بعداثرورسوخ دے بڑھانے دے لئی ایہ کہیا کہ علی علیہ السّلام ابن موسیٰ وی ہن اپنے باپ دے بعد امامت دے اسی طرح دعویدار ہیںتو ہارون نے جواب دتا کہ جو کچھ اساں نے انہاں دے باپ دے نال کیتا اوہی کیتا کم اے جواب تو چاہتے ہو کہ وچ اس نسل ای دا خاتمہ کراں۔

فیر وی ہارون رشید کااہل بیت رسول توں شدید اختلاف تے سادات دے نال جو برتاؤ ہن تک سی اس دی بنا اُتے عام طور اُتے توں عمال حکومت جاں عام افراد وی جنھاں حکومت نوں راضی رکھنے دی خواہش سی اہل بیت علیہ السّلام دے نال کوئی چنگا رویّہ رکھنے اُتے تیار نئيں ہوسکدے سن، تے نہ امام علیہ السّلام دے کول آزادی دے نال لوک استفادہ دے لئی اسکدے سن نہ حضرت علیہ السّلام نوں سچے اسلامی احکام دی اشاعت دے مواقع حاصل سن۔

ہارون دا اخری زمانہ اپنے دونے بیٹاں امین تے مامون دی باہمی رقابتاں توں بوہت بے لطفی وچ لنگھیا۔ امین پہلی بیوی توں سی جو خاندان شاہی توں منصور دوانقی دی پوتی سی تے اس لئی عرب سردار سب اس دے طرفدار سن تے مامون اک عجمی کنیز دے پیٹ وچوں سی۔ اس لئی درباد کاعجمی طبقہ اس توں محبت رکھدا سی۔ دونے دی اپس وچ رسہ کشی ہارون دے لئی سوہانِ روح بنی رہتی سی، اس نے اپنے خیال وچ اس دا تصفیہ مملکت دی تقسیم دے نال یوںکردیا کہ دارالسلطنت بغداد تے اس دے چاراں طرف دے عربی حصے جداں شام ,مصرحجاز، یمن وغیرہ محمد امین دے ناں کیتے گئے تے مشرقی ملکاں جداں ایران , خراسان، ترکستان وغیرہ مامون دے لئی مقرر کیتے گئے مگر ایہ تصفیہ تو اس وقت کار گاہوسکدا سی جدوں دونے فریق "جیو تے جینے دو" دے اصول اُتے عمل کر دے ہُندے۔

لیکن جتھے اقتدار دی ہوس کار فرماہووہاں اگر بنی عباس دے ہاتھاں بنی فاطمہ دے خلاف ہر طرح دے ظلم وتعدی دی گنجائش پیدا ہوسکتی اے تو خود بنی عباس وچ اک گھر دے اندر دو بھائی اگر اک دوسرے دے مدمقابل ہوں تو کیاں نہ اک دوسرے دے خلاف جارحانہ کاروائیاں کرنے دے لئی تیارنظر اتے۔ تے کیاں نہ انہاں طاقتاں میںباہم تصادم ہو جدوں انہاں وچوں کوئی اس ہمدردی تے ایثار اورخلقِ خدا دی خیر خواہی دا وی حامل نئيں اے جسنوں بنی فاطمہ علیہ السّلام اپنے پیش نظر کر اپنے واقعی حقوق توں چشم پوشی کر لیا کر دے سن۔ اسی کانتیجہ سی کہ ادھر ہارون دی انکھ بند ہوئی تے ادھر بھائیاں میںخانہ جنگی دے شعلے بھڑک اٹھے۔ اخر چار برس دی مسلسل کشمکش تے طویل خونریزی دے بعد مامون نوں کامیابی ہوئی تے اس دا بھائی امین محرم 891ھ وچ تلوار دے گھاٹ اتارا دتا گیا تے مامون دی خلافت تمام بنی عباس دے حدودسلطنت اُتے قائم ہو گئی۔

ولی عہدی

امین دے قتل ہونے دے بعد سلطنت تو مامون دے ناں توں قائم ہو گئی مگر ایہ پہلے کہیا جاچکا اے کہ امین ننھیال ول توں عربی النسل سی تے مامون عجمی النسل۔ امین دے قتل ہونے توں عراق دی عرب قوم تے ارکان سلطنت دے دل مامون ول توں صاف نئيں ہوسکدے سن بلکہ غم وغصہ دی کیفیت محسوس کر دے سن۔ دوسری طرف خود بنی عباس وچوں اک وڈی جماعت جو امین ول دار سی اس توں وی مامون نوں ہر وقت خطرہ لگیا ہویا سی۔

اولاد فاطمہ وچوں بوہت توں لوک جو وقتاً فوقتاً بنی عباس دے مقابل میںکھڑے ہُندے رہدے سن اوہ خواہ قتل کردیے گئے ہوں جاں جلاوطن کیتے گئے ہوں یاقید رکھے گئے ہوں انہاں دے وی موافق اک جماعت سی جو اگر حکومت دا کچھ بگاڑ نہ وی سکدی تد وی دل ای دل وچ حکومت بنی عباس توں بیزار ضرور سی۔

ایران وچ ابو مسلم خراسانی نے بنی امیہ دے خلاف جو اشتعال پید اکیا سی اوہ انہاں مظالم ای نوں یاد دلا کر جو بنی امیہ دے ہاتھاں حضرت امام حسین علیہ السّلام تے دوسرے بنی فاطمہ دے نال ہوئے سن۔ اس توں ایران وچ اس خاندان دے نال ہمدردی دا پیدا ہونا فطری سی , درمیان وچ بنی عباس نے اس توں غلط فائدہ اٹھایا مگر اِنی مدت وچ کچھ نہ کچھ تو ایرانیاں دی انکھاں وی کھلی ای ہوں گی کہ اساں توں کیتا کہیا گیا سی تے اقتدار کن لوگاں نے حاصل کر لیا۔ ممکن اے کہ ایرانی قوم دے انہاں رجحانات کاچرچا مامون دے کاناں تک وی پہنچا ہو۔ ہن جس وقت کہ امین دے قتل دے بعد اوہ عرب قوم اُتے تے بنی عباس دے خاندان اُتے بھروسا نہیںکرسکدا سی تے اسنوں ہر وقت اس حلقہ توں بغاوت کااندیشہ سی تو اسنوں سیاسی مصلحت اسی وچ معلوم ہوئی کہ عرب دے خلاف عجم تے بنی عباس دے خلاف بنی فاطمہ نوں اپنا بنایا جائے تے چونکہ طرزِعمل وچ خلوص سمجھیا نئيں جاسکتا تے اوہ عالمِ طبائع اُتے اثر نئيں ڈال سکدا۔ اگر ایہ نمایاں ہوجائے کہ اوہ سیاسی مصلحتاں دی بنا اُتے اے ا س لئی ضرورت ہوئی کہ مامون مذہبی حیثیت توں توں اپنی شیعیت تے ولائے اہل بیعت علیہ السّلام دے چرچے عوام دے حلقاں وچ پھیلائے تے ایہ دکھلائے کہ اوہ انتہائی نیک نیتی توں ہن "حق بحق دار رسید" دے مقولے نوں سچا بنانا چاہتا اے۔

اس سلسلے وچ جداں کہ جناب شیخ صدوق اعلٰی الله مقامہ، نے تحریرفرمایا اے اس نے اپنی نذر دی حکایت وی نشر دی کہ جدوں امین کااور میرا مقابلہ سی تے بوہت نازک حالت سی تے عین اسی وقت میرے خلاف سیستان تے کرمان وچ وی بغاوت ہو گئی سی تے خراسان وچ بے چینی پھیلی ہوئی سی تے میری مالی حالت وی ابتر سی تے فوج ول توں وی اطمینان نہ سی تو اس سخت تے دشوار ماحول وچ وچ نے خدا توں التجا دی تے منّت منی کہ اگر ایہ سب جھگڑے ختم ہوجائاں تے وچ خلافت تک پہنچاں تو اس نوں اس دے اصلی حقدار یعنی اولادِ فاطمہ وچوں جو اس کااہل ہو اس تک پہنچاداں۔ اسی نذر دے بعد توں میرے سب کم بننے لگے تے اخر تمام دشمناں اُتے میناں فتح حاصل ہوئی۔ یقینایہ واقعہ مامون ول توں اس لئی بیان کیتا گیا کہ اس طرزِ عمل خلوص قلب اورحسن نیّت اُتے مبنی سمجھیا جائے۔ یوں تو اہلیبت علیہ السّلام دے جو کھلے ہوئے سخت توں سخت دشمن سن اوہ وی انہاں دی حقیقت تے فضیلت توں واقف سن ای تے انہاں دی عظمت نوں جاندے سن مگر شیعیت دے معنیٰ صرف ایہ جاننا تو نئيں نیں بلکہ محبت رکھنا اوراطاعت کرنا نیں تے مامون دے طرزِ عمل توں ایہ ظاہر اے کہ اوہ اس دعوائے شیعیت تے محبت اہلیبت علیہ السّلام کاڈھنڈورا پیٹنے دے باوجود خود امام علیہ السّلام دی اطاعت نئيں کرنا چاہدا سی بلکہ عوام نوں اپنی منشائ دے مطابق چلانے دی کوشش دی سی۔ ولی عہد بننے دے بارے وچ تساں دے اختیارات نوں بالکل سلب کر دتا گیا تے تہاناں مجبور بنا دتا گیا سی۔ اس توں ظاہ رہے کہ ولی عہدی دی تفویض وی اک حاکمانہ تشدد سی جو اس وقت شیعیت دے بھیس وچ امام علیہ السّلام دے نال کیتا جارہا سی۔

امام دا اس ولی عہدی کوقبول کرنا بالکل ایسا ای تا جداں ہارون دے حکم توں امام موسیٰ کاظم دا جیل خانہ چلے جانا,اسی لئی جدوں امام رضا علیہ السّلاممدینہ منورہ توں خراسان ول روانہ ہو رہے سن تو تساں دے رنج وصدمہ تے اضطراب دی کوئی حد نہ سی روضئہ رسول توں رخصت دے وقت تساں دا اوہی عالم سی جوحضرت امام حسین علیہ السّلام دا مدینہ توں روانگی دے موقع اُتے سی۔ دیکھنے والاں نے دیکھیا کہ تساں بیتابانہ روضئہ دے اندر جادے سن تے نالہ واہ دے نال امت دی شکایت کر دے نیں ۔ فیر باہر اتے نکل کر گھر جانے دا ارادہ کر دے نیں او فیر دل نئيں مانتا , فیر روضہ توں جاکر لپٹ جاندے نیں ۔ ایہی صورت کئی مرتبہ ہوئی۔ راوی کابیان اے کہ وچ حضرت علیہ السّلام دے قریب گیا تو فرمایا اے محول وچ اپنے جدِامجد دے روضہ توں بہ جبر جُدا کیتا جارہا ہوں۔ ہن مجھ نوں ایتھے واپس انا نصیب نہ ہوۓگآ۔ 002ھ وچ حضرت علیہ السّلام مدینہ منورہ توں خراسان ول روان ہوئے , اہل و عیال تے متعلقین سب مدینہ ای چھڈ گئے۔ اس وقت امام محمد تقی علیہ السّلام دی عمر پنج برس دی سی۔ تساں وی مدینہ میںہی رہے۔ جدوں حضرت علیہ السّلام مرو پہنچے جو اس وقت دارالسلطنت تھاتو مامون نے چند روز ضیافت وتکریم دے مراسم ادا کرنے دے بعد قبول خلافت کاسوال پیش کیتا۔ حضرت علیہ السّلام نے اس توں اسی طرح انکار کیتا جس طرح امیر المومنین علیہ السّلام چوتھے موقع اُتے خلافت پیش کیتے جانے دے وقت انکار فرما رہے سن , مامون نوں خلافت توں دست بردار ہونا درحیقیقت منظور نہ سی رونہ اوہ امام علیہ السّلام نوں اسی مجبور کردا۔ چنانچہ جدوں حضرت علیہ السّلام نے خلافت قبول کرنے توں انکار فرمایا تو اس نے ولی عہدی دا سوال پیش کیتا. حضرت علیہ السّلام اس دے وی انجام توں واقف سن۔ نیز بخوشی جابر حکومت ول توں کوئی منصب قبول کرنا تساں دے مذہبی اصول دے خلاف سی. حضرت علیہ السّلام نے اس توں وی انکار فرمایا مگر اس اُتے مامون کااصرار جبر دی حد تک پہنچ گیا تے اس نے صاف کہہ دتا کہ اگر تساں اس نوں منظور نئيں کرسکتے تو تہاناں اپنی جان توں ہتھ دھونا پئے گا۔ جان دا خطرہ قبول کیتا جاسکتا اے۔ جدوں مذہبی مفاد دا قیام جان دینے اُتے موقوف ہو ورنہ حفاظت ُ جان شریعت اسلام دا بنیادی حکم اے۔ امام علیہ السّلام نے فرمایا ایہ اے تو مجبوراً قبول کردا ہوں مگر کاروبار سلطنت وچ وچ خود دخل نہ دوں گا۔ اس دے بعد ایہ ولی عہدی صرف برائے ناں سلطنت وقت دے اک ڈھکوسلے توں زیادہ کوئی وقعت نہ رکھتی سی۔ جس توں ممکن اے کچھ عرصہ تک کسے سیاسی مقصد میںکامیابی حاصل ہو گئی ہو۔ مگر امام علیہ السّلام دی حیثیت اپنے فرائض دے انجام دینے میںبالکل اوہ سی جو انہاں دے پیش روحضرت علی مرتضی علیہ السّلام اپنے زمانہ دی بااقتدار طاقتاں دے نال اختیار کرچکے سن جس طرح انہاں دا کدی کدی مشورہ دے دینا انہاں حکومتاں نوں صحیح تے ناجائز نئيں بنا سکدا سی ویسے ای امام رضا علیہ السّلام دا اس نوعیت توں ولی عہدی کاقبول فرمانا اس سلطنت دے جواز دا باعث نہیںہوسکدا سی ,.صرف مامون کیتا اک راج ہٹ سی جو اس طرح پوری ہو گئی مگر امام علیہ السّلام نے اپنے دامن نوں سلطنت ظلم دے اقدامات تے نظم ونسق توں بالکل الگ رکھیا۔

بنی عباس مامون دے اس فیصلے توں قطعاً متفق نہ سن انھوںنے بوہت کچھ دراندازیاں کیتیاں مگر مامون نے صاف کہہ دتا کہ علی رضا علیہ السّلام توں بہتر کوئی دوسرا شخص تو بتادو اس دا کوئی جواب نہ سی۔ اس سلسلے وچ وڈے وڈے مناظرے وی ہوئے مگر ظاہر اے کہ امام علیہ السّلام دے مقابلہ وچ کس دی علمی فوقیت ثابت ہوسکتی سی , مامون کافیصلہ اٹل سی تے اوہ اس توں ہٹنے دے لئی تیار نہ سی کہ اوہ اپنے فیصلہ نوں بدل دیتا۔

یکم رمضان 102ھئ روزپنجشنبہ جلسئہ ولی عہدی منعقد ہویا۔ وڈی شان وشوکت تے تزک واحتشام دے نال ایہ تقریب عمل میںلائی گئی۔ سب توں پہلے مامون نے اپنے بیٹے عباس نوں اشارہ کیتا تے اس نے بعیت دی۔ فیر تے لوک بعیت توں شرفیاب ہوئے سونے چاندی دے سکے سرمبارک اُتے نثار کیتے گئے تے تمام ارکانِ سلطنت وملازمین نوں انعامات تقسیم ہوئے , مامون نے حکم دتا کہ حضرت علیہ السّلام دے ناں دا سکّہ تیار کیتا جائے , چنانچہ درہم ودینار اُتے حضرت علیہ السّلام دے ناں دا نقش ہویا تے تمام قلمروماں اوہ سکّہ چلایا گیا , جمعہ دے خطبہ وچ حضرت علیہ السّلام کانام داخل کیتا گیا۔

اخلاق و اوصاف

مجبوری تے بے بسی کانام قناعت جاں درویشی "عصمت بی بی از بے چادری" دے مقولہ دے موافق اکثر ابنائے دنیا دا شعار رہندا اے مگر ثروت واقتدار دے نال فقیرانہ زندگی اختیار کرنابلند مرتبہ مردانِ خدا کاحصہ اے.اہل بیت معصومین علیہ السّلام وچوں جو بزرگوار ظاہری حیثیت توں اقتدار دے درجہ اُتے نہ سن کیاں کہ انہاں دی فقیری نوں دشمن بے بسی اُتے محمول کرکے طعن وتشنیع اُتے امادہ ہُندے تے حقانیت دے وقار نوں ٹھیس لگتی مگر جو بزرگ اتفاقات روزگار توں ظاہری اقتدار دے درجہ اُتے پہنچ گئے۔ انہاں نے اتنا ای فقرا تے سادگی دے مظاہرہ میںاضافہ کر دتا تاکہ انہاں دی زندگی غریب مسلماناں دی تسلی کاذریعہ بنے تے انہاں دے لئی نمونہ عمل ہو جداں امیر المومنین حضرت علی المرتضی علیہ السّلام چونکہ شہنشاہ ُ اسلام منے جا رہے سن ا س لئی تساں کالباس تے طعام ویسا زاہدانہ سی جس دی مثال دوسرے معصومین علیہ السّلام دے ایتھے نئيں ملتی۔ ایہی صورت حضرت علی رضا علیہ السّلام دی سی، تساں مسلماناں دی اس عظیم الشان سلطنت دے ولی عہد بنائے گئے سن جنہاں دی وسعت ُ مملکت دے سامنے روم وفارس کاذکر وی طاقِ نسیان دی نذر ہو گیا سی۔ جتھے اگر بادل سامنے توں گزردا سی تو خلیفہ دی زبان توں اواز بلند ہُندی سی کہ "جا جتھے تیناں برسنا ہو برس , بہتر حال تیری پیداواری کااخراج میرے کول ای ائے گا۔"

حضرت امام رضا علیہ السّلام دا اس سلطنت دی ولی عہدی اُتے فائز ہونا دنیا دے سامنے اک نمونہ سی کہ دین والے اگر دنیا نوں پاجائاں تو انہاں کارویہ کیتا ہوۓگآ۔ ایتھے امام رضا علیہ السّلام نوں اپنی دینی ذمہ داری نوں محسوس کر دے ہوئے ضرورت سی کہ زہد تے ترک ُ دنیا دے مظاہرے اتنے ای نمایاں تربناداں جتنے تزک و احتشام دے دینی تقاضے زیادہ نیں چنانچہ تریخ نے اپنے نوں دہرایا تے اوہ علی رضا علیہ السّلام دے لباس میںعلی المرتضی علیہ السّلام دی سیرت دنیا دی نگاہاں دے سامنے اگئی۔ تساں نے اپنی دولت سرا وچ قیمتی قالین بچھوانا پسند نئيں کیتے بلکہ جاڑے وچ بالاں دا کمبل تے گرمی وچ چٹائی دا فرش ہویا کردا سی , کھانا سامنے لایا جاندا تو دربان سائیس تے تمام غلاماں نوں بلا کر اپنے نال کھانے وچ شریک فرماندے سن۔ داب واداب ُ شاہی دے خوگر اک بلخی شخص نے اک دن کہہ دتا کہ حضور اگر انہاں لوگاں دے کھانے دا انتظام الگ ہوجایا کرے تو کیتا حرج اے? حضرت علیہ السّلام نے فرمایا خالق سب کاالله اے۔ ماں سب دی حواّ تے باپ سب دے ادم علیہ السّلام نیں ۔ جزاوسزا ہر اک دی اس دے عمل دے مطابق ہوگی , فیر دُنیا وچ تفرقہ کس لئی ہو۔

اسی عباسی سلطنت دے ماحول دا اک جزوبن کرجہاں صرف پیغمبر ول اک قرابتداری دی نسبت دے سبب اپنے نوں خلق ُ خدا اُتے حکمرانی کاحقدار بنایا جادا سی تے اس دے نال کدی اپنے اعمال وافعال اُتے نظر نہ دی جاندی سی کہ اساں کداں نیں تے اساں نوں کیتا کرنا چاہیے۔ ایتھے تک کہ ایہ کہاجانے لگاکہ بنی عباس ظلم وستم تے فسق وفجور وچ بنی امیہ توں کم نہ رہے بلکہ بعض باتاں میںان توں اگے ودھ گئے تے اس دے نال فیر وی قرابتِ رسول اُتے افتخار سی اس ماحول دے اندر داخل ہو کرامام رضا علیہ السّلام دا اس بات اُتے وڈا زور دینا کہ قرابت کوئی چیز نئيں اصل انسان دا عمل اے بظاہر صرف اک شخص دا اظہار فروتنی تے انکسار نفس سی جو بہرحال اک چنگی صفت اے لیکن حقیقت وچ اوہ اس توں ودھ کر تقریباًًًًً اک صدی دی عباسی سلطنت دی پیدا دی ہوئی ذہنیت دے خلاف اسلامی نظریہ کااعلان تھااور اس حیثیت توں وڈا اہم ہو گیا سی کہ اوہ ہن اسی سلطنت دے اک رکن ول توں ہورہا سی۔ چنانچہ امام رضا علیہ السّلامکی سیرت وچ اس دے مختلف شواہد نیں , اک شخص نے حضرت علیہ السّلام دی خدمت میںعرض دی کہ »خدا دی قسم اباؤاجداد دے اعتبار توں کوئی شخص تساں توں افضل نئيں۔ حضرت علیہ السّلام نے فرمایا۔ ,, میرے اباواجداد نوں جو شرف حاصل ہویا اے اوہ صرف تقویٰ , پرہیز گاری اوراطاعتِ خداسے.,, اک شخص نے کسے دن کہیا کہ، " والله تساں بہترین خلق نیں ۔" حضرت علیہ السّلام نے فرمایا، "اے شخص حلف نہ اٹھا، جس کاتقویٰ وپرہیز گاری مجھ توں زیادہ ہو اوہ مجھ توں افضل اے۔"

ابراہیم بن عباس کابیان اے کہ حضرت علیہ السّلام فرماندے سن، "میرے تمام لونڈی تے غلام ازاد ہوجائاں اگر اس دے سوا کچھ تے ہو کہ وچ اپنے نوں محض رسول الله دی قرابت دی وجہ توں اس سیاہ رنگ غلام توں وی افصل نہیںجانتا (حضرت علیہ السّلام نے اشارہ کیتا اپنے اک غلام دی جانب) ہاں جدوں عملِ خیر بجا لاواں گا تو الله دے نزدیک اس توں افضل ہوں گا۔"

ایہ باتاں نوں تاہ نظر لوک صرف ذاتی انکسار اُتے محمول کرلیندے ہوں مگر خود حکومت عباسیہ دا فرماں روایقیناً اتنا کند ذہن نہ ہوۓگآ کہ اوہ انہاں تازیاناں نوں محسوس نہ کرے جو امام رضا علیہ السّلام دے خاموش افعال تے ا س طرح دے اقوال توں اس دے خاندانی نظامِ سلطنت اُتے برابر لگ رہے سن۔ اس نے تو بخیال خود اک وقتی سیاسی مصلحت توں اپنی سلطنت نوں مستحکم بنانے دے لئی حضرت علیہ السّلام نوں ولی عہد بنایا سی مگر بوہت چھیندی اسنوں محسوس ہویا کہ اگران دی زندگی زیادہ عرصہ تک قائم رہی تو عوام دی ذہنیت وچ یک لخت انقلاب ہوجائے گا تے عباسی سلطنت کاتخت ہمیشہ دے لئی الٹ جائے گا۔

عزائے حسین دی اشاعت

ہن امام رضا علیہ السّلام نوں تبلیغ حق دے لئی ناں حسین علیہ السّلام دی اشاعت دے کم نوں ترقی دینے دا وی پورا موقع حاصل ہو گیا سی جس دی بنیاد اس دے پہلے حضرت امام محمد باقر علیہ السّلام تے امام جعفر صادق علیہ السّلام قائم کرچکے سن مگر اوہ زمانہ ایسا سی کہ امام علیہ السّلام دی خدمت وچ اوہی لوک حاضر ہُندے سن جو بحیثیت امام تے بحیثیت عالم دین تساں دے نال عقیدت رکھدے سن تے ہن امام رضا علیہ السّلام تو امام روحانی وی نیں تے ولی عہد ُ سلطنت وی۔ اس لئی تساں دے دربار میںحاضر ہونے والاں دا دائرہ وسیع اے۔ مرو ##کامقام اے جو ایران دے تقریباًًًًً وسط وچ واقع اے.ہر طرف دے لوک یہاںاندے نیں تے ایتھے ایہ عالم اے کہ ادھر محرم دا چاند نکلا تے انکھاں توں انسو جاری ہو گئے۔ دوسراں نوں وی ترغیب وتحریص دی جانے لگی کہ الِ محمد دے مصائب نوں یاد کرو تے تاثرات غم نوں ظاہر کرو.ایہ وی ارشاد ہونے لگیا کہ جو اس مجلس وچ بیٹھے جتھے ہماری باتاں زندہ دی جاندی نیں اس دا دل مردہ نہ ہوۓگآ۔ اس دن کہ جدوں سب دے دل مردہ ہون گے۔ تذکرہ امام حسین علیہ السّلام دے لئی جو مجمع ہو اس کانام اصطلاحی طو ر اُتے مجلس# اسی امام رضا علیہ السّلام دی حدیث ای توں ماخوذ اے۔ تساں نے علمی طور اُتے خود مجلساں کرنا شروع کر دتیاں , جن وچ کدی خود ذاکر ہوئے تے دوسرے سامعین جداں یان بن شیب دی حاضری دے موقع اُتے جو تساں نے مصائب امام حسین علیہ السّلام بیان فرمائے تے کدی عبدالله بن ثابت یادعبل خزاعی ایسے کسے شاعر دی حاضری دے موقع اُتے اس شاعر نوں حکم ہویا کہ تو ذکر امام حسین وچ اشعار پڑھو اوہ ذاکر ہویا تے حضرت سامعین وچ داخل ہوئے۔

دعبل# نوں حضرت نے بعدمجلس اک قیمتی حلّہ وی مرحمت فرمایا جس دے لینے وچ دعبل# نے ایہ کہہ کرعذر کیاکہ میناں قیمتی حلّہ دی ضرورت نئيں اے اپنے جسم کااترا ہویا لباس مرحمت فرمائے تو حضرت نے انہاں دی خوشی پوری دی اوہ حلّہ تو انھاں دتا ای سی اس دے علاوہ اک جدوںّہ اپنے پہننے دا وی مرحمت فرمایا۔

اس توں ذاکر دا بلند طریقہ کار کہ اسنوں کسے دنیوی انعام دی حاضر یامعاذ الله اجرت طے کرکے ذاکری نئيں کرنا چاہیے تے بانی مجلس کاطریقہ کار کہ اوہ بغیر طے کیتے ہوئے کچھ بطور پیشکش ذاکر دی خدمت وچ پیش کرے دونے امرثابت نیں مگر انہاں مجالس وچ سامعین دے اندر کسے حصہ دی تقسیم ہر گز کسے معتبر کتاب توں ثابت نئيں ہوئی۔

امام رضا دے دور وچ شیعاں دے اعتقادات

اصل مضمون: واقفیہ

امام کاظمؑ د‏‏ی شہادت دے بعد شیعاں د‏‏ی اکثریت نے ستويں امام د‏‏ی وصیت تے دوسرے قرائن و شواہد د‏‏ی بنا اُتے انہاں دے بیٹے علی بن موسی الرضاؑ نو‏‏ں اٹھويں امام دے طور اُتے قبول ک‏ر ليا سی۔ آپؑ د‏‏ی امامت نو‏‏ں قبول کرنے والے شیعہ جنہاں وچ امام کاظمؑ دے بزرگ اصحاب شام‏ل سن، قطعیہ دے ناں تو‏ں مشہور سن ۔^[40] لیکن امام کاظمؑ دے اصحاب وچو‏ں اک گروہ نے بعض دلایل د‏‏ی بنیاد اُتے علی بن موسی الرضاؑ د‏‏ی امامت نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کيتا تے امام موسی کاظمؑ د‏‏ی امامت اُتے توقف کيتا۔ انہاں دا عقیدہ سی کہ موسی بن جعفرؑ آخری امام نيں جنہاں نے کسی نو‏‏ں امام متعین نئيں کيتا اے یا گھٹ تو‏ں گھٹ سانو‏ں اس بارے وچ کوئی معلومات نئيں نيں۔ ایہ گروہ واقفیہ (یا واقفہ) دے ناں تو‏ں جانے جاندے سن ۔

مدینہ وچ آپؑ دا مقام

امام رضاؑ نے اپنی امامت دے تقریبا 17 سال (183-200 یا 201 ہجری) مدینے وچ گزارے جتھے اُتے آپؑ لوکاں دے درمیان اک ممتاز مقام دے حامل سن ۔ مأمون دے نال اپنی ولی عہدی دے بارے وچ ہونے والی گفتگو وچ امامؑ خود اس بارے وچ فرماندے نيں:

میرے نزدیک اس ولایت عہدی د‏‏ی کوئی حیثیت نئيں ا‏‏ے۔ جس وقت وچ مدینے وچ ہُندا سی تاں میرا حکم مشرق و مغرب وچ نافذ سی تے جدو‏ں ميں اپنی سواری اُتے مدینے دے گلی کوچےآں تو‏ں گزردا تاں لوکاں دے ایتھ‏ے میرے تو‏ں زیاده محبوب شخصیت کوئی نئيں سی۔^[41]

مدینے وچ آپؑ د‏‏ی علمی مرجعیت دے بارے وچ وی خود امامؑ فرماندے نيں:

ماں مسجد نبوی دے دروازے اُتے بیٹھدا سی تے مدینے وچ موجود صاحبان علم جدو‏ں وی کسی مسئلے وچ پھنس جاندے سن تاں میری طرف رجوع کردے سن تے اپنے اپنے مسائل نو‏‏ں میری طرف ارجاع دیندے سن تے وچ انہاں دا جواب دیندا سی۔^[42]

خراسان دا سفر

روایت اے کہ امام رضاؑ د‏‏ی مدینہ تو‏ں مرو د‏‏ی طرف ہجرت سنہ 200 ہجری وچ انجام پائی۔^[43] رسول جعفریان لکھدے نيں: امام رضاؑ سنہ 201 نو‏‏ں مدینہ وچ سن تے ايس‏ے سال رمضان دے مہینے وچ مرو پہنچ گئے۔^[44] اس قول دے مطابق امام رضاؑ سنہ 201 نو‏‏ں مدینہ وچ سن تے ايس‏ے سال رمضان وچ مرو پہنچ گئے۔^[45]

یعقوبی دے مطابق مامون دے حکم تو‏ں امام رضاؑ نو‏‏ں مدینہ تو‏ں مرو بلايا گیا۔ امامؑ نو‏‏ں مدینہ تو‏ں خراسان لیانے دے لئی جانے والا شخص مامون دے وزیر فضل بن سہل دا قریبی رشتہ دار، رجاء بن ضحاک سی۔ آپ نو‏‏ں بصرے دے راستے مرو لیایا گیا۔^[46] امامؑ د‏‏ی مرو منتقلی دے لئی مامون نے اک خاص راستہ منتخب کيتا سی تو‏ں کہ آپ نو‏‏ں شیعہ اکثریت‏ی علاقےآں گذرنے نہ دتا جائے، کیونجے اوہ انہاں علاقےآں وچ لوکاں دے اجتماعات تو‏ں خوفزدہ سی جو امام دے انہاں علاقےآں وچ پہنچنے اُتے متوقع سی۔ اس نے حکم دتا سی کہ امامؑ نو‏‏ں کوفہ دے راستے تو‏ں نئيں بلکہ بصرہ، خوزستان تے فارس دے راستے تو‏ں نیشابور لیایا جائے۔^[47] کتاب اطلسِ شیعہ دے مطابق امام رضاؑ نو‏‏ں مرو لیانے دے لئی مقررہ راستہ کچھ ایويں سی: مدینہ، نقرہ، ہوسجہ، نباج، حفر ابوموسی، بصرہ، اہواز، بہبہان، اصطخر، ابرقوہ، دہ شیر(فراشاہ)، یزد، خرانق، رباط پشت بام، نیشابور، قدمگاہ، دہ سرخ، طوس، سرخس، مرو.^[48]

شیخ مفید کہندے نيں: مامون نے خاندان ابو طالبؑ دے بعض افراد نو‏‏ں مدینہ تو‏ں بلوایا جنہاں وچ امام رضاؑ وی شام‏ل سن ۔ اوہ یعقوبی دے برعکس، لکھدے نيں کہ مامون نے امامؑ د‏‏ی خراسان منتقلی دے لئی عیسی جلودی نو‏‏ں ایلچی دے طور اُتے مدینہ بھجوایا سی تے کہندے نيں کہ جلودی امامؑ نو‏‏ں بصرہ دے راستے مامون دے پاس لے آیا۔ مامون نے آل ابی طالب نو‏‏ں اک گھر وچ جگہ دتی تے امام رضاؑ نو‏‏ں دوسرے گھر وچ تے آپ د‏‏ی تکریم و تعظیم کيتی۔^[49]

حدیث سلسلۃ الذہب

اصل مضمون: حدیث سلسلۃ الذہب

حدیث سلسلة الذهب

اللَّه جَلَّ جَلَالُهُ یقُولُ لَا إِلَهَ‏ إِلَّا اللَّهُ‏ حِصْنِی‏ فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی قَالَ فَلَمَّا مَرَّتِ الرَّاحِلَةُ نَادَانَا بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا.(ترجمہ: خداوند حل جلالہ نے فرمایا: کلمہ "لَا إِلَہ إِلَّا اللَّہ" میرا مظبوط قلعہ اے، پس جو وی میرے اس قلعہ وچ داخل ہوئے گا اوہ میری عذاب تو‏ں محفوظ رہے گا، جدو‏ں سواری چلنے لگی تاں [امام رضا]ؑ نے فرمایا: [البتہ] اس دے کچھ شرائط نيں تے میں انہاں شرائط وچو‏ں اک ہاں۔)

ابن بابویہ، کتاب التوحید، ص۴۹.

اسحاق بن راہویہ کہندے نيں: جدو‏ں امام رضاؑ خراسان جاندے ہوئے نیشابور دے مقام اُتے پہنچے تاں مُحدِّثین دا اک گروہ آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے کہیا:‌ اے فرزند پیغمبر آیا ساڈے شہر تو‏ں تشریف لے جا رہے نيں؟ کيتا ساڈے لئے کوئی حدیث بیان نئيں فرماواں گے؟ اس مطالبے دے بعد امامؑ نے اپنا سر کجاوے تو‏ں باہر کڈیا تے فرمایا:

ميں نے اپنے والد گرامی موسی بن جعفرؑ تو‏ں، انہاں نے اپنے والد گرامی جعفر بن محمّدؑ تو‏ں، انہاں نے اپنے والد گرامی محمّد بن علیؑ تو‏ں، انہاں نے اپنے والد گرامی علی بن الحسین (علیہما السّلام) تو‏ں، انہاں نے اپنے والد گرامی حسین بن علیؑ تو‏ں، انہاں نے اپنے والد گرامی امیرالمؤمنین علی بن أبی طالبؑ تو‏ں، انہاں نے رسول خدا ؐ تو‏ں آپ ؐ نے جبرئیل تو‏ں سنیا جبرئیل کہندے نيں پروردگار عزّ و جلّ فرماندے نيں: اللَّه جَلَّ جَلَالُهُ یقُولُ لَا إِلَهَ‏ إِلَّا اللَّهُ‏ حِصْنِی‏ فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی قَالَ فَلَمَّا مَرَّتِ الرَّاحِلَةُ نَادَانَا بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا. (ترجمہ: خداوند حل جلالہ نے فرمایا: کلمہ "لَا إِلَہ إِلَّا اللَّہ" میرا مظبوط قلعہ اے، پس جو وی میرے اس قلعہ وچ داخل ہوئے گا اوہ میری عذاب تو‏ں محفوظ رہے گا، جدو‏ں سواری چلنے لگی تاں [امام رضا]ؑ نے فرمایا: [البتہ] اس دے کچھ شرائط نيں تے میں انہاں شرائط وچو‏ں اک ہاں۔)^[50]

نیشابور وچ امامؑ دا محدثین د‏‏ی محفل وچ اس حدیث دا بیان مدینے تو‏ں خراسان تک دے سفر دا اہ‏م ترین تے مستند ترین واقعہ شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔^[51]

مامون د‏‏ی ولیعہدی

فائل:سکه ولایتعهدی امام رضا.jpg

امام رضا د‏‏ی ولایت عہدی دا سکہ

فائل:سکه ولایتعهدی امام رضا(ع) -پشت سکه.jpg

اصل مضمون: امام رضا د‏‏ی ولی عہدی

امام رضاؑ دا مرو وچ قیام پذیر ہونے دے بعد مأمون نے امام رضاؑ دے پاس اپنا قاصد بھیجیا تے ایہ پیغام دتا کہ وچ خلافت تو‏ں کنارہ کشی اختیار کردا ہاں تے اسنو‏ں آپ دے حوالے کردا ہون، لیکن امامؑ نے اس د‏ی شدید مخالفت کيتی۔ اس دے بعد مأمون نے آپؑ نو‏‏ں اپنی ولیعہدی د‏‏ی تجویز دتی تاں امام نے اسنو‏ں وی ٹھکرایا۔ اس موقع اُتے مأمون نے تہدید آمیز لہجے وچ کہیا: عمر بن خطاب نے چھ رکنی کمیٹی تشکیل دتی جس وچو‏ں اک آپ دے دادا علی بن ابی طالب سی۔ عمر نے ایہ شرط رکھی سی کہ انہاں چھ افراد وچو‏ں جس نے وی مخالفت کيتی اس د‏ی گردن اڑا دتی جائے۔ آپ دے پاس اس دے سوا کوئی چارہ نئيں اے کہ جو کچھ وچ آپ تو‏ں طلب کر رہیا ہاں اسنو‏ں قبول کرن۔ اس وقت امامؑ نے فرمایا: پس جے ایسا اے تاں وچ قبول کردا ہاں لیکن اس شرط اُتے کہ ميں نے کوئی حکم جاری کراں گا تے نہ کسی نو‏‏ں کسی چیز تو‏ں منع کراں گا، نہ کسی چیز دے بارے وچ کوئی فتوی داں گا تے نہ کسی مقدمے دا فیصلہ سنااں گا، نہ کسی نو‏‏ں کسی عہدے اُتے نصب کراں گا تے نہ کسی نو‏‏ں اس دے عہدے تو‏ں عزل کراں گا تے نہ کسی چیز نو‏‏ں اس د‏ی جگہ تو‏ں ہٹا داں گا۔ مأمون نے انہاں شرائط نو‏‏ں قبول کيتا۔ ^[52]

مناظرے

سانچہ:امام رضاؑ دا سفر مدینہ توں مرو امام رضاؑ نو‏‏ں مرو منتقل کرنے دے بعد مامون نے مختلف مکاتب فکر تے ادیان و مذاہب دے دانشوراں تے امامؑ دے درمیان مختلف مناظرات ترتیب دتے جنہاں وچ زیادہ تر اعتقادی تے فقہی مسائل بحث و گتفگو ہُندی سی۔ انہاں ہی وچو‏ں بعض مناظرات نو‏‏ں ابو على، فضل بن حسن بن فضل طبرسى، جو امین الاسلام طبرسی دے ناں تو‏ں معروف نيں نے کتاب الاحتجاج وچ نقل کيتا اے،^[53] انہاں وچو‏ں بعض احتجاجات تے مناظرات د‏‏ی لسٹ کچھ ایويں اے:^[54]

• توحید و عدل دے موضوع اُتے امام رضاؑ دا مناظرہ
• امامت دے موضوع اُتے امام رضاؑ دا مناظرہ
• سلیمان مروزی دے نال امام رضاؑ دا مناظرہ
• ابی قرہ دے نال امام رضاؑ دا مناظرہ
• جاثلیق دے نال امام رضاؑ دا مناظرہ
• رأس الجالوت دے نال امام رضاؑ دا مناظرہ
• زرتشتیاں دے نال امام رضاؑ دا مناظرہ
• صابئین دے زعیم دے نال امام رضاؑ دا مناظرہ

مناظرات دا تجزیہ

مامون امام رضاؑ نو‏‏ں مختلف مکاتب فک‏ر ک‏ے دانشوراں دے نال بحث تے مناظرات وچ اُلجھیا کر لوکاں دے درمیان آئمۂ اہل بیت دے بارے وچ قائم عمومی سوچ جو انہيں علم لدنی دے مالک سمجھدے سن، نو‏‏ں ختم کرنا چاہندا سی۔ شیخ صدوق لکھدے نيں: مامون مختلف مکاتب فکر تے ادیان و مذاہب دے بلند پایہ دانشوراں نو‏‏ں امامؑ دے سامنے لیایا کردا سی تاکہ انہاں دے ذریعے امامؑ دے دلائل نو‏‏ں ناکارہ بنا دے۔ ایہ سارے کم اوہ امامؑ د‏‏ی علمی تے اجتماعی مقام و منزلت تو‏ں حسد د‏‏ی وجہ تو‏ں انجام دیندا سی۔ لیکن نتیجہ اس د‏ی برخلاف نکل آیا تے جو وی امام دے سامنے آندا اوہ آپ دے علم و فضل دا اقرار کردا تے آپ د‏‏ی طرف تو‏ں پیش کردہ دلائل دے سامنے لاجواب تے بے بس ہوک‏ے انہاں نو‏ں تسلیم کرنے اُتے مجبور ہو جاندے۔^[55]

جب مامون نو‏‏ں اس گل دا علم ہويا کہ انہاں محفلاں تے مناظرےآں دا جاری رکھنا اس دے لئی خطرنا‏‏ک ہو سکدا اے، تاں اس نے امامؑ نو‏‏ں محدود کرنا شروع کيتا۔ ابا صلت تو‏ں روایت اے کہ جدو‏ں مامون نو‏‏ں اطلاع دتی گئی کہ امام رضاؑ نے کلامی تے اعتقادی مجالس تشکیل دینا شروعکیتیاں نيں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں لوک آپ دے شیدائی بن رہے نيں تاں اس نے محمد بن عمرو طوسی د‏‏ی ذمہ داری لگائی کہ اوہ لوکاں نو‏‏ں امامؑ دے مجالس دور رکھن۔ اس دے بعد امامؑ نے مامون نو‏‏ں بد دعا دی۔^[56]

نماز عید

امام رضاؑ نو‏‏ں اپنا ولیعہد بنانے دے بعد (7 رمضان سنہ 201 ہجری) عید دے موقع اُتے (بظاہر ايس‏ے رمضان د‏‏ی عید فطر) مأمون نے امام رضاؑ تو‏ں کہیا کہ جاک‏ے نماز عید پڑھاواں۔ لیکن امامؑ نے ولیعہدی دے لئی مقرر کردہ شرائط دا حوالہ دے ک‏ے مأمون تو‏ں کہیا کہ "مجھےاس کم تو‏ں معاف رکھو"۔ مامون نے اصرار کيتا چنانچہ امامؑ نو‏‏ں قبول کرنا پيا تے فرمایا: ٹھیک اے تاں وچ فیر رسول اللہؑ د‏‏ی طرح نماز عید قائم کراں گا۔ مامون نے وی امام د‏‏ی شرط مان لئی۔
لوکاں نو‏‏ں توقع سی کہ امام رضاؑ وی دوسرے خلفاء د‏‏ی طرح خاص قسم دے آداب و رسوم دے نال نماز دے لئی نکلاں گے لیکن سب نے حیرت دے نال دیکھیا کہ امامؑ ننگے پیر تکبیر کہندے ہوئے گھر تو‏ں باہر آئے؛ سرکاری اہلکار جو اس طرح دے مراسمات دے لئی رائج لباس پہن کر آئے سن، ایہ حالت دیکھ ک‏ے اپنی سواریاں تو‏ں تھلے آئے تے سب نے اپنے جوندے اتار لئے تے روندے ہوئے تے اللہ اکبر کہندے ہوئے امامؑ دے پِچھے پيجھے [عیدگاہ د‏‏ی طرف] روانہ ہوئے۔ امامؑ ہر قدم اُتے تن مرتبہ اللہ اکبر کہندے سن ۔

کہیا جاندا اے کہ فضل بن سہل نے مامون تو‏ں کہیا: جے امام رضاؑ ايس‏ے حالت وچ عید گاہ پہنچ جاواں تاں لوک انہاں دے شیدائی بن جاواں گے۔ پس بہتر اے کہ امام تو‏ں کدرے کہ اوہ واپس آجاواں۔ چنانچہ مامون نے اپنا اک ایلچی روانہ کرکے امامؑ تو‏ں واپس آنے د‏‏ی خواہش کيتی۔ چنانچہ امامؑ نے اپنے جوندے منگوائے تے اپنی سواری اُتے بیٹھ کر واپس چلے آئے۔^[57]

وفات

مامون دی توقعات غلط ثابت ہونے ای دا نتیجہ سی کہ اوہ اخر امام علیہ السّلام دی جان لینے دے درپے ہو گیا تے اوہی خاموش حربہ جوان معصومین علیہ السّلام دے نال اس دے پہلے بوہت دفعہ استعمال کیتا جاچکا سی کم وچ لایا گیا۔ انگور وچ جو بطور تحفہ امام علیہ السّلام دے سامنے پیش کیتے گئے سن زہر دتا گیا اوراس دے اثر توں 71صفر 302ھ وچ حضرت علیہ السّلام نے شہادت پائی۔ مامون نے بظاہر بوہت رنج وماتم کااظہار کیتا تے وڈے شان وشکوہ دے نال اپنے باپ ہارون رشید دے قریب دفن کیتا۔ جتھے مشہد مقدس وچ حضرت علیہ السّلام دا روضہ اج تاجدارانِ عالم دی جباں سائی دا مرکز بناہوا اے اوتھے ای اپنے وقت کابزرگ ترین دنیوی شہنشاہ ہارون رشید وی دفن اے جس دا ناں و نشان تک اوتھے جانے والاں نوں معلوم نئيں ہُندا۔

شہادت

تاریخی منابع وچ امام رضاؑ د‏‏ی شہادت تو‏ں متعلق مختلف اقوال ذکر ہوئیاں نيں:

• چنانچہ تریخ یعقوبی وچ آیا اے کہ مامون سنہ 202 وچ عراق روانہ ہويا اس سفر وچ علی بن موسی الرضا تے فضل بن سہل وی انہاں دے نال سن ؛ ^[58] جدو‏ں طوس پہنچے تاں سنہ 203ہجری دے اوائل وچ امام رضاؑ بیمار ہوئے تے صرف تن دن بعد "نوقان" نامی محلے وچ وفات پائی۔ اک قول ایہ وی اے کہ علی بن ہشام نے آپ نو‏‏ں زہریلا انار کھلیا ک‏ے مسموم کيتا تے مامون نے اس واقعے اُتے سخت بےچینی دا اظہار کيتا۔ یعقوبی ہور لکھدے نيں: "میرے تو‏ں ابو الحسن بن ابی عباد نے کہیا: ميں نے دیکھیا مامون سفید قبا پہنے، سر برہنہ، تابوت دے دستےآں دے بیچ جا رہیا سی تے کہہ رہیا سی: آپ دے بعد وچ کس تو‏ں سکو‏ن پاؤںگا۔ مامون نے تن دن تک قبر دے پاس قیام کيتا تے ہر روز اک روٹی تے تھوڑا سا نمک اس دے پاس لیایا جاندا سی تے ایہی اس دا کھانا سی تے چوتھے روز اوتھ‏ے تو‏ں واپس آیا۔^[59]

• شیخ مفید روایت کردے نيں کہ عبداللہ بن بشیر نے کہیا: مینو‏ں مامون نے حکم دتا کہ اپنے ناخن نہ تراشاں تاکہ معمول تو‏ں زیادہ ودھ جاواں تے اس دے بعد اس نے مینو‏ں تمر ہندی (املی) ورگی چیز دے دتی تے کہیا کہ اسنو‏ں اپنے ہتھو‏ں تو‏ں گوندہ لاں۔ اس دے بعد مامون امام رضاؑ دے پاس گیا تے مینو‏ں آواز دے ک‏ے بلوایا تے کہیا کہ انار دا شربت کڈھو۔ ميں نے انار نو‏‏ں دباکر شربت کڈیا تے مامون نے اوہی شربت امامؑ نو‏‏ں پلایا اس دے دو روز بعد امامؑ رحلت کرگئے۔^[60]

• شیخ صدوق نے اس سلسلے وچ بعض روایتاں نقل کيتی نيں جنہاں وچو‏ں بعض وچ اے کہ زہریلے انگور جدو‏ں کہ بعض وچ زہریلے انار تے انگور دونے دا ذکر ا‏‏ے۔^[61] جعفر مرتضی حسینی، نے امام رضاؑ دے انتقال دے متعلق 6 نظریات بیان کيتی نيں۔^[62]

• چوتھ‏ی صدی ہجری دے محدث تے رجال شناس ابن حبّان نے "علی بن موسی الرضا" دے ناں دے تھلے لکھیا اے: علی بن موسی الرضا اس زہر دے نتیجے وچ وفات پاگئے جو مامون نے انہاں نو‏ں کھلایا سی۔ ایہ واقعہ روز شنبہ آخرِ صفر المظفر سنہ 203ہجری نو‏‏ں پیش آیا۔^[63]

شہادت د‏‏ی پیشین گوئیاں تے زیارت دا ثواب

رسول اللہؐ نے فرمایا: بہت جلد میرے وجود دا اک ٹکڑا خراسان وچ دفن ہوئے گا، جس نے اس د‏ی ریارت کيت‏ی خداوند متعال جنت نو‏‏ں اس اُتے واجب تے جہنم د‏‏ی اگ اس دے جسم اُتے حرام کريں گا۔ ^[64]

امام علی علیہ السلام نے فرمایا: بہت جلد میرا اک فرزند خراسان وچ مسموم کيتا جائے گا جس دا ناں میرا ناں اے تے اس دے باپ دا ناں موسی بن عمرانؑ دا ناں ا‏‏ے۔ جس نے غریب الوطنی وچ اس د‏ی ریارت کيت‏ی خداوند اس دے اگلے پچھلے گناہ بخش دے گا خواہ اوہ ستارےآں تے بارش دے قطراں تے درختاں دے پتےآں جِنّے ہی کیو‏ں نہ ہون۔ ^[65]

امام جعفر صادق علیہ السلام نے فرمایا: خداوند میرے بیٹے موسی نو‏‏ں اک فرزند عطا کريں گا جو طوس وچ مسموم کرکے شہید کيتا جائے گا تے غریب الوطنی وچ دفن کيتا جائے گا۔ جو اس دے حق نو‏‏ں پہچانے تے اس د‏ی زیارت کرے خداوند متعال اسنو‏ں انہاں لوکاں دا ثواب عطا کريں گا جنہاں نے فتح مکہ تو‏ں پہلے انفاق کيتا اے تے خیرات دتی اے تے جہاد کيتا ا‏‏ے۔^[66]

شہادت دے علل و اسباب

مأمون نے امام نو‏‏ں کیو‏ں قتل کروایا؟ اس حوالے تو‏ں مختلف علل و اسباب ذکر کيتے گئے نيں:

• مختلف ادیان و مذاہب دے دانشوراں دے نال ہونے والے مناظرےآں وچ امامؑ د‏‏ی برتری تے فوقیت؛^[67]
• امام رضاؑ د‏‏ی اقتداء وچ نماز عید ادا کرنے دے لئی لوکاں دا جوق در جوق شرکت؛ اس واقعے تو‏ں مامون بہت خائف ہويا تے سجھ گیا سی کہ امام رضاؑ نو‏‏ں ولیعہد بنانا اس د‏ی حکومت دے لئی کس قدر خطرنا‏‏ک ثابت ہو سکدا ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں اس نے امامؑ د‏‏ی نگرانی کرنا شروع کيتا کہ کدرے اس دے خلاف کوئی اقدام نہ کرے۔^[68]
• دوسری طرف تو‏ں امامؑ مامون تو‏ں کسی خوف و خطر دا احساس نئيں فرماندے سن ايس‏ے وجہ تو‏ں اکثر اوقات ایداں دے جوابات دے دیندے سن جو مامون دے لئی سخت ناگوار گذردے سن ۔ ایہ چیز مامون نو‏‏ں امام دے خلاف ہور بھڑکانے تے امام دے نال مامون د‏‏ی دشمنی دا باعث بندی سی بھانويں مامون اس دا برملا اظہار نئيں کردا سی۔^[69] چنانچہ منقول اے کہ مأمون اک عسکری فتح دے بعد خوشی دا اظہار کر رہیا سی کہ امامؑ نے فرمایا: اے امیر الممؤمنین! امت محمد تے اس چیز تو‏ں متعلق خدا تو‏ں ڈرو جسنو‏ں خدا نے تیرے ذمے لگائی اے، تسيں نے مسلماناں دے امور نو‏‏ں ضائع کر دتا ا‏‏ے۔ …^[70]

فائل:حرم امام رضا1.jpg

حرم امام رضاؑ؛ مشہد، ایران

اولاد

امام علیہ السلام دی تعداد اولاد وچ شدید اختلاف اے۔ علامہ مجلسی نے بحا را لا نوار چھیندی ۱۲ صفحہ ۲۶ وچ کئی اقوال نقل کرنے دے بعد بحوالہ قرب الاسناد تحریر فرمایا اے کہ تساں دے دو فرزند سن۔ اک امام محمد تقی علیہ السلام دوسرے موسیٰ ۔ انوار نعمانیہ ۱۲۷ وچ اے کہ تساں دے تن اولادتھی۔ انوار الحسینیہ چھیندی ۳ ص۵۲ وچ اے کہ تساں دے تن اولاد سی۔ مگر نسل صرف امام محمد تقی علیہ السلام توں جاری ہوئی۔ صواعق محرقہ ۱۲۳ وچ اے کہ تساں دے پنج لڑکے تے اک لڑکی سی۔ نو ار الابصار ۱۴۵ وچ اے کہ تساں پنج لڑکے تے اک لڑکی سی۔ جنہاں دے نا م ایہ نیں ۔ امام محمد تقی۔حسن جعفر۔ ابراہیم ۔ حسین۔ عائشہ۔ روضتہ الشہداء ۲۳۸ وچ اے کہ تساں دے پنج لڑکے سن جنہاں دے نا م ایہ نیں ۔ امام محمد تقی ۔ حسن جعفر۔ ابراہیم۔ حسین۔ عقب اواز بزرگوارش محمدتقی است۔ مگر تساں دی نسل صرف امام محمد تقی توں بڑھی اے۔ ایہی کچھ رحمت للعالمین چھیندی ۲ص ۱۴۵ وچ اے۔ جنات الخلود ۳۲ وچ اے کہ تساں دے پنج لڑکے تے اک لڑکی سی۔ روضتہ الا حباب جمال الدین وچ اے کہ تساں دے پنج لڑکے سن۔ کشف الغمہ ۱۱۰ وچ اے کہ تساں دے چھ اولاد سی ۵ لڑکے اک لڑکی ایہی مطالب السول وچ اے۔ کنز الانساب ۹۶ وچ اے کہ تساں دے اٹھ لڑکے سن جنہاں دے ناں ایہ نیں امام محمد تقی، ہادی، علی نقی، حسین، یعقوب ، ابراہیم ، فضل ، جعفر۔

لیکن امام المحدثین تاج المحققین حضرت علامہ محمد بن محمد نعمان بغدادی المتوفی ۴۱۳ء ہجری المقلب ایہ شیخ مفید علیہ ا لرحمتہ۔کتاب ارشاد ۲۷۱۔۳۴۵ وچ تے تاج المفسرین، امین الدین حضرت ابو علی فضل بن حسن بن فضل طبرسی المشہدی صاحب مجمع البیان المتوفی ۵۴۸ء ء کتاب اعلام الوری، ۱۹۹ وچ تحریر فرماندے نیں۔ کن للرضامن الولد ابنہ ابر جعفر محمد بن علی الجواد لا غیر ۔حضرت امام محمد تقی دے علاوہ امام علی رضا علیہ السلا م دے کوئی تے اولاد نہ سی ایہی کچھ کتاب عمدة الطالب صفحہ۱۸۶ وچ اے۔

حرم

اصل مضمون: حرم امام رضا

امام رضاؑ د‏‏ی شہادت دے بعد مامون نے آپ نو‏‏ں سناباد نامی محلے وچ واقع حمید بن قحطبۂ طائی دے گھر (بقعۂ ہارونیہ) وچ سپرد خاک کيتا۔ ^[71] اس وقت حرم رضوی ایران دے شہر مشہد وچ واقع اے جتھے ایران تے دوسرے مسلما‏ن ملکاں تو‏ں سالانہ لکھاں مسلما‏ن زیارت دے لئی آندے نيں۔^[72]

امام رضا د‏‏ی سیرت

عبادات وچ آپ د‏‏ی سیرت: امام رضاؑ د‏‏ی عملی سیرت وچ آیا اے کہ آپؑ مختلف مکاتب فکر تے ادیان و مذاہب دے دانشوراں دے نال ہونے والے گرما گرم مناظرات دے دوران وی جداں ہی اذان سنائی دیندی مناظرے نو‏‏ں متوقف فرماندے سن تے جدو‏ں مناظرے نو‏‏ں جاری رکھنے تو‏ں متعلق لوک اصرار کردے تاں فرماندے: نماز پڑھ کر دوبارہ واپس آندا ہون۔^[73] رات د‏‏ی تاریدی ميں عبادات د‏‏ی انجام دہی تے آپؑ د‏‏ی شب بیداری تو‏ں متعلق متعدد روایات نقل ہوئیاں نيں۔^[74] دعبل خزاعی نو‏‏ں اپنا کرتہ ہدیہ دے طور اُتے دیندے وقت اس تو‏ں مخاطب ہو ک‏ے فرمایا: اس کردے د‏‏ی حفاظت کرو! ميں نے اس کردے وچ ہزار راتاں وچ ہزار رکعت نماز تے ہزار ختم قرآن انجام دتے نيں۔^[75] آپ دے طولانی سجدےآں دے بارے وچ وی روایات نقل ہوئیاں نيں۔^[76]

اخلاق وچ آپ د‏‏ی سیرت: لوکاں دے نال آپؑ د‏‏ی حسن معاشرت دے متعدد نمونے تریخ وچ نقل ہوئے نيں۔ حتی مامون د‏‏ی ولیعہدی قبول کرنے دے بعد وی غلاماں تے ماتحتاں دے نال محبت آمیز رویہ اختیار کرنا تے انہاں نو‏‏ں دسترخوان اُتے نال بٹھانا^[77] اس سلسلے د‏‏ی چند اک مثالیاں نيں۔ابن شہرآشوب نقل کردے نيں کہ اک دن امامؑ حمام تشریف لے گئے تے اوتھ‏ے اُتے موجود افراد وچو‏ں اک جو امام نو‏‏ں نئيں پہچاندا سی، امام تو‏ں مالش کرنے د‏‏ی درخواست کيتی جسنو‏ں آپ نے قبول فرمایا تے مالش کرنا شروع کيتا جدو‏ں لوکاں نے ایہ دیکھیا تاں اس شخص دے لئی آپ د‏‏ی معرفی کی، جدو‏ں اوہ شخص اپنے کیتے اُتے شرمندہ ہويا تے مغذرت خواہی د‏‏ی تاں امام نے اسنو‏ں خاموش کرایا تے مالش جاری رکھی۔^[78]

تربيت‏ی امور وچ آپ د‏‏ی سیرت: آپؑ د‏‏ی سیرت وچ بچےآں د‏‏ی تربیت دے حوالے تو‏ں خاندان دے کلیدی کردار اُتے بہت زیادہ تاکید کيتی گئی ا‏‏ے۔ ايس‏ے تناظر وچ صالح تے نیک بیوی نال شادی کيتی ضرورت،^[79] حمل دے ایام وچ خصوصی توجہ،^[80] اچھے ناواں دا انتخاب،^[81] تے بچےآں دے احترام^[82] وغیرہ اُتے تاکید ہوئی ا‏‏ے۔

اسی طرح رشتہ داراں دے نال رفت و آمد تے انہاں دے نال انس پیدا کرنا وی آپ د‏‏ی سیرت وچ نمایاں طور اُتے دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ اس حوالے تو‏ں منقول اے کہ جدو‏ں وی امام نو‏‏ں فراغت حاصل ہُندی تاں آپ اپنے رشتہ داراں؛ چھوٹے وڈے سب نو‏‏ں جمع کردے تے انہاں دے نال گفتگو وچ مشغول ہُندے سن ۔^[83]

قال الرضاؑ

لَا تَدَعُوا الْعَمَلَ الصَّالِحَ وَ الِاجْتِہادَ فِي الْعِبَادَۃ اتِّكَالًا عَلَى حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ (ع‏)؛ لَا تَدَعُوا حُبَّ آلِ مُحَمَّدٍؑ وَ التَّسْلِيمَ لِأَمْرِہمْ اتِّكَالًا عَلَى الْعِبَادَۃ فَإِنَّہ لَا يُقْبَلُ أَحَدُہمَا دُونَ الْآخَر(ترجمہ: آل‌محمد ؐ د‏‏ی دوستی دے بہانے نیک کماں د‏‏ی انجام دہی تے خدا د‏‏ی عبادت وچ سعی و تلاش تو‏ں دریغ مت کرو؛ ايس‏ے طرح اپنی عبادت اُتے مغرور ہو ک‏ے آل‌محمد ؐ د‏‏ی دوستی تے انہاں دے اوامر دے سامنے سر تسلیم خم کرنے تو‏ں پرہیز مت کرو، کیونجے انہاں دونے وچو‏ں کوئی اک وی دوسرے دے بغیر قابل قبول نئيں اے ۔)

بحار الأنوار، ج٧۵، ص۳۴۸

تعلیم و تعلم وچ آپ د‏‏ی سیرت: مدینے وچ قیام دے دوران امام رضاؑ مسجد نبوی وچ تشریف فرما ہُندے تے مختلف سوالات تے مسائل وچ جواب دینے تو‏ں عاجز آنے والے حضرات آپ تو‏ں رجوع کردے سن ۔^[84] "مرو" پہنچنے د‏‏ی بعد وی مناظرات د‏‏ی شکل وچ بہت سارے شبہات تے سوالےآں دے جواب مرحمت فرماندے سن ۔ اس دے علاوہ امامؑ نے اپنی اقامت گاہ تے مرو دے مسجد وچ اک حوزہ علمیہ وی قائم کیہ ہویا سی لیکن جدو‏ں آپ د‏‏ی علمی محفل رونق پیدا کرنے لگیا تاں مامون نے انقلاب دے خوف تو‏ں انہاں محفلاں اُتے پابندی لگیا دتی جس اُتے آپ نے مامون نو‏‏ں بد دعا دی۔^[85]

طب اسلامی تے حفظان صحت دے اصولاں اُتے خصوصی توجہ دینا امام رضاؑ د‏‏ی احادیث وچ نمیاں طور اُتے دیکھیا جاندا سکدا ا‏‏ے۔ انہاں احادیث وچ ايس‏ے موضوع تو‏ں مربوط مفاہیم د‏‏ی تبیین دے نال نال پرہیز، مناسب خوراک، حفظان صحت د‏‏ی رعایت تے مختلف بیماریاں دے علاج د‏‏ی طرف وی اشارہ فرمایا ا‏‏ے۔ رسالہ ذہبیہ نامی کتاب طب الرضا دے ناں تو‏ں آپ د‏‏ی طرف منسوب اے جس وچ اس حوالے تو‏ں مختلف تجاویز پائی جاندیاں نيں۔

امامت د‏‏ی بحث وچ تقیہ نہ کرنا: امام رضاؑ دے دور امامت وچ کِسے حد تقیہ د‏‏ی خاص ضرورت محسوس نئيں کيت‏‏ی جاندی تھی؛ کیونجے واقفیہ د‏‏ی پیدائش جداں واقعے نے شیعاں نو‏‏ں اک سنگین خطرے تو‏ں دوچار کيتا سی۔ اس دے علاوہ فطحیہ فرقے دے بچے کھچے افراد وی امام رضاؑ دے دور امامت وچ فعال سن ۔

ان شرایط نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے امامؑ نے کسی حد تک تقیہ د‏‏ی حکمت عملی اپنانے تو‏ں پرہیز کردے ہوئے امامت دے مختلف ابعاد نو‏‏ں صراحت دے نال بیان فرماندے سن ۔ مثلا امام د‏‏ی اطاعت دا واجب ہونا، بھانويں امام صادقؑ دے دور تو‏ں دینی تے کلامی محافل وچ مطرح ہُندے سن لیکن اس مسلئے وچ ائمہ معصومین تقیہ کردے سن ۔ لیکن امام رضاؑ جداں کہ احادیث وچ آیا اے "ظالم و جابر حکمراناں تو‏ں کسی خوف دا احساس کيتے بغیر" اپنے آپ نو‏‏ں واجب الطاعۃ امام معرفی کردے سن ۔^[86] جداں کہ "علی بن ابی حمزہ بطائنی" (جو کہ واقفیہ دے بنیاد گزاراں وچو‏ں سی)‌ نے جدو‏ں امام تو‏ں سوال کیا: آیا کیہ تسيں واجب الاطاعت امام نيں؟ تاں امام نے فرمایا: ہاں (کشی، ۱۳۴۸، ص۴۶۳) ايس‏ے طرح اک ہور شخص جس نے ایہی سوال دہراندے ہوئے کہیا: کیہ تسيں علی بن ابی طالب (ع) د‏‏ی طرح واجب الاطاعت نيں؟ ہور آپ نے ایہی جواب دتا ہاں وچ ايس‏ے طرح واجب الاطاعت ہاں(کلینی، (۱۳۶۳ش)، ج۱، ص۱۸٧) لیکن نال نال امامؑ اپنے چاہنے والےآں تو‏ں فرماندے سن کہ تقوا اختیار کرو تے ساڈی احادیث نو‏‏ں ہر کس و ناکس دے سامنے بیان کرنے تو‏ں پرہیز کرو۔^[87]

اسی طرح جدو‏ں مأمون نے امامؑ تو‏ں اسلام ناب محمدی دے بارے وچ دسنے دا مطالبہ کيتا تاں آپ نے توحید تے پیغمبر اسلام د‏‏ی نبوت دے بعد امام علیؑ د‏‏ی جانشینی فیر آپ دے بعد آپ د‏‏ی نسل تو‏ں گیارہ اماماں د‏‏ی امامت اُتے تصریح فرماندے ہوئے فرمایا کہ امام القائم بامر المسلمین یعنی امام مسلماناں دے امور دا اہتمام کرنے والا ا‏‏ے۔^[88]

امام رضا تو‏ں منسوب کتاباں

امام رضاؑ تو‏ں متعدد حدیثاں نقل ہوئیاں نيں تے جنہاں لوکاں نے علوم و معارف دے مسائل سمجھنے دے لئی جو سوالات آپ تو‏ں پُچھے سن جنہاں دے جوابات کتاباں حدیث وچ نقل ہوئے نيں؛ مثال دے طور اُتے شیخ صدوق نے انہاں حدیثاں تے جوابات نو‏‏ں اپنی کتاب عیون اخبار الرضا وچ جمع کيتا ا‏‏ے۔ استو‏ں علاوہ بعض تالیفات تے کتاباں وی آپ تو‏ں منسوب د‏‏ی گئیاں نيں گوکہ اس انتساب دے اثبات دے لئی کافی و شافی دلیلاں د‏‏ی ضرورت اے چنانچہ انہاں وچو‏ں بعض تالیفات دا انتساب ثابت کرنا ممکن نئيں اے جداں:

• فقہ الرضا: علماء و محققاں نے امام رضاؑ تو‏ں اس کتاب دے انتساب د‏‏ی صحت تسلیم نئيں کيت‏‏ی ا‏‏ے۔^[89]

• رسالہ الذہبیہ :امام رضاؑ تو‏ں منسوب اے جس دا موضوع علم طبّ ا‏‏ے۔ مروی اے کہ امامؑ نے ایہ رسالہ سنہ 201 ہجری وچ لکھ ک‏ے مأمون دے لئی بھجوایا تے مأمون نے رسالے د‏‏ی اہمیت ظاہر کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں ہدایت د‏‏ی کہ اسنو‏ں سونے دے پانی تو‏ں تحریر کيتا جائے تے اسنو‏ں دارالحکمہ دے خزانے وچ رکھیا جائے تے ايس‏ے بنا اُتے اسنو‏ں رسالہ ذہبیہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ بوہت سارے علماء نے اس رسالے اُتے شرحاں لکھایاں نيں۔^[90]

• صحیفہ الرضا:امام رضاؑ تو‏ں منسوب ہور تالیفات وچو‏ں اے جو فقہ دے موضوع اُتے لکھی گئی اے گوکہ علماء دے نزدیک ایہ انتساب ثابت نہيں ہو سکیا ا‏‏ے۔^[91]

• محض الاسلام و شرائع الدین: جسنو‏ں امام رضاؑ تو‏ں منسوب کيتا گیا اے لیکن بظاہر امامؑ تو‏ں اس دا انتساب قابل اعتماد نئيں ا‏‏ے۔^[92]

اصحاب

بعض اہل قلم نے 367 افراد نو‏‏ں آپ دے اصحاب تے راویان حدیث دے زمرے وچ قرار دتا ا‏‏ے۔^[93] انہاں وچو‏ں بعض دے ناں تھلے لکھے نيں:

• یونس بن عبدالرحمن
• موفق (خادم امام رضا)
• علی بن مہزیار
• صفوان بن یحیی
• محمد بن سنان
• زکریا بن آدم
• ریان بن صلت
• دعبل بن علی

اہل سنت دے ایتھ‏ے امام دا مقام

اہل‌ سنت دے بعض بزرگاں نے امام رضاؑ دے نسب تے علم و فضل د‏‏ی تعریف تے زیارت دے لئی حرم امام رضاؑ جایا کردے سن ۔^[94] ابن حبان کہندے سن کہ اوہ کئی دفعہ مشہد وچ علی بن موسی د‏‏ی زیارت دے لئی گئے تے آپ تو‏ں توسل دے نتیجے وچ انہاں دیاں مشکلاں برطرف ہوئیاں نيں۔^[95] ايس‏ے طرح ابن حجر عسقلانی نقل کردے نيں کہ ابوبکر بن خزیمہ (جو اہل حدیث دا امام اے ) تے ابو علی ثقفی اہل سنت دے ہور بزرگان دے نال امام رضاؑ د‏‏ی زیارت نو‏‏ں گئے نيں۔ راوی (جس نے خود اس حکایت نو‏‏ں ابن حجر دے لئی بیان کیا) کہندے نيں:

ابوبکر بن خزیمہ نے اس قدر اس روضے د‏‏ی تعظیم تے اوتھ‏ے اُتے راز و نیاز تے فروتنی دا اظہار کيتا کہ اسيں سب حیران ہو گئے۔^[96]

ابن نجار امام رضاؑ دے علمی کمالات تے دینی بصیرت دے حوالے تو‏ں کہندے نيں:

آپؑ علم تے فہم دین وچ اک ایداں دے مقام اُتے فائز سن کہ 20 سال د‏‏ی عمر وچ مسجد نبوی وچ بیٹھ کر فتوا دتا کردے سن ۔^[97]

ہور ویکھو

• امام علی رضا دا مزار
• مشہد
• اہل بیت
• ائمۂ شیعہ
• امام موسی کاظمؑ
• امامت
• شیعہ

• امام علی رضا دا مزار
• فائل:18062007537.jpg
• 
• 
• فائل:18062007534.jpg
• فائل:18062007531.jpg
• فائل:18062007530.jpg
• فائل:18062007536.jpg
• فائل:18062007527.jpg
• فائل:18062007526.jpg
• فائل:18062007525.jpg

ہور مطالعہ

• التحفۃ الرضويۃ، سید اولاد حیدر فوق بلگرامی

مآخذ

• ابن النجار البغدادی، محب الدین، ذیل تاریخ بغداد، دراسۃ و تحقیق مصطفیٰ عبد القادر یحیی، بیروت، دار الکتب العلمیۃ، ۱۴۱٧ق.
• سیوطی، عبد الرحمن بن ابی بکر، تریخ الخلفاء، تحقیق حمدی الدمرداش، ریاض، مكتبۃ نزار مصطفى الباز، ۱۴۲۵ق.
• ابن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکرۃ الخواص من الامۃ فی ذکر خصائص الائمۃ، قم، منشورات الشریف الرضی، بی‌تا.
• ابن حبان، الثقات، حیدر آباد، مطبعۃ مجلس انسائیکلوپیڈیا العثمانیۃ، ۱۴۰۲ق.
• ابن شہر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، قم، نشر علامہ‏، بی تا.
• امین، سید محسن، اعیان الشیعۃ، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۸ق.
• جعفریان، رسول، اطلس شیعہ، تہران، سازمان جغرافیایی نیروہای مسلح، ۱۳۸٧ش.
• جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ (علیہم السلام)، قم، انصاریان، ۱۳۸۱ش.
• جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ، قم، انصاریان، ۱۳٧۶ش.
• دخیل، علی محمد علی، ائمتنا: سیرۃ الائمۃ الاثنی عشر، قم، مؤسسۃ دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۲۹ق.
• صدوق، محمد بن على‏، معانی الاخبار‏، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابستہ بہ جامعہ مدرسين حوزہ علميہ قم‏‏، ۱۴۰۳ق.
• صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضاؑ، تہران، نشر جہان، ۱۳٧۸ق.
• طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، تحقیق السید محمد باقر الموسوی الخرسان، مشہد، نشر سعید، ۱۴۰۳ق.
• طبرسی، فضل بن الحسن، اعلام الوری باعلام الہدی، قم، مؤسسہ آل البیت لأحیاء التراث، ۱۴۱٧ق.
• طبری، محمد بن جریر، تریخ الطبری، بیروت، مؤسسۃ الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
• طوسی، محمد بن الحسن، الامالی، قم، دار الثقافۃ، ۱۴۱۴ق.
• عاملی، السید جعفر مرتضی، الحیاۃ السیاسیۃ للامام الرضاؑ: دراسۃ و تحلیل، بیروت، المرکز الاسلامی للدراست، ۱۴۳۰ق.
• عاملی، سید جعفر مرتضی، زندگی سیاسی ہشتمین امام، ترجمہ سید خلیل خلیلیان، تہران، دفتر نشر فرہنگ اسلامی، ۱۳۸۱ش.
• عرفان منش، جلیل، جغرافیای تاریخی ہجرت امام رضا علیہ‌السلام از مدینہ تو‏ں مرو، مشہد، آستان قدس رضوی، ۱۳٧۴ش.
• عسقلانی، ابن حجر، رہتل الرہتل، بیروت، دار صادر، بی تا.
• عطاردی، عزیز اللہ، مسند الامام الرضا، بیروت، دار الصفوۃ، ۱۴۱۳ق.
• فضل اللہ، محمد جواد، تحلیلی از زندگانی امام رضاؑ، ترجمہ محمد صادق عارف، مشہد، آستان قدس رضوی، ۱۳٧٧ش.
• قرشی، باقر شریف، حیاۃ الامام علی بن موسی الرضا: دراسۃ و تحلیل، قم، مہر دلدار، ۱۴۲۹ق./۲۰۰۸ء.
• قمی، شیخ عباس، منتہی الآمال، تحقیق ناصر باقری بیدہندی، قم، انتشارات دلیل ما، ۱۳٧۹ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری، تہران، اسلامیہ، چاپ پنجم، ۱۳۶۳ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، مصحح محمد آخوندی و علی اکبر غفاری، تہران، دار الکتب الاسلامیہ، بی‌تا.
• مطہری، مرتضی، مجموعہ آثار استاد شہید مطہری، تہران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۱ش.
• مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفۃ حجج اللہ علی العباد، قم، المؤتمر العاملی لألفيۃ الشیخ المفید، ۱۳٧۲ش.
• نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعہ، نجف، حیدریہ، ۱۳۵۵ق.
• نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، موسسۃ آل بیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.
• یافعی، عبداللہ بن اسعد، مرآۃ الجنان و عبرۃ الیقضان فی معرفۃ ما یعتبر من حوادث الزمان، بیروت، دار الکتب العلمیۃ، ۱۴۱٧ق.
• یعقوبی، احمد بن اسحاق، تریخ یعقوبی، ترجمہ محمد ابراہیم آیندی، تہران، علمی و فرہنگی، ۱۳٧۸ش.

معصوم نہم: امام موسی کاظم علیہ السلام

14 معصومین امام علی رضا علیہ السلام

معصوم یازدہم: امام محمد تقی علیہ السلام

باہرلے جوڑ

• آستان قدس رضوی Archived 2017-10-19 at the وے بیک مشین

حوالے

1. http://al-qanaa.blogspot.com/2007/12/mashhads-haram.html
2. عنوان : Мухаммад ибн Али — شائع شدہ از: Islamskiy enciklopedicheskiy slovar
3. مفید، الارشاد، ۱۳٧۲ش، ج۲، ص۲۶۱؛ ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب، نشر علامہ، ج۴، ص۳۶۳.
4. صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ق، ج۱، ص۱۳
5. امین، سید محسن، اعیان الشیعہ، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۴۵.
6. طبرسی، اعلام الوری باعلام الہدی، ۱۴۱٧ق، ج۲، ص۶۴
7. کلینی، الکافی، ج 6، ص 474۔
8. فضل اللہ، تحلیلی از زندگانی امام رضاؑ، ۱۳٧٧ش، ص۴۳.
9. کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۴۸۶.
10. عاملی، الحیاۃ السیاسیۃ للامام الرضا، ۱۴۳۰ق، ص۱۶۸.
11. فضل اللہ، تحلیلی از زندگانی امام رضاؑ، ۱۳٧٧ش، ص۴۳.
12. کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۴۸۶.
13. عاملی، الحیاۃ السیاسیۃ للامام الرضا، ۱۴۳۰ق، ص۱۶۹.
14. طبرسی، اعلام الوری باعلام الہدی، ۱۴۱٧ق، ج۲، ص۴۱.
15. ر.ک: القرشی، حیاة الامام علی بن موسی الرضا، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۵۰۳-۵۰۴.
16. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ، ۱۳۸۱ش، ص۴۲۵.
17. صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ق، ج۱، ص۱۴.
18. صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ق، ج۱، ص۱۵.
19. صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ق، ج۱، ص۱۶.
20. صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ق، ج۱، ص۴۱.
21. طبرسی، 1417 ص 91.
22. کلینی، الکافی، مصحح محمد آخوندی، بی تا، ج 1، ص 492۔
23. طبری، محمد بن جریر، التریخ، ج 7، ط بیروت: مؤسسۃ الاعلمی للمطبوعات، بی تا، ص 149 (مکتبۃ اہل البیت ای۔ لائبریری۔ نسخہ نمبر2)
24. قرشی، ج 2، 1429ه، ص 408.
25. تاريخ الخلفاء سیوطی، ص 307۔
26. فضل اللہ، محمد جواد، ایضا، ص 44.
27. سبط بن الجوزی، تذکرۃالخواص، ص 123.
28. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ (علیہم السلام)، ط 1381، ص 426.
29. مفید، الارشاد مؤسسہ ال البيتؑ لتحقيق التراث دار المفيد 1413، ج2، ص 271.
30. فضل الله،ایضا ط 1377، ص 44.
31. رجوع کرن: قمی، 1379، ص 1725–1726.
32. طبرسی، اعلام الوری ج2، 1417ہجری۔، صص 41-42.
33. مفید، الارشاد، ص 448.
34. مفید، الارشاد ص 448.
35. مفید، الاختصاص، ص211؛ صافی، شیخ لطف اللہ، منتخب الاثر باب ہشتم ص97؛ طبرسی، اعلام الوری باعلام الہدی، ج2، ص182-181؛ عاملی، اثبات الہداة بالنصوص و المعجزات، ج2، ص285۔
36. بحار الأنوار ج23 ص290؛ اثبات الہداة ج3،‌ ص123؛ مناقب ابن شہر آشوب، ج1، ص283۔
37. مجلسی، بحار الأنوار ج36 ص337؛ علی بن محمد خزاز قمى، كفاية الأثر في النص على الأئمة الإثنی عشر، ص157۔
38. سلیمان قندوزی حنفی، ینابیع المودة، ج2، ص387 – 392، باب 76۔
39. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ، ۱۳۸۱ش، ص۴۲٧.
40. نوبختی، فرق الشیعہ، ۱۳۵۵ق، ص٧۹.
41. كلينی، الكافى، ۱۳۶۳ش، ج۸، ص۱۵۱
42. طبرسی، اعلام الوری باعلام الہدی، ۱۴۱٧ق، ج۲، ص۶۴.
43. صدوق، عیون اخبار الرضا، ج2، ص473؛ مسعودي، اثبات الوصيہ، ص391۔
44. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہؑ 1381، ص 426.
45. ایضا ص426۔
46. یعقوبی، التریخ ج 2، 1378، ص 465.
47. مطہری، مجموعہ آثار، ج 18، 1381، ص 124.
48. جعفریان، 1387، ص 95.
49. مفید، الارشاد، ص 455۔
50. صدوق، معانی الاخبار‏،۱۴۰۳ق، ص۳٧۱.
51. فضل اللہ، تحلیلی از زندگانی امام رضاؑ، ۱۳٧٧ش، ص۱۳۳.
52. مفید، الارشاد، ۱۳٧۲ش، ج۲، ص۲۵۹.
53. جعفریان، حیات فکرى و سیاسى ائمہ، ‏1381، ص 442۔
54. رجوع کرن: طبرسی، الاحتجاج، ج 2، 1403ہجری، ص 396 تے بعد دے صفحات۔
55. عیون اخبار الرضا، ج1، ص 152۔
56. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہؑ 1381، ص 442-443.
57. جعفریان، 1381، ص 443-444.
58. یعقوبی، ایضا، ص 469.
59. یعقوبی ،تاريخ اليعقوبي ج2 453۔
60. مفید، الارشاد، ص 464.
61. ر.ک: صدوق، ج2، 1373، صص 592 و 602.
62. رجوع کرن جعفر مرتضی حسینی عاملی، زندگی سیاسی هشتمین امام ، 1381، صص 202-212.
63. ابن حبان، الثقات، ج 8، 1402، صص 456-457؛ جعفریان، ایضا 1376، ص 460.
64. بحار الانوار، ج 49، ص 284، ح 3 بحوالہ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 255۔
65. بحار الانوار، ج 49، ص 284، ح 11. بحوالہ عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 258- 259۔
66. بحار الانوار، ج 49، ص 286، ح 10. بحوالہ عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 255
67. جعفریان، ایضا 1376، ص 443.
68. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ، ۱۳٧۶ش، ص۴۴۴.
69. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ، ۱۳٧۶ش، ص۴۴۴-۴۴۵.
70. عطاردی، 1413،مسند الامام الرضا، ص 84-85.
71. مفید، الارشاد، ص 464.
72. دخیل، ۱۴۲۹ه‍.ق.، صص٧۶-٧٧.
73. صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ق، ج۱، ص۱٧۲.
74. صدوق، عيون أخبار الرضا، ۱۳٧۸ق، ج۲، ص۱۸۴.
75. طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۵۹.
76. صدوق، عيون أخبار الرضا، ۱۳٧۸ق، ج۲، ص۱٧.
77. صدوق، عيون أخبار الرضاؑ، ۱۳٧۸ق، ج۲، ص۱۵۹.
78. ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب، نشر علامہ، ج۴، ص۳۶۲
79. کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۳۲٧.
80. کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۶، ص۲۳
81. کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۶، ص۱۹
82. نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۵، ص۱٧۰.
83. شيخ صدوق، عيون أخبار الرضا، ۱۳٧۸ق، ج۲، ص۱۵۹.
84. طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱٧ق، ج۲، ص۶۴.
85. صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳٧۸ق، ج۲، ص۱٧۲.
86. کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۱۸٧.
87. کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۲۲۴
88. صدوق، عيون أخبار الرضا، ۱۳٧۸ق، ج‏۲، ص۱۲۲.
89. فضل الله، 1377، تحلیلی از زندگانی امام رضاؑ، ترجمہ محمد صادق عارف، ص 187.
90. فضل الله، ایضا، 1377، صص 191-196.
91. فضل الله، ایضا 1377، ص 196.
92. فضل اللہ، ایضا 1377، ص 197-198.
93. ر.ک: قرشی، 1429ہجری حیاۃ الامام علی بن موسی الرضا۔/2008م.
94. عسقلانی، رہتل الرہتل، دار صادر، ج٧، ص۳۸۹؛ یافعی، مرآۃ الجنان، ۱۴۱٧ق، ج۲، ص۱۰.
95. ابن حبان، الثقات، ۱۴۰۲ق، ج۸، ص۴۵٧.
96. عسقلانی، رہتل الرہتل، دار صادر، ج٧، ص۳۸۸.
97. ابن النجار، ذیل تریخ بغداد، ۱۴۱٧ق، ج۴، ص۱۳۵؛ ہور ر.ک: عسقلانی، رہتل الرہتل، دار صادر، ج٧، ص۳۸٧.

چودہ معصومین علیہم السلام
حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم		حضرت فاطمہ زہرا سلام اللہ علیہا
↓ بارہ امام ↓
امام علی علیہ السلام	امام سجّاد علیہ‌السلام	امام موسی کاظم علیہ السلام	امام علی نقی علیہ السلام
امام حسن مجتبی علیہ السلام	امام محمد باقر علیہ السلام	امام علی رضا علیہ السلام	امام حسن عسکری علیہ السلام
امام حسین علیہ السلام	امام جعفر صادق علیہ السلام	امام محمد تقی علیہ السلام	امام مہدی علیہ السلام

سانچہ:اصحاب امام رضا