مشہد

تریخ

بارہ سو برس پہلے مشہد اک چھوٹا سا گاؤں سی خراسان دے صوبے وچ اس دے نزدیک ،20 کلومٹر دے فاصلے اُتے اک وڈا شہر سی جس دا ناں طوس سی ہن طوس تے مشہد تقریبا اک ای شہر بن چکے نیں۔

تاریخی حوالے توں خراسان ایران دا اک اہم تے قدیم صوبہ سی۔ اس وچ اوہ پہلے اوہ تمام علاقہ شامل سی جو ہن شمال مغربی افغانستان اے۔ مشرق وچ بدخشاں تک پھیلیا ہویا سی۔ تے اس دی شمالی سرحد دریائے جیحوں تے خوارزم سن۔ نیشاپور ، مرو ، ہرات تے بلخ اس صوبے دے دارالحکومت رہے نیں۔ ہن اس دا صدر مقام مشہد اے۔ تے مشرقی خراسان مع شہر ہرات افغانستان دی حدود وچ شامل اے۔

نیشابور ، ایران دا اک قدیم شہر صوبہ خراسان دا پہلے صدر مقام بوہت پرانا تے تاریخی شہر اے جس وچ خیام رہ رہے سن ۔

تیسری صدی ہجری: مشہد شہر دی تاسیس

امام علی رضا علیہ السلام دے روضہ دے اطراف وچ مومنین دی سکونت دی ابتداء دے سلسلہ وچ دقیق معلومات موجود نئيں اے، البتہ موجودہ تاریخی اسناد دے مطابق، تیسری صدی ہجری دے اواخر وچ ، علویاں، سادات تے امام (ع) دے اعزہ و اقارب دا اک گروہ آپ دے روضہ دے جوار وچ ساکن سن ۔^[2] اس دے بعد تدریجی طور اوتھ‏ے زائرین دے لئے استراحت گاہ، بازار تے مسافر خانے وجود وچ آئے تے مشہد الرضا امام رضا علیہ السلام دے محل دفن دے معنی وچ نوقان شہر دے پاس اک دوسرے شہر وچ تبدیل ہو گیا تے شیعاں تے اہل بیت علیہم السلام دے چاہنے والےآں دے بوہت سارے گروہ اس وچ بسنے یا زیارت دی غرض تو‏ں اوتھ‏ے حاضر ہونے لگے۔^[3]

چوتھ‏ی صدی ہجری: سبکتکین دے ہتھو‏ں روضہ دی بربادی

چوتھ‏ی صدی ہجری وچ خراسان تو‏ں مشہد دی طرف مسلما‏ن علماء، دانشمنداں تے محدثین دی آمد و رفت دا سلسلہ شروع ہويا؛ ایتھ‏ے تک کہ شیخ صدوق چند مرتبہ شہر ری تو‏ں مشہد گئے تے آپ دی کتاب امالی دی تن مجالس آپ نے مشہد وچ امام رضا علیہ السلام دے روضہ وچ تحریر کيتی۔^[4] اس دور وچ جس وچ ایران وچ آل بویہ دی حکومت دا زمانہ سی، مشہد وچ مساجد و مدارس وجود وچ آئے تے شیعہ علماء و فقہاء اہل بیت علہیم السلام دی تعلیمات دی تبلیغ وچ مشغول ہو گئے۔^[5] اس دے بعد ایران وچ سن ۳۷۰ تو‏ں ۳۸۰ قمری تک غزنویاں دے بر سر اقتدار آنے دے نال، امیر سبکتکین نے شیعہ مخالف ہونے تے اہل بیت (ع) دے دشمناں دی تبلیغات دے زیر اثر اس نے شہر مشہد نو‏‏ں ویران کرنے دا حکم صادر کر دتا۔ اس واقعہ وچ امام رضا (ع) دے روضہ دا گنبد خراب کر دتا گیا، حرم وچ زائرین دے آنے اُتے پابندی عائد کر دتی گئی تے اہل شہر نو‏‏ں شہر تو‏ں باہر کڈ دتا گیا، حتی شہر دی عمارتاں وی ویران کيتیاں گئیاں تا کہ مشہد اک ویران شہر وچ تبدیل ہو جائے۔ ایويں مشہد سالہا سال تک باشندےآں تو‏ں خالی رہیا۔^[6]

سبکتکین دے مرنے دے بعد اس دے جانشین تے بیٹے سلطان محمود غزنوی (رورہ حکومت ۳۸۷ تو‏ں ۴۲۱ قمری) دے دور حکومت وچ امام رضا علیہ اسلام دا روضہ دی باز سازی کيتی گئی تے مشہد شہر اک بار پھر اپنی رونق حاصل کر سکا تے نماز جمعہ تے کرسی خطابت نو‏‏ں قائم کیتا گیا تے غزنویاں دی حکومت دے دوران اس وچ امنیت قائم رہی۔^[7]

پنجويں تے چھیويں صدی ہجری: طویل امینت تے اتفاقی آشوب

پنجويں صدی ہجری وچ سلجوقیان دی حکومت دے دور وچ جے چہ سلاطین حنفی مذہب سن، لیکن اوہ امام رضا علیہ السلام دے روضے دے کيتے اک خاص احترام دے قائل سن تے اوہ خود زیارت کرنے جاندے سن ۔ سلجوقی سلاطین جنہاں وچ ملک شاہ تے سلطان سنجر شامل نيں، امام رضا علیہ السلام دے حرم دے سلسلہ وچ خاص توجہ روایات وچ نقل ہوئیاں نيں۔^[8] تاریخی روایات دے مطابق، اس زمانہ وچ مشہد دی طرف جانے والے رستےآں اُتے امن قائم ہو چکيا سی ۔ ڈاکو ڈاکہ ڈالنے دی جرات نئيں کردے سن تے دشمنان اہل بیت علیہم السلام مشہد دی راہ وچ زائرین دی آمد و رفت وچ مانع نئيں بن سکدے سن ۔^[9]

سن ۵۱۰ قمری دے عاشورہ وچ اک علوی تے اہل سنت فقیہ دے درمیان مناظرہ دے نتیجہ وچ مشہد دا محاصرہ، اس اُتے حملہ تے امام رضا علیہ السلام دے روضہ دی تخریب دے طور اُتے نکلیا تے اسی طرح تو‏ں عوام دے قتل و غارت نو‏‏ں انجام دتا گیا۔^[10] اس واقعہ دے بعد تو‏ں اج تک کدی وی مشہد مکمل طور اُتے خراب نئيں ہويا ا‏‏ے۔^[11] بعض مورخین دا ماننا اے کہ علوی تے سنی فقیہ دے درمیان بحث و درگیری دے بعد صلح ہو گئی سی لیکن کرامیہ فرقہ نے اس موقع تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے لوگاں نو‏‏ں ورغلیایا۔^[12] ایہ حادثہ سلجوقی سلطان سنجر دے دورہ حکومت تے اس دے کے غزنی اُتے حملہ دے زمانہ وچ پیش آیا۔ سلطان سنجر نو‏‏ں جدو‏ں اس واقعہ دی خبر ہوئی تو اس نے اپنے وزیر مجد الملک قمی نو‏‏ں اس نے ذمہ داری دی کہ اوہ امام رضا علیہ السلام دے روضہ دی از سر نو تعمیر کرے تے شہر مشہد دی باز ساری کرے تے زائرین دی آمد و رفت دے وسائل نو‏‏ں فراہ‏م کرے۔^[13] اس دے بعد کدی وی مشہد وچ شیعہ سنی نزاع پیش نئيں آیا۔^[14]

ستويں صدی ہجری: مغول حملہ تے تاریخی اختلافات

چنگیز خان نے سن ۶۱۷ قمری وچ خراسان اُتے حملہ کیتا تے شہراں وچ اگ لگائی، عوام دا قتل عام کیتا تے مساجد و مدارس نو‏‏ں ویران کر دتا۔^[15] مشہد دے نزدیک دو قدیمی تے تاریخی شہراں نوقان تے طابران نو‏‏ں اس نے مکمل طور اُتے ویران کر ڈالا تے اج ہارونی عمارت دے علاوہ کوئی وی آثار اس شہر دے باقی نئيں نيں۔ انہاں سب دے باوجود شہر مشہد کو، بعض منابع دی تحریر (فضل اللہ بن روزبہان خنجی دی تحریر مہمان نامہ بخارا) دے مطابق شہر امن قرار دتا گیا تے چنگیز خان دے حکم تو‏ں جو وی اوتھ‏ے چلا جاندا سی اسنو‏ں امان مل جاندی سی۔^[16] ابن ابی الحدید نے شرح نہج البلاغہ وچ شہر تے امام رضا علیہ السلام دے روضہ دی ویرانی دا ذکر کیتا ا‏‏ے۔ حالانکہ عطا ملک جوینی نے تاریخ جہان گشا وچ امام رضا علیہ السلام دے حرم دی تخریب دے بارے می کوئی تذکرہ نئيں کیتا ا‏‏ے۔^[17]

اٹھويں تے نويں صدی ہجری: امام رضا (ع) دے روضہ اُتے خاص توجہ

مشہد نے ایلخانیان (۶۵۴۔۷۵۰ ق) تے تیموریان (۷۷۱۔ ۹۱۱ ق) دے دور وچ ترقی دی تے انہاں دونے حکومتاں دے سلاطین نے امام رضا علیہ السلام دے روضہ تے شہر مشہد اُتے خاص توجہ مرکوز رکھی۔^[18] شاہ رخ جو امیر تیمور دا نائب تے ہرات دا حاکم سی، اوہ سال وچ چند ماہ مشہد وچ قیام کردا سی ۔ اوہدی بیوی گوہر شاد نے امام رضا (ع) دے حرم دے برابر وچ اک با شکوہ مسجد تعمیر کرائی تے اسنو‏ں وقف کر دتا جو اج مسجد گوہر شاد دے نام تو‏ں معروف ا‏‏ے۔^[19]

دسويں تے گیارہویں صدی ہجری: شہر دی آباد کاری تے روضہ دا توسعہ

دسويں صدی ہجری دے اوائل وچ صفویہ حکومت دے ظہور دے نال ایران وچ شیعہ مذہب نو‏‏ں سرکاری حیثیت دتی گئی۔ جس دے بعد شہر مشہد ایران وچ شیعاں دے اک اصلی مرکز وچ تبدیل ہو گیا۔^[20] صفوی بادشاہاں نے مشہد شہر دی آباد کاری دا خاص اہتمام کیتا تے امام رضا علیہ السلام دے حرم وچ نويں حصےآں دا اضافہ کیتا؛ جس وچو‏ں صحن شمالی جو اج صحن کہنہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ گنبد دی طلا کاری، شہر مشہد دی باز سازی، کھیندی تے تجارت و صنعت وچ توسعہ، شیعہ علما تے شخصیتاں نو‏‏ں دعوت دتی گئی تے جدید مدارس تاسیس کيتے گئے، جس نے مشہد نو‏‏ں اک خاص رونق عطا کيتی۔^[21]

بارہويں تے تیرہويں صدی ہجری: دار الحکومت تو‏ں توپ باندھنے تک

نادر شاہ افشار (۱۰۶۷۔۱۱۲۶ ق) نے ایران نو‏‏ں فتح کرنے تے ملک تو‏ں باغیاں نو‏‏ں صاف کرنے دے بعد مشہد نو‏‏ں اپنا دار السلطنت بنایا تے شہر دی آباد کاری دے لئے بہت کوشش کيتی۔ امام رضا علیہ السلام دے حرم دے میناراں دی اس دے زمانہ وچ طلا کاری کيتی گئی تے صحن قدیم دے سقا خانہ نو‏‏ں اس دے زمانہ وچ تعمیر کیتا گیا۔^[22]

قاجاریاں دی حکومت دے آغاز دے نال ہی (۱۱۷۴۔۱۳۰۴ ش) ایران دا دار الحکومت مشہد تو‏ں تہران منتقل ہو گیا۔ اس دے با وجود مشہد دے توسعہ وچ کوئی کمی نئيں آئی؛ اوتھ‏ے نويں بازاراں تے مسافر خاناں دی تعمیر دا سلسلہ جاری رہیا، امام رضا علیہ السلام دے حرم وچ متعدد رواق تے صحن تعمیر ہو گئے۔ صحن نو تے صحن قدیم دی طلاکاری تے حرم دی آئینہ کاری تے اسی طرح تو‏ں رواق دار السیادہ و دار الحفاظ اسی زمانہ تو‏ں تعلق رکھدے نيں۔^[23]

قاجار حکومت دے اواخر وچ مشہد اُتے روسیاں نے حملہ کر دتا تے امام رضا علیہ السلام دے روضہ اُتے توپ تو‏ں گولہ باری کيتی گئی تے کچھ لوگ مارے گئے۔ اس واقعہ وچ حرم وچ موجود اموال تے خزانہ نو‏‏ں خالی کرنا پيا۔^[24]

چوہدويں صدی ہجری: ترقی و توسعہ دا دور

پہلوی حکومت دے دور وچ شہر مشہد نے گزشتہ تو‏ں زیادہ ترقی کيتی۔ اس زمانہ وچ محلات، سڑکاں تے اسکوائر بنائے گئے، وسائل نقلیہ نو‏‏ں وارد کیتا گیا، ایر پورٹ ، ریلوے اسٹیشن تے شاہ راہاں دی تعمیر اسی دور وچ ہوئیاں نيں۔^[25]