Tramwaje w Krakowie

Tramwaje w Krakowie – funkcjonujący w Krakowie od 1882 roku system transportu tramwajowego. System obejmuje sieć torowisk o łącznej długości około 97 km (193,6 km pojedynczego toru (2020)^[3]), po którym regularnie kursuje 27 linii (24 zwykłe i 3 nocne). Utrzymanie infrastruktury należy do zadań Zarządu Dróg Miasta Krakowa, organizacja przewozów do zadań Zarządu Transportu Publicznego w Krakowie, natomiast wykonywaniem przewozów oraz utrzymaniem taboru zajmuje się MPK Kraków.

Tramwaje w Krakowie

tramwaj
Tramwaj Stadler Tango Lajkonik na ulicy Basztowej
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Lokalizacja	Kraków
Organizator	ZTP
Operator	MPK Kraków
Liczba linii	25
Lata funkcjonowania	1882–1901 (tramwaje konne) od 1901 (tramwaje elektryczne)
Infrastruktura
Długość sieci	103 km
Rozstaw szyn	900 mm (1882-1953) 1435 mm (1907-obecnie)
Napięcie zasilania	600 V DC[1]
Liczba zajezdni	3
Liczba przystanków	ok. 160[2]
Strona internetowa

Wraz z otwarciem estakady tramwajowej Lipska–Wielicka, od września 2015 roku w mieście funkcjonuje pierwszy korytarz sieci szybkiego tramwaju w relacji Kurdwanów–Krowodrza Górka, znany pod nazwą Krakowski Szybki Tramwaj, z którego korzystają również zwykłe linie tramwajowe^[4]. We wrześniu 2023 roku korytarz ten został przedłużony, dzięki ukończeniu nowej linii o długości 5,5 km na odcinku Krowodrza Górka– Górka Narodowa^[5].

Historia

Osobny artykuł: Historia tramwajów w Krakowie.

Sieć tramwajowa

Torowiska

Krakowska sieć tramwajowa ma budowę promienistą. Większość linii prowadzi od centrum do poszczególnych dzielnic. Centralnymi punktami systemu są Stare Miasto (szczególnie Teatr Słowackiego, Stary Kleparz i Teatr Bagatela), Rondo Grzegórzeckie, Rondo Mogilskie, Rondo Czyżyńskie oraz Plac Centralny. Układ jest wrażliwy na prace remontowe prowadzone na głównych liniach z powodu trudności z wyznaczaniem tras objazdowych, by nie doprowadzić do przeciążenia pozostałych odcinków.

Większość torowisk w Krakowie znajduje się w dobrym stanie technicznym^[6]. Są to odcinki wybudowane lub generalnie zmodernizowane w ciągu ostatnich 20 lat (stan w 2019). Część torowisk, głównie we wschodniej części miasta w Nowej Hucie, w wyniku wieloletnich zaniedbań znajduje się w stanie złym lub bardzo złym^[7]. Według stanu na koniec 2022 roku 8,4% ogółu torowisk wymaga naprawy (spadek o 18,4 punktów procentowych w stosunku do końca 2020 roku)^[8][9][10].

Krakowska sieć tramwajowa

Linie tramwajowe

Estakada tramwajowa Lipska – Wielicka

Linie tramwajowe w Krakowie posiadają numery z zakresu 0 – 99 i kursują przez całą dobę. Stosowane są następujące konwencje numeracji:

• x, 1x, 2x – linie zwykłe i muzealne
• 4x – linie wspomagające i specjalne
• 5x – Krakowski Szybki Tramwaj oraz linie o zwiększonej częstotliwości kursowania (co 5/10 minut)^{[potrzebny przypis]}
• 6x – linie nocne i specjalne (specjalne uruchamiane podczas Krakowskiej Nocy Muzeów)
• 7x – linie zastępcze (uruchamiane w trakcie remontów, objazdów itp.)
• 8x – linie specjalne (uruchamiane podczas Wszystkich Świętych)
• 9x – linia specjalna (uruchomiona podczas otwarcia tunelu Krakowskiego Szybkiego Tramwaju w 2008 roku^[11])
• Sx - linie specjalne (uruchomione podczas Światowych Dni Młodzieży w 2016 roku^[12])

Wykaz linii stałych

Stałe dzienne linie tramwajowe w Krakowie.

Stałe nocne linie tramwajowe w Krakowie.

Przyszłość sieci

Przyszłość krakowskiej sieci tramwajowej

Trasy wybudowane (od 2022 roku)

1. Część tramwajowa Trasy Łagiewnickiej – wybudowana w roku 2022 – od pętli na os. Kurdwanów do ulicy Zakopiańskiej, z tunelem pod Centrum Jana Pawła II „Nie lękajcie się”. 18 listopada 2016 roku otwarto oferty na budowę Trasy Łagiewnickiej. Najniższą cenę – 802 mln zł – zaproponowało konsorcjum Budimex SA i Ferrovial Agroman SA. W ramach inwestycji została wybudowana linia tramwajowa łącząca pętlę Kurdwanów z ulicą Zakopiańską^[13].

Budowa linii tramwajowej w ciągu Trasy Łagiewnickiej (stan w kwietniu 2022)

2. Linia tramwajowa KST, etap III – od pętli Krowodrza Górka do osiedla Górka Narodowa. 25 listopada otworzono oferty w przetargu na realizację linii Krowodrza Górka – Górka Narodowa. Najkorzystniejszą ofertę złożyło konsorcjum firm ZUE i PORR Polska Infrastructure (253,4 mln zł). Firma Porr jednak nie przedłużyła oferty (co było wymagane w związku z przedłużającą się procedurą przetargową) i konsorcjum wycofało się^[14]. ZIKiT wybrał konsorcjum dwóch firm Przedsiębiorstwa Usług Technicznych INTERCOR oraz Przedsiębiorstwa Inżynieryjnych Robót Kolejowych TOR-KRAK (326,2 mln zł)^[15]. Wykonawca po podpisaniu umowy będzie miał 42 miesiące na realizację inwestycji^[16]. Prace budowlane rozpoczęto w lipcu 2020 a linia została otwarta 4 września 2023^[17][5].

Trasy w budowie

3. Linia tramwajowa KST, etap IV – od skrzyżowania z ulicą Mogilską i aleją Jana Pawła II, ulicą Meissnera, w tunelu/wykopie w ciągu ulicy Młyńskiej, w tunelu pod rondem Polsadu i ulicą Lublańską, wzdłuż ulic Dobrego Pasterza, Krzesławickiej i Bohomolca, do pętli Mistrzejowice. Od 2014 trwają prace projektowe^[18], a 26 maja 2017 r. Urząd Miasta Krakowa wydał decyzję środowiskową ws. budowy linii przez ul. Meissnera do pętli na os. Mistrzejowice. Projekt będzie finansowany w modelu Partnerstwa Publiczno-Prywatnego. 24 listopada 2020 wybrano ofertę konsorcjum PPP Solutions Polska Sp. z o.o. (lider), Gulermak AGir Sanayi Insaat ve Taahhu A.S. (partner) na kwotę 1 125 398 096,71 zł brutto^[19].

Trasy planowane

4. Linia tramwajowa na ul. Lema – od skrzyżowania z ulicą Meissnera, ulicą Stanisława Lema, do skrzyżowania z aleją Pokoju^[20].

5. Linia tramwajowa KST „Stella-Sawickiego” – od węzła Mistrzejowice, przez ulicę Stella-Sawickiego i Nowohucką, do skrzyżowania z aleją Pokoju^[21][22].

6. Trasa Ciepłownicza – od ronda Dywizjonu 308, w kierunku południowym ulicą Nowohucką, węzłem Łęg na Trasę Ciepłowniczą, która poprowadzona będzie po zachodniej stronie Elektrociepłowni Kraków, nowym mostem nad Wisłą i estakadami nad terenami zalewowymi, do węzła Płaszów na skrzyżowaniu z ulicą Lipską^[21].

7. Trasa Nowobagrowa – od węzła Płaszów na skrzyżowaniu z ulicą Lipską, ulicą Mierzeja Wiślana, estakadami (lub tunelami) umożliwiającymi przekroczenie terenów kolejowych i przemysłowych, do skrzyżowania ulic Wielickiej, Kamieńskiego i Nowosądeckiej^[21].

8. Przedłużenie trasy tramwajowej do Salwatora – od pętli Salwator, ulicą Księcia Józefa, do pętli przy węźle Przegorzały^[23][21][24].

9. Linia tramwajowa KST „Krowodrza Górka–Azory” – od pętli Krowodrza Górka wzdłuż ulicy Opolskiej i Wojciecha Weissa, do pętli w okolicach ulicy Marii Jaremy^[25][26].

10. Linia tramwajowa „Cichy Kącik–Azory” – od pętli Azory w okolicach ulicy Marii Jaremy, ulicami Wojciecha Weissa, Głowackiego i Piastowską, do pętli Cichy Kącik^[27][25][26].

11. Linia tramwajowa do węzła Kraków-Skawina – od pętli Czerwone Maki P+R, ulicą Karola Bunscha, nową ulicą Humboldta, ulicą Skotnicką, do pętli przy węźle autostradowym Kraków-Skawina^[28][25].

12. Linia tramwajowa „Rondo Barei–Górka Narodowa” – od Ronda Barei, ulicą Strzelców, nad linią kolejową, planowaną ulicą Iwaszki, do pętli na Górce Narodowej^[29].

13. Linia tramwajowa do Rybitw/Dzielnicy Nowe Miasto – od pętli Mały Płaszów P+R, ulicami Jana Surzyckiego, Christo Botewa i Tadeusza Śliwiaka, do węzła drogowego Kraków Przewóz^[30][26] lub z rozwidleniami do Dzielnicy Nowe Miasto^[31][32], w tym do osiedla Złocień^[30].

14. Linia tramwajowa do Złocienia – od ulicy Tadeusza Śliwiaka, przez ulicę Mariana Domagały, do osiedla Złocień^[30].

15. Linia tramwajowa do Szpitala Uniwersyteckiego – od skrzyżowania ulicy Wielickiej i Teligi, ulicą Wielicką, następnie na południe nowoprojektowaną ulicą równoległą do ulicy Marii Orwid, wzdłuż wschodniej części Szpitala Uniwersyteckiego, do terenów na południe od szpitala^{[33][34][30][35][26]}.

16. Linia tramwajowa do Walcowni – remont linii tramwajowej od ulicy Ujastek, wzdłuż ulicy Morozowej, do pętli Walcownia^[30], budowa linii tramwajowej ulicą Karola Łowińskiego^[32] lub oba te warianty.

17. Premetro (wariant T6D), etap I – od ronda Generała Maczka, aleją Generała Władysława Andersa, ulicą Dobrego Pasterza, wspólnym odcinkiem z linią tramwajową KST do Mistrzejowic (między przystankami Park Wodny i Rondo Polsadu), w tunelu od Ronda Polsadu pod ulicami Młyńską, Pilotów, Olszyny i Brodowicza, pod Rondem Mogilskim, ulicą Lubicz, północną częścią Starego Miasta (okolice ulic Basztowej, Garbarskiej, Rajskiej i Czystej), ulicą Władysława Reymonta, z wylotem z tunelu w okolicach Stadionu Miejskiego im. Henryka Reymana, aż do ulicy Piastowskiej^[36][37].

18. Premetro (wariant T6D), etap III – od ulicy Władysława Reymonta, ulicą Piastowską, Armii Krajowej, z odcinkiem tunelowym zaczynającym się przed węzłem Armii Krajowej-Balicka i kończącym się za Rondem Ofiar Katynia, do okolic za Galerią Bronowice (lub do początku ulicy Jasnogórskiej, jeśli linia "Azory–Bronowice" powstanie wcześniej)^[36][37].

19. Przedłużenie linii na os. Piastów – od pętli os. Piastów, wzdłuż ulicy Piasta Kołodzieja, do planowanej stacji SKA przy ulicy Powstańców^[26].

20. Linia tramwajowa "Azory–Bronowice" – od planowanej pętli Azory w okolicach ulicy Marii Jaremy, wzdłuż ulicy Opolskiej i Josepha Conrada, do okolic za Galerią Bronowice (lub do początku ulicy Jasnogórskiej, jeśli Etap III premetra powstanie wcześniej)^[26].

21. Linia tramwajowa do Osiedla Rżąka – od skrzyżowania ulicy Wielickiej i Teligi, ulicą Wielicką, do pętli między ulicą Wielicką a Czerwiakowskiego^{[33][34][30][35][26]} z możliwością wydłużenia do Węzła Wielickiego^[32].

22. Linia tramwajowa z Dębnik do Cichego Kącika – od skrzyżowania ulic Monte Cassino i Kapelanka, wzdłuż ulicy Zielińskiego, a następnie – najprawdopodobniej w tunelu – do pętli w Cichym Kąciku^[24].

Zajezdnie

W Krakowie tramwaje stacjonują w trzech zajezdniach (dwóch liniowych i jednej muzealnej)^[38][39]. Planowana jest budowa trzeciej zajezdni linowej, która miałaby być częścią pierwszej linii krakowskiego premetra^[40].

Nazwa	Schemat	Rok otwarcia	Rodzaj stacjonującego taboru	Liczba wagonów	Zdjęcie
Zajezdnia św. Wawrzyńca		1913	SN1, PN3, SN2 + PN2, N + ND, LH, 102N	zmienna
Zajezdnia Podgórze		1938	105Na, NGT6, NGT8, GT8S, PESA 2014N, Stadler Tango	183
Zajezdnia Nowa Huta		1969	E1, C3, MAN N8S-NF, EU8N, 405N, PESA 2014N, Stadler Tango	184
Zajezdnia Stelmachów[40]		planowana	–	–	–

Końcówki

Krakowska sieć tramwajowa jest dostosowana do eksploatacji taboru jednokierunkowego, dlatego na wszystkich stałych końcówkach wybudowane są pętle. W wypadku tras częściowo zamkniętych z powodu remontów lub otwartych odcinków tras będących w budowie stosowane są tymczasowe zwrotnice pozwalające na zmianę toru bez zawracania. Na takich liniach kursują wagony dwukierunkowe N8 i GT8S.

Pętle eksploatowane liniowo

Lp.	Nazwa	Schemat	Rok otwarcia[41]	Liczba torów	Inna infrastruktura	Linie	Zdjęcie
1.	Borek Fałęcki		1950	3	Mijanka	8, 19, 22, 50[a]
2.	Bronowice		1937[b]	2	–	13, 14
3.	Bronowice Małe		1975	2	Tor odstawczy	4, 8, 24, 64
4.	Cichy Kącik		1902[c]	2	Tor odstawczy	0[d], 1, 20
5.	Cmentarz Rakowicki		1934	1	Wypustka torowa[e]	72
6.	Czerwone Maki P+R		2012	2	Tor odstawczy	11, 17, 18, 52, 62
7.	Dworzec Towarowy		1907[f]	2	–	17, 19
8.	Górka Narodowa P+R		2024	3	–	18, 50, 69[42][43]75
9.	Kopiec Wandy		1977	2	–	21[a], 22, 44
10.	Krowodrza Górka P+R		1984[g]	2	–	3, 5, 19[42][43]
11.	Kurdwanów P+R		2000[h]	2	–	10, 24, 50[a]
12.	Łagiewniki		1938	3	–	–
13.	Mały Płaszów P+R		2010	2	–	11, 20, 72
14.	Mistrzejowice		1974	2	Tor odstawczy	9, 14, 16
15.	Nowy Bieżanów P+R		1978	2	Tor odstawczy, kanał naprawczy	3, 9, 13, 49, 69
16.	Osiedle Piastów		1976	2	Tor odstawczy	21, 52, 64
17.	Plac Centralny		1957[i]	1	Rozjazd	62
18.	Pleszów		1962[j]	2	Tor odstawczy	10, 21
19.	Salwator		1917	2[k]	Tor odstawczy[l]	-
20.	Wieczysta		1964[m]	2	–	49
21.	Wzgórza Krzesławickie		1968	2	Tor odstawczy	-

Pętle nieużywane liniowo

Lp.	Nazwa	Schemat	Rok otwarcia[41]	Liczba torów	Inna infrastruktura	Linie	Zdjęcie
1.	Dajwór		1953	2	Mijanka	0[d]
2.	Dąbie		1968	2	–	–
3.	Prokocim		1965	2	–	–
4.	Rondo Hipokratesa (dawniej Bieńczyce)		1966	2	–	9, 75
5.	Walcownia		1955[n]	2	Tor odstawczy	–

Jako pętle wykorzystywane są również okazjonalnie zajezdnie, a także niektóre przystanki przelotowe (np. Plac Centralny), gdzie układ torowisk pozwala na objechanie określonej części miasta i powrót tą samą trasą.

Inne końcówki

Jedyna stała końcówka niebędąca pętlą to Dworcowa, która jest trójkątem torowym odchodzącym od trasy wzdłuż ulicy Wielickiej w okolicy dworca kolejowego w Płaszowie. Była wykorzystywana przy okazji remontów oraz dłuższych zamknięć, zarówno gdy nieprzejezdne są torowiska do Bieżanowa i Kurdwanowa, jak i w przypadku odcięcia ich od reszty sieci. Obecnie ze względu na otwarcie estakady nad dworcem w Płaszowie nie jest używana.

Początkowo eksploatowano głównie tramwaje dwukierunkowe. Przed wojną były to Sanok SN1 oraz Sanok SN2, później także Konstal N i Man SN3, dlatego historycznie część końcówek nie posiadała pętli (np. zlikwidowana w 1966 końcówka Grzegórzki^[44]). Wraz z wprowadzaniem do ruchu nowych typów tramwajów jednokierunkowych i rozbudową sieci wszystkie końcówki zostały stopniowo wyposażone w pętle lub inne układy umożliwiające zawracanie tramwajom jednokierunkowym.

W 2006 MPK Kraków ponownie zakupiło pierwsze dwukierunkowe wagony z Norymbergi. Od tego momentu końcówki dla tego typu tramwajów budowane są przy okazji częściowego otwierania nowych odcinków, a także remontów, gdy na danym odcinku nie ma pętli lub jest ona niedostępna z innego powodu. Po raz pierwszy końcówka taka została zastosowana na ulicy Pawiej przed jej podłączeniem od północy do pętli Dworzec Towarowy^[45]. Analogiczne rozwiązanie wykorzystywane było na skrzyżowaniu ulic Nowohuckiej i Klimeckiego w związku z budową torowiska do pętli Mały Płaszów oraz na Ruczaju, w związku z budową torowiska do Czerwonych Maków, a w 2022 roku na przystanku Bratysławska podczas remontu pętli Krowodrza Górka.

Sieć trakcyjna

Sieć trakcyjna systemu tramwajowego w Krakowie jest zasilana z 35 podstacji trakcyjnych. Zarządcą sieci trakcyjnej i podstacji, analogicznie jak torowisk i infrastruktury przystankowej jest Zarząd Dróg Miasta Krakowa^[46].

Oznaczenie	Nazwa	Zdjęcie	Lokalizacja
01	Czyżyny		ul. Śliwkowa
02	Nowa Huta		ul. Ujastek
03	Pleszów		ul. Igołomska
04	Mistrzejowice		os. Kalinowe
06	Bieńczyce		os. Niepodległości
07	Dąbie		ul. Nowohucka
08	Cementownia		ul. Igołomska
09	Bociana		ul. Bociana
10	Bulwarowa		ul. Bulwarowa
11	Reja		ul. Radziwiłłowska
12	Lubicz		ul. Lubicz
13	Konarskiego		ul. Stanisława Konarskiego
14	Balicka		ul. Balicka
15	Tenczyńska		ul. Tenczyńska
16	Bonarka		ul. Rzemieślnicza
17	Wielicka		ul. Bolesława Limanowskiego
18	Sukiennicza		ul. Józefa Dietla
19	Brożka		ul. Jana Brożka
20	Szklarska		ul. Ryszarda Kuklińskiego
21	Grzegórzecka		ul. Kazimierza Kordylewskiego
22	Facimiech		ul. Facimiech
23	Bieżanowska		ul. Henryka Kamieńskiego
24	Dworcowa		ul. Wielicka
25	Łagiewnicka		ul. Totus Tuus
26	Wieczysta		al. Jana Pawła II
28	Prądnicka		ul. Prądnicka
29	Ruczaj		ul. Stefana Grota-Roweckiego
30	Zaborze		ul. Czerwone Maki
31	Politechnika		ul. Warszawska
32	Borek		ul. Zakopiańska
33	Dworzec		Tunel Krakowskiego Szybkiego Tramwaju
34	Wielopole		ul. Józefa Dietla
35	Witosa		ul. Łużycka
36	Szopkarzy		ul. Szopkarzy
37	Krowodrza Górka		ul. Dominika Ździebły-Danowskiego

Remonty i zamknięcia

Podczas remontów i zamknięć występuje konieczność reorganizacji siatki połączeń. W Krakowie stosowane są następujące praktyki:

• czasowa zmiana trasy – sygnalizowana poprzez wyświetlanie numeru linii w negatywie lub żółte tablice liniowe,
• zawieszenie linii,
• uruchamianie linii czasowych 7x – w zamian za linie zawieszane lub do wzmocnienia ciągów komunikacyjnych osłabionych przez zmiany tras.

Krakowska Linia Muzealna

Osobny artykuł: Krakowska Linia Muzealna.

Od roku 2003 w wakacje uruchamiana jest Krakowska Linia Muzealna obsługiwana zabytkowym taborem tramwajowym. Początkowo historyczne wagony kursowały na regularnych liniach, a od roku 2007 na specjalnej linii oznaczonej numerem 0. Od 2008 roku linia ma jedną stałą końcówkę na ul. św. Wawrzyńca obok Muzeum Inżynierii Miejskiej, natomiast przebieg trasy zmienia się z edycji na edycję.

Tabor tramwajowy

Polityka taborowa MPK Kraków polega z jednej strony na regularnych zakupach fabrycznie nowych tramwajów niskopodłogowych, a z drugiej na imporcie używanych tramwajów z miast niemieckich i austriackich. Pierwsze używane tramwaje T4 zostały zakupione z Norymbergi za symboliczną kwotę w 1989, mając na celu ratowanie floty polskiej produkcji. Średni wiek wagonów to 23 lata (2023).

Numeracja wagonów

W czerwcu 2015 roku MPK wprowadziło nowy system numeracji wagonów tramwajowych umożliwiający ich jednoznaczną identyfikację, składający się z ciągu literowo-cyfrowego XYxxx, w którym:

X oznacza zajezdnię, w której stacjonuje wagon lub funkcję:

H – Zajezdnia Nowa Huta

R – Zajezdnia Podgórze

O – pojazdy szkoleniowe

Z – pojazdy zabytkowe

Y oznacza model lub funkcję wagonu:

B – doczepy C3

F – GT8S/C/N

G – 2014N i 405N

K – N8S/C

L – EU8N

P – NGT6

T – wagony techniczne

W – E1

V – pojazdy zabytkowe

Y – NGT8, 126N, Stadler Tango "Lajkonik"

Z – 105Na

xxx to liczba trzycyfrowa z zakresu od 100 do 999^[47].

Tabor obsługujący regularne linie

Ilostan

Stan na dzień 21 września 2024 roku^[39][48].

Zdjęcie	Seria	Liczba składów	Liczba	Liczba członów	Długość [m]	Liczba miejsc siedzących	Procent niskiej podłogi	Producent	Modernizator	Konstrukcja z roku	Początek eksploatacji[49]	Właściwości
	Tango Kraków Lajkonik 2	60	60	3	33,40	75	100%[50]	Stadler	–	2022	2022		[51][52][53][54]
	Tango Kraków Lajkonik	50	50	3	33,40	82	100%[50]	Stadler	–	2019	2020		[55][56]
	2014N Krakowiak	36	36	4	42,83	93	100%[50]	Pesa	–	2014	2015		[57][58][59][60]
	126N Nevelo	1	1	3	31,62	60	100%	Newag	–	2012	2013		[61][62][63]
	NGT8	24	24	3	32,83	77	68%	Bombardier	–	2011	2012		[64]
	405N	1	1	5	40,57	57	25%	Konstal	Protram	2011[o]	2012		[65][66][67]
	NGT6-2 (seria III)	24	24	3	26,00	73	65%	Bombardier	–	2007	2008		[68]
	NGT6-2 (seria II)	12	12	3	26,00	73	65%	Bombardier	-	2003	2003		[68]
	NGT6 (seria I)	14	14	3	26,00	76	65%	Bombardier	–	1999	2000		[68]
	EU8N	40	40	3	26,62	48	25%	Rotax	MPK Kraków	1979	2010		[69][70][71]
	N8C-NF	5	5	3	26,08	46	25%	MAN SE	-	1976	2006		[72]
	N8S-NF	7	7	3	26,08	46	25%	MAN SE	MPK Kraków	1976	2006		[72]
	GT8N/C	31	31	3	26,20	51	25%	Düwag	MPK Kraków	1973	2009		[69][70][71]
	105N/Na	11[p]	30	1	13,50	20 lub 23	0%	Konstal	–	1973	1975		[73]
	E1	18[q]	18	2	19,71	33	0%	SGP / Lohner	–	1966	2004		[74]
	C3[r]		10	1	14,10	28	0%	SGP / Lohner	–	1959	2004		[74]

• 
  Składy tramwajowe w Krakowie na przestrzeni lat - liczbowo
• 
  Składy tramwajowe w Krakowie na przestrzeni lat - procentowo

Rysunki

Stadler Tango Lajkonik

Pesa 2014N Krakowiak

Bombardier NGT8

Bombardier NGT6-2

EU8N

N8C-NF

Tabor dwukierunkowy

Wypożyczony od Tramwajów Śląskich dwukierunkowy skład wagonów Konstal 111N, który służył na krakowskiej sieci w latach 2006–2008

W pierwszej połowie XX wieku cały krakowski tabor tramwajowy był dwukierunkowy, tj. można było zmienić kierunek jazdy bez pętli tramwajowej dzięki obecności kabiny motorniczego z obu stron pojazdu. Choć przy budowie nowych tras starano się budować pętle wszędzie tam, gdzie było to możliwe, z uwagi na ich przepustowość funkcjonowało kilka końcówek z przejazdówkami między torami (np. Grzegórzki, Prokocim czy Klasztorna w Nowej Hucie). W 1969 roku na krakowskich torach pojawiły się pierwsze szybkobieżne tramwaje Konstal 102N, wyposażone tylko w jedną kabinę motorniczego (wcześniej przerabiane 4N i 4ND). W następnych latach z ruchu był stopniowo wycofywany cały tabor dwukierunkowy. Zlikwidowano także wszystkie końcówki pozbawione pętli, z wyjątkiem trójkąta torowego na Dworcowej, gdzie tramwaje wciąż mogły zawrócić poprzez manewr tzw. wekslowania (aczkolwiek również w tym przypadku istniały plany budowy pętli bezpośrednio przy dworcu kolejowym w Płaszowie^[75]).

Brak dwukierunkowych wagonów był szczególnie uciążliwy w trakcie remontów, gdy często zdarzało się, że długi ciąg komunikacyjny musiał być wyłączany z ruchu z uwagi na brak możliwości zawrócenia. Jedynym miejscem, gdzie tramwaje mogły bez przeszkód kursować pomimo prowadzonych prac, był odcinek Nowy Bieżanów – Dworcowa. Z tego powodu MPK Kraków zaczęło szukać możliwości pozyskania używanych wagonów dwukierunkowych. Okazja nadarzyła się w roku 2006 – w mieście pojawiły się wtedy trzy wagony N8S-NF z Norymbergi. Zostały one wykorzystane do obsługi nowo wybudowanego torowiska przy ulicy Pawiej, które docelowo miało być od strony północnej połączone z pętlą Dworzec Towarowy, przeznaczoną do remontu dopiero w następnym roku. W pobliżu przystanku Politechnika zabudowano wtedy tymczasowy rozjazd umożliwiający zmianę toru tramwajom dwukierunkowym. MPK wypożyczyło także od Tramwajów Śląskich dwukierunkowy skład wagonów Konstal 111N, który po niezbędnym remoncie służył przez następne dwa lata na krakowskich torach.

Od tego czasu tymczasowe przejazdówki dla wagonów dwukierunkowych zaczęto montować w różnych miejscach sieci przy okazji remontów oraz częściowych otwarć nowych odcinków torów (np. Płaszów, Ruczaj). W roku 2012 spółka z grupy KZN Bieżanów dostarczyła trzy komplety rozjazdów nakładkowych montowanych bezpośrednio na istniejącym torowisku i pozwalających zorganizować tymczasową końcówkę lub ruch jednotorowy z minimalną ingerencją w istniejącą nawierzchnię drogową^[76]. Krakowską flotę tramwajów dwukierunkowych stanowią 34 wagony GT8N/C oraz N8S-NF.

Tabor szkoleniowy i techniczny

Wagon tramwajowy typu Man GT6 na ulicy Basztowej, 2006

MPK Kraków korzysta także z wagonów, które służą do nauki jazdy, prac technicznych i bieżącego utrzymania infrastruktury.

Liczba wagonów w dniu 28 sierpnia 2015^[77].

Typ	Funkcja	Liczba	Uwagi
Konstal N	pług	2
Konstal N	szlifierka	1	Własność firmy ZUE
Konstal 105Na	techniczny	2	Jeden wagon posiada urządzenie do odladzania trakcji.
Konstal 105Na	nauka jazdy	4
Konstal 105NT		1
MAN GT6	holownik	1
Suma		11	Wagony, z wyjątkiem szlifierki, należą do MPK Kraków

Tabor wycofany

Wagony tramwajowe typu SN1, N, 105N i GT8C na torach postojowych Zajezdni Nowa Huta, 2021

Do końca lat 40. Kraków stosował autorski system oznaczeń poszczególnych typów tramwajów^[78]. Składał się on z trzech symboli:

1. Litera S lub P oznaczająca odpowiednio wagon silnikowy lub przyczepkę.
2. Litera N lub W oznaczająca dostosowanie do toru normalnego lub wąskiego.
3. Numer dostawy.

Wagony w obrębie pojedynczej serii często produkowane były według jednego wzoru przez różnych wytwórców, a także poddawane rozmaitym przeróbkom, w związku z czym mogły występować między nimi różnice.

Po elektryfikacji sieci wagony tramwaju konnego były dalej wykorzystywane jako wąskotorowe doczepki do wagonów silnikowych SW1. W 1913 na ulice wyjechały pierwsze normalnotorowe tramwaje SN1 wyprodukowane w Fabryce Wagonów i Maszyn w Sanoku. Wraz z nimi zakupiono doczepki PN1. W kolejnych dostawach ich produkcją zajmowały się również fabryki w niemieckim Grazu. Po pierwszej wojnie światowej, w związku z upadkiem sieci spowodowanej zaniedbaniami i brakiem części, wagony musiały zostać poddane gruntownej renowacji. Podjęto także wysiłki budowy SN1 od podstaw w warsztatach własnych.

Wnętrze tramwaju SN2

W 1936 zakupione zostały wagony SN2 z Sanoka, które zostały wprowadzone do ruchu 22 grudnia 1938, a całość dostaw zakończono w maju.

Latem 1941 w ramach prawa świadczeń w Rzeszy do miasta trafiło:

• 10 starych wagonów MAN Tw oraz 23 doczepki z Norymbergi, które otrzymały oznaczenia odpowiednio SN3 i PN3. Wyprodukowano je w 1909 roku i w swoim macierzystym mieście były już odstawione od kilku lat.
• 4 wagony SN4 z likwidowanej sieci w Eberswalde w złym stanie technicznym oraz jedna przyczepa PN4.

Wagony SN3 trafiły do ruchu, natomiast z braku części uruchamianie SN4 zajęło dużo więcej czasu. Od 1942 były one wykorzystywane jako wagony techniczne. Jeden z nich, o numerze 150 gruntownie odrestaurowano, dzięki czemu mógł służyć w ruchu liniowym. SN3 eksploatowano w Krakowie aż do 1969, poddając je wielu przeróbkom. Wagon 150 zakończył służbę prawdopodobnie w latach 40., a dalsze losy całej czwórki nie są do końca znane. Prawdopodobnie po jednej sztuce trafiło w późniejszych latach do Warszawy i Częstochowy jako szlifierki^[79][80].

W 1949 do Krakowa trafiły znormalizowane wagony Konstal N wraz z doczepkami ND, mające być remedium na powojenne braki taborowe w polskich przedsiębiorstwach tramwajowych^[81]. Cechowały się one niezwykle uproszczoną konstrukcją wzorowaną na przedwojennym niemieckim tramwaju KSW. Początkowo dostały one nazwy SN5 oraz PN5, ale nie przyjęły się one na rzecz oznaczeń producenta^[78].

W latach 50., 60. i 70. stopniowo udało się wycofać z ruchu wszystkie przedwojenne wagony. Na początku do grudnia 1953 roku likwidacja objęła całą sieć wąskotorową^[81]. W 1968 roku z ulic zjechały ostatnie SN1, a rok później – SN3 oraz doczepki PN1. W 1975 zaprzestano eksploatacji PN2, a wiosną 1976 wycofano z ruchu wagony SN2. Było to możliwe dzięki wznowieniu dostaw fabrycznie nowych tramwajów z chorzowskiego Konstalu dla innych niż Warszawa miast oraz zakupowi używanych N-ek. 14 grudnia 1969 na stan inwentarzowy wpisane zostały pierwsze wagony Konstal 102N, które były istotnym krokiem naprzód w stosunku do eksploatowanego dotychczas taboru. Niebawem do ruchu wprowadzono ich udoskonalone wersje, 102Na. Pod względem wyposażenia elektrycznego oba tramwaje były identyczne. Ich eksploatację zakończono pod koniec 2001.

Od 1975 do miasta trafiały nowe wagony Konstal 105N, a cztery lata później zaczęto dostarczać ich unowocześnioną wersję różniącą się wyglądem oraz układem elektrycznym znaną jako 105Na, która na krakowskich torach eksploatowana jest do dnia dzisiejszego. W latach 80. Konstal przebudował część 105N na 105Na, zaś pozostałe własnymi siłami przebudowało MPK Kraków na 105NG^[73].

W 1989 MPK Kraków zakupiło z Norymbergi używane wagony T4 wraz z doczepkami B4 pochodzące z końca lat 50. Mimo swego zaawansowanego wieku były one bardziej zaawansowane technologicznie niż polskie konstrukcje, a także mniej awaryjne. W 1994 roku do Krakowa sprowadzono tramwaje Düwag GT6, stanowiące przegubową wersję T4. Eksploatację T4 zakończono w 2002 roku, doczepek B4 w 2009, zaś GT6 w 2012 roku.

Tabor zabytkowy

Na początku lat 80. grupka miłośników tramwajów z Norymbergi doprowadziła do odnowienia i powrotu ostatniego zachowanego tramwaju MAN Tw do swojego macierzystego miasta. Rozbudziło to zainteresowanie starymi tramwajami, które w miarę możliwości technicznych zaczęto stopniowo odbudowywać.

MPK dysponuje 28 wagonami zabytkowymi lub ich replikami. Zabytkowe wozy obsługują komunikację miejską w celach turystycznych (np. linia „0”) lub okolicznościowo.

Oprócz tramwajów, które były użytkowane w Krakowie w ruchu liniowym, w posiadaniu są również pojazdy z Warszawy, Gdańska i Wrocławia.

19 marca 2011 dla uczczenia 110 rocznicy pierwszej jazdy tramwaju elektrycznego w Krakowie, na trasie Bronowice Małe – Muzeum Inżynierii Miejskiej kursowały tramwaje okolicznościowej linii nr 110. Linię obsługiwały zabytkowe wozy typów: SN1 z 1912 r. (tzw. „Gracówka”) i LH Standard z 1924 r.^[82]

Zdjęcie	Typ	Numery taborowe	Rok produkcji	Rok wycofania	Rok odbudowy	Uwagi
	SN1	37	1912	1960	1995	Odbudowany na podstawie części z trzech zachowanych egzemplarzy.
	PN3	555	1912	1960	2009	Doczepa jest repliką norymberskiej PN3 wybudowaną od podstaw w 2009 roku.
	LH Standard	1076	1924	B.d.	1985, 2006	Wagon sprowadzony z Wrocławia w połowie lat 80.
	DWF Ring	272	1930	B.d.	2017	Wagon sprowadzony z Gdańska w połowie lat 80, i odrestaurowany w stanie powojennym.
	C	260	1925	-	2021	Wagon sprowadzony z Warszawy w 1989 roku, po remoncie zakończonym w 2021 r. stoi jako eksponat w Muzeum Inżynierii i Techniki[83][84].
	S2D	506		-	2024	[85]
	KSW	126	1944	B.d.	2019	Doczepa pierwotnie zbudowana dla Grazu, przejęta w 2017 przez Museumstramway Mariazell, i odrestaurowana w stanie Gdańska.
	SN2	87	1939	1971	1991	Po odstawieniu wagon służył jako pług.
	PN2	524	1938	B.d.	2008	Doczepa doprowadzona do wyglądu z późniejszych lat eksploatacji.
	PN2	530	1938	1971	1992
	K	437	1940	B.d.	2019	Odkupiony z Warszawy jako pług śnieżny i odrestaurowany do stanu, w jakim tego typu wagony miały trafić do Warszawy.
	SN3	92	1909	1966[86]	2023	[87]
	SN4	151	1910	1959	2015	Wagony wyprodukowane w fabryce Gottfried Lindner Waggonbau AG Halle w roku 1910 dla Eberswalde, przekazane do Krakowa w 1941 roku. Ze względu na zły stan techniczny odremontowano je i wprowadzono do ruchu dopiero w 1942, jednak po krótkim czasie zostały przekwalifikowane na wagony techniczne.
	N	9	1954		2024	Wersja zmodernizowana (przebudowany na jednokierunkowy, zmieniony wygląd przodu, zmodyfikowany pulpit, drzwi harmonijkowe identyczne, jak w 13N, miękkie siedzenia)[88].
	N	20	1954	1988	2001	Używany wagon z Warszawy zakupiony w 1969 roku, doprowadzony do wyglądu z okresu modernizacji prowadzonych w latach 70.
	N	26	1954	B.d.	1992	Wagon zakupiony od WPK Katowice w 1989 roku, w latach 1992–2006 znajdował się w muzeum tramwajów w Norymberdze. Obecnie[kiedy?] doprowadzony jest do wyglądu z pierwszych lat eksploatacji.
	ND	502	1950	B.d	2019	Doczepa nr 502 zrekonstruowana w stanie z pierwszej serii sanockiej, przebudowana z wagonu silnikowego 4N1[89].
	ND	511	1952	1994	2012	Doczepa przebudowana z wagonika silnikowego do reprezentowania stanu z lat 70' (z plastikowymi siedzeniami).
	ND	538	1952	B.d		Doczepa nr 538 pozostała w Krakowie, i uzyskała kolor czerwono-biały w 2017 roku
	4N	43	1958	1989	2021	Wagon silnikowy zakupiony w 2017 roku z Poznania do reprezentowania wersji dwukierunkowej.
	4ND1	573	1960	1983	2018	Doczepa zrekonstruowana jako przedstawiciel serii 4ND1 z hamulcami tarczowymi.
	13N	400	1967	-		Wagon zakupiony w 2021 r. od osoby prywatnej z Gdańska, gdzie trafił z Warszawy w 2017 r.[90]
	102N	203	1969	1997	1994, 2003	W roku 1994 odrestaurowano jeden z pozostałych wagonów 102N i nadano mu pierwotny numer 203. Wagon ten, mimo iż przeznaczony na historyczny, pojawiał się liniowo do 1997 roku.
	102Na	210	1970	2001	2001	Najstarszy tego typu wagon w Polsce.
	102NaD	155	1970	1997	2018	Doczepa czynna powstała w wyniku modernizacji tramwaju 102Na polegającej na usunięciu kabiny motorniczego. Kursowały one w składach z tramwajami 102Na do 1997 roku w liczbie pięciu sztuk.
	T4	127	1958	2002	2003	Używany wagon z Norymbergi zakupiony przez MPK Kraków w 1994 roku.
	T4	220	1957	–	2004	Dawny wagon techniczny przysłany z Norymbergi na części dla wagonów typu GT6 w 2004 roku. Dzięki zachowaniu w idealnym stanie został natychmiast przekwalifikowany na muzealny.
	B4	527	1958	2002	2003	Używany wagon z Norymbergi zakupiony przez MPK Kraków w 1994 roku.
	GT6	187	1962	2010	2010	W 2004 roku sprowadzono z Niemiec ostatni wagon MAN GT6. Tramwaj z oryginalnym numerem 327 otrzymał w krakowskim MPK numer 187 i również został pomalowany w oryginalne barwy, z którymi jeździł do końca eksploatacji liniowej.
	105N	271	1975		2019	Do 2022 roku oficjalnie jako wagon techniczny z numerem RT001
	105N	266	1975		2019	Do 2022 roku oficjalnie jako wagon techniczny z numerem RT002

Przetargi i zakupy w latach 2016-2023

Osobny artykuł: Stadler Tango Kraków Lajkonik.

Do Krakowa w latach 2019–2023 miało trafic do 110 nowych, niskopodłogowych tramwajów Tango Kraków Lajkonik oraz Tango Kraków Lajkonik 2^[55][91].

24 października 2016 MPK otworzyło oferty przetargowe na zakup 50 tramwajów o długości 32–35 m. Zostały złożone 4 oferty^[92]:

• Konsorcjum Solaris Bus & Coach i Stadler Polska – wagon o nazwie Tango Kraków Lajkonik^[55] – 7 270 127 zł netto (za 1 wagon)
• Newag – wagon o nazwie 138N – 8 595 000 zł netto
• Pesa – wagon o nazwie 2016N Krakowiak II – 6 950 000 zł netto
• Škoda Transportation wagon o nazwie ForCity Kraków 8 290 000 zł netto

Przetarg podzielony był na dwie części. W pierwszej oczekiwano dostarczenia 35 wagonów. Przewidywany czas realizacji kontraktu to lata 2019–2020^[93]. 10 listopada 2016 MPK wykluczyło Pesę z przetargu w związku z nienależytą realizacją umowy na zakup 36 wagonów 2014N Krakowiak^[94]. 23 czerwca 2017 sąd okręgowy nakazał przywrócenie oferty Pesy do przetargu^[95]. 8 sierpnia 2017 MPK wybrało Pesę. Kontrakt opiewał na sumę 427,425 mln zł brutto. Producent na realizację umowy miał mieć 30 miesięcy od dnia jej podpisania^[96]. Ponieważ 10 listopada 2017 Pesa nie stawiła się na podpisanie umowy, ani nie wniosła wymaganych gwarancji finansowych w wysokości 29,9 mln zł, wykonanie kontraktu zostało przekazane konsorcjum Solaris Bus & Coach i Stadler Polska^[97]. 5 kwietnia 2019 roku MPK poinformowało, że w Środzie Wielkopolskiej powstał pierwszy stalowy element jednego z 50 tramwajów, który trafił do fabryki w Siedlcach^[98].

13 grudnia 2019 pierwszy tramwaj Stadlera został dostarczony do Krakowa^[99]. Na ulice miasta, w ramach testów, wyjechał po raz pierwszy 7 stycznia 2020^[100].

17 września 2019 MPK otwarło oferty przetargowe na zakup do 60 tramwajów o długości co najmniej 32 m. Została złożona jedna oferta^[101]:

• konsorcjum Stadler Polska i Stadler Środa – wagon o nazwie Tango Kraków Lajkonik 2 – 8 371 600 zł netto (za 1 wagon).

22 sierpnia 2022 pierwszy tramwaj Lajkonik II, w ramach realizacji drugiego przetargu, został dostarczony do Krakowa^[53].

W październiku 2022 ogłoszono wstępne konsultacje rynkowe na zakup 60 tramwajów do 2026 roku^[102].

Tablice Dynamicznej Informacji Pasażerskiej

Tablica pięciowierszowa na przystanku Os. Złotego Wieku

Tablica trójwierszowa na przystanku Starowiślna

Tablica czterowersowa na przystanku Plac Bohaterów Getta

Pierwsze tablice elektroniczne w Krakowie pojawiły się w 2008 roku na trasie linii nr 50. W 2010 roku w Starym Mieście pojawiły się kolejne wyświetlacze. Nowe tablice były cieńsze i posiadały 5 wierszy tekstu w przeciwieństwie do starszych modeli, które miały ich 3. Ten sam model tablic w przeciągu następnych dwóch lat zawitał na nowo powstałych trasach tramwajowych. Kolejna akcja montowania tablic przeprowadzona została w 2013 roku. Nowa seria tablic wyróżnia się przyciskiem wzbudzającym zapowiedź głosową o najbliższych odjazdach przeznaczoną dla niewidomych. Niedługo potem wszedł w życie kolejny projekt mający na celu wyposażyć w tablice wszystkie przystanki tramwajowe, z wyjątkiem tras do Walcowni i do Pleszowa. Wymienione również zostały tablice na trasie linii nr 50, przy czym stare przeszły na mniej obciążone trasy.

W ramach systemu działa obecnie^[kiedy?] ponad 250 tablic^[103] zainstalowanych na wszystkich przystankach tramwajowych na terenie miasta z wyjątkiem tras do Walcowni i do Pleszowa, gdzie będą znajdować się one tylko na przystankach końcowych.

Na dużych węzłach przesiadkowych w 2014 roku zainstalowano 16 dużych tablic LCD. Główną część ekranu zajmuje lista odjazdów najbliższych tramwajów (w przyszłości również autobusów) z informacją o przystosowaniu dla osób niepełnosprawnych. Obok listy znajduje się mapa rejonu węzła z zaznaczonymi lokalizacjami przystanków wraz z numerami linii. Na ekranie prezentowana jest również prognoza pogody na najbliższe dni oraz wiadomości. Dodatkowo tablice mogą być używane do przekazywania informacji o utrudnieniach (zaplanowanych i nadzwyczajnych)^[104]. Tablice takie znajdują się w okolicy Dworca Głównego oraz przystanków: Politechnika, Plac Inwalidów oraz Rondo Mogilskie.

Zdjęcia

• Krakowski Szybki Tramwaj
• 
  Linia 51 w tunelu KST
• 
  Przystanek Dworzec Główny Tunel w tunelu KST
• 
  Przystanek Politechnika w tunelu KST
• 
  Przystanek Sanktuarium Bożego Miłosierdzia w tunelu tramwajowym wzdłuż Trasy Łagiewnickiej
• 
  Pętla tramwajowa „Krowodrza Górka”
• 
  Wjazd do tunelu KST

• Inne
• 
  Wykolejony wagon NGT6 #2024 pod Bagatelą
• 
  Zderzenie dwóch tramwajów na Rondzie Mogilskim
• 
  Pogotowie techniczne, naprawa linii trakcyjnej w Krakowie
• 
  SGP/Lohner E1 nr 101 – pierwszy egzemplarz, który dojechał do Krakowa
• 
  Wypustka torowa pod Cmentarzem Rakowickim
• 
  Tramwaj E1 w świątecznych dekoracjach
• Pesa Twist 2014N, którym jechał papież Franciszek podczas Światowych Dni Młodzieży 2016 przyjeżdża na przystanek Lipińskiego

Uwagi

1. Wybrane kursy.
2. Zmodernizowana w 2019 roku.
3. Przeniesiona w obecne miejsce w 1954 roku.
4. W okresie wakacyjnym jako Krakowska Linia Muzealna.
5. Brak połączenia toru z pętlą, przykryta asfaltem w 2019 roku.
6. Zmodernizowana w 2007 roku.
7. Zmodernizowana w 2007 i ponownie w 2022 roku.
8. Zmodernizowana w 2022 roku.
9. Zmodernizowany w 2015 roku.
10. Zmodernizowana w 2018 roku.
11. W 2020 roku 1 tor został wyłączony z użytkowania z powodu złego stanu technicznego.
12. Wyłączony z użytkowania z powodu złego stanu w 2020 roku.
13. Zmodernizowana w 2015 roku.
14. Awaryjnie zamknięta w 2018 roku z powodu złego stanu torowiska.
15. Pojazd prototypowy, konstrukcyjnie bazuje na trzech wagonach Konstala 105Na (konstrukcja z roku 1973), ale został wyprodukowany w latach 2011-2012.
16. 3 składy podwójne i 8 składów potrójnych
17. 10 składów z doczepami E1, 8 składów bez
18. Doczep do E1

Przypisy

1. Sieć trakcyjna 0,6 kV DC. transportszynowy.pl. [dostęp 2015-02-21].{{Cytuj stronę}} Linki zewnętrzne: "opublikowany".
2. Schematy Komunikacji Miejskiej Krakowa [online], Atlas Kolejowy [dostęp 2014-09-02] [zarchiwizowane z adresu 2013-10-15].
3. Raport o stanie Miasta 2020, Gmina Miejska Kraków, 3 listopada 2021, ISSN 1895-9466.
4. Gazeta Krakowska: Szybki Tramwaj w Krakowie. Otwarcie estakady Lipska – Wielicka. 2015-08-30. [dostęp 2016-12-08].
5. KarolK. Kaźmierczak KarolK., Ruszył tramwaj na Górkę Narodową. Rewolucja komunikacyjna w Krakowie [online], Obserwator logistyczny, 2 września 2023 [dostęp 2023-09-03] (pol.).
6. Stan Krakowskich torowisk. [w:] Zarząd Infrastruktury Komunalnej i Transportu w Krakowie [on-line]. 2018-03-26. [dostęp 2020-04-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-29)].
7. Bartosz Dybała: Kraków. Torowiska są w fatalnym stanie, więc tramwaje muszą zwalniać. gazetakrakowska.pl, 2019-03-01. [dostęp 2019-07-31]. (pol.).
8. Patryk Salamon: Raport o stanie miasta. Z transportem nie jest dobrze - Aktualności. lovekrakow.pl, 2021-06-02. [dostęp 2021-06-02]. (pol.).
9. Raport o stanie Gminy 2020 (Kraków, maj 2021 r.). bip.krakow.pl, 2021-05-31. [dostęp 2021-06-02]. (pol.).
10. Raport o Stanie Gminy 2022 [online], Biuletyn Informacji Publicznej Miasta Krakowa, 31 maja 2023 [dostęp 2023-10-12] (pol.).
11. Tunel Krakowskiego Szybkiego Tramwaju - opis i relacja z otwarcia [online], transportszynowy.pl [dostęp 2024-09-02] (pol.).
12. Światowe Dni Młodzieży 2016. kmk.krakow.pl. [dostęp 2020-07-10].{{Cytuj stronę}} Linki zewnętrzne: "opublikowany".
13. Trasa Łagiewnicka za 802 mln zł. Czas na wielkie budowanie. Gazeta Krakowska. [dostęp 2016-12-02].
14. RAPORT BIEŻĄCY 11 / 2017. 2017-02-23. [dostęp 2017-03-14].
15. Wiemy, kto zbuduje tramwaj do Górki Narodowej. 2017-03-10. [dostęp 2017-03-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-03-13)].
16. Kraków: ZUE z PORR-em zbudują tramwaj do Górki Narodowej?. Transport Publiczny. [dostęp 2016-12-02].
17. LoveKraków, Jest zezwolenie na budowę linii tramwajowej. Sprzęt wjedzie w połowie miesiąca [online], LoveKraków [dostęp 2021-02-11].
18. PiotrP. Ogórek PiotrP., Konsultacje ws. tramwaju z Meissnera do Mistrzejowic [online], Onet.pl, 8 grudnia 2014 [dostęp 2015-02-21] [zarchiwizowane z adresu 2014-12-23].
19. Budowa nowej linii tramwajowej. W okolicach ronda Polsadu powstanie wielopoziomowy węzeł przesiadkowy - Wiadomości z Krakowa, Kraków Informacje [online], Co w Krakowie, 24 listopada 2020 [dostęp 2021-01-24] (pol.).
20. LoveKraków, Tramwajem pod samą Tauron Arenę? Jest przetarg w sprawie torowiska na ul. Lema [online], LoveKraków [dostęp 2021-01-24].
21. Wieloletnia Prognoza Finansowa Miasta Krakowa – Część B – Całkowite zakresy rzeczowe przedsięwzięć majątkowych ujętych w wykazie przedsięwzięć wieloletnich Miasta Krakowa – Inwestycje strategiczne – Transport – Budowa, rozbudowa, przebudowa dróg [online], Gmina Miejska Kraków, 22 grudnia 2022 [dostęp 2022-02-04].
22. Wieloletni plan inwestycyjny Miasta Krakowa - Ważne inwestycje strategiczne Miasta i innych inwestorów, Gmina Miejska Kraków, 28 sierpnia 2017, ISBN 83-919628-7-3 [dostęp 2022-02-06].
23. PiotrP. Tymczak PiotrP., Kraków. Trzy warianty budowy tras Pychowickiej i Zwierzynieckiej. Most albo tunel pod Wisłą. W planach nowe linie tramwajowe [online], Gazeta Krakowska, 26 stycznia 2021 [dostęp 2021-02-11] (pol.).
24. Nowa linia tramwajowa. Powstanie tunel z Dębnik do Cichego Kącika [online], lowekrakow.pl, 21 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-21].
25. Wieloletnia Prognoza Finansowa Miasta Krakowa – Część B – Całkowite zakresy rzeczowe przedsięwzięć majątkowych ujętych w wykazie przedsięwzięć wieloletnich Miasta Krakowa – Inwestycje strategiczne – Transport – Budowa, rozbudowa i przebudowa linii tramwajowych, torowis [online], Gmina Miejska Kraków, 22 grudnia 2021 [dostęp 2022-02-04].
26. Nowe linie tramwajowe [online], Gmina Miejska Kraków, 26 stycznia 2021 [dostęp 2022-02-05].
27. LoveKraków, Tramwajem wzdłuż Piastowskiej? Miasto zamówi koncepcję nowej linii [online], LoveKraków [dostęp 2021-01-24].
28. LoveKraków, Wiceprezydent Krakowa: Przygotowujemy nowe linie tramwajowe [online], LoveKraków [dostęp 2021-01-25].
29. DominikD. Jaśkowiec DominikD., LINIA TRAMWAJOWA GÓRKA NARODOWA-RONDO BAREI [online], 15 lipca 2013 [dostęp 2023-01-13].
30. Wieloletnia Prognoza Finansowa Miasta Krakowa – Część B – Całkowite zakresy rzeczowe przedsięwzięć majątkowych ujętych w wykazie przedsięwzięć wieloletnich Miasta Krakowa – Inwestycje strategiczne – Transport – Koncepcje rozwoju systemu transportowego [online], Gmina Miejska Kraków, 22 grudnia 2022 [dostęp 2022-02-04].
31. Kraków.pl - Nowe Miasto [online] [dostęp 2022-11-21].
32. Spotkanie z przedstawicielem ZIM, [w:] Porozmawiajmy o Krowodrzy, Mapa autorstwa ZIM - imgur.com/QxuFlCw [dostęp 2022-11-21]. Brak numerów stron w książce
33. JakubJ. Drath JakubJ., Nowa linia wzdłuż Wielickiej. Do szpitala czy w stronę Wieliczki?, [w:] lovekrakow.pl/ [online], 13 stycznia 2023 [dostęp 2023-01-13].
34. LoveKraków, Miasto przygotowuje projekty nowych linii tramwajowych [online], LoveKraków [dostęp 2021-01-24].
35. Kraków podpisał umowę na koncepcję tramwaju do os. Rżąka – z możliwością wydłużenia do Wieliczki [online], transport-publiczny.pl, 28 kwietnia 2021 [dostęp 2022-02-04].
36. Kraków będzie miał premetro [online], Gmina Miejska Kraków, 9 lipca 2021 [dostęp 2022-02-04].
37. Studium wykonalności budowy szybkiego, bezkolizyjnego transportu szynowego w Krakowie [online], ILF CONSULTING ENGINEERS POLSKA, 7 czerwca 2021 [dostęp 2022-02-04].
38. Zestawienie taboru tramwajowego w Krakowie. PSKMS Kraków. [dostęp 2022-02-07].
39. / Tabor / Tramwaje. MPK Kraków. [dostęp 2022-02-07].
40. Studium wykonalności budowy szybkiego, bezkolizyjnego transportu szynowego w Krakowie [online], ILF Consulting Engineers Polska [dostęp 2022-02-10].
41. Pętle tramwajowe. www.kmk.krakow.pl. [dostęp 2010-07-07].{{Cytuj stronę}} Linki zewnętrzne: "opublikowany".
42. https://www.mpk.krakow.pl/pl/import-komunikaty/news,10369,powakacyjne-zmiany-w-komunikacji-tramwajowej---od-4-wrzesnia-2023-poniedzialek.html
43. / Aktualności / Otwarcie pętli „Górka Narodowa P+R” – tak pojadą autobusy i tramwaje [online], mpk.krakow.pl [dostęp 2024-04-26] (pol.).
44. Pętle tramwajowe – G. www.kmk.krakow.pl. [dostęp 2010-07-07].{{Cytuj stronę}} Linki zewnętrzne: "opublikowany".
45. Śląskie 111N w Krakowie. psmkms.krakow.pl. [dostęp 2010-07-07].{{Cytuj stronę}} Linki zewnętrzne: "opublikowany".
46. Schematyczna mapa tramwajowej sieci trakcyjnej Miasta Krakowa. [w:] Transport Szynowy [on-line]. [dostęp 2021-07-01].
47. Marek Gancarczyk. Zmiana numerów inwentarzowych krakowskich tramwajów. „Przewoźnik Krakowski”. 2 (56), s. 42, 2015. MPK Kraków. [dostęp 2015-09-12].
48. Krakowski tabor [online], Prywatna Strona Miłośników Komunikacji Miejskiej i Szynowej, 13 stycznia 2023 [dostęp 2023-01-14].
49. Informacje o krakowskich tramwajach [online], kmk.krakow.pl [dostęp 2019-01-13].
50. WojciechW. Górnikiewicz WojciechW., Zmiany w strukturze taboru komunikacji tramwajowej w Polsce w latach 2004–2022, [w:] AdrianA. Grycuk, PiotrP. Russel (red.), Miasta w Polsce, „Studia BAS”, 3(71)2022, ISSN 2082-0658 [dostęp 2022-11-27].??? Brak numerów stron w czasopiśmie
51. Stadler dostarczy kolejne tramwaje do Krakowa [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2020-04-29] (pol.).
52. Drugi nowy Lajkonik II już w Krakowie, [w:] mpk.krakow.pl [online], 25 sierpnia 2022 [dostęp 2022-09-01].
53. Nowy Lajkonik II dotarł do Krakowa, [w:] mpk.krakow.pl [online], 22 sierpnia 2022 [dostęp 2022-09-01].
54. Kraków ma już cztery tramwaje z możliwością jazdy bez sieci trakcyjnej, [w:] mpk.krakow.pl, 30 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-30]. Brak numerów stron w książce
55. TRAMWAJ TANGO KRAKÓW Lajkonik [online], Stadler [dostęp 2019-01-13].
56. / Aktualności / Dziesiąty Lajkonik już w Krakowie [online], www.mpk.krakow.pl [dostęp 2020-08-27].
57. Umowa na dostawę 36 nowych tramwajów podpisana. MPK Kraków, 2014-07-04. [dostęp 2014-11-08].
58. Pierwsza wizualizacja Krakowiaka – jest umowa!. infotram.pl, 2014-07-03. [dostęp 2014-07-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-30)].
59. Krakowiak – najdłuższy tramwaj w Polsce – w trakcie łączenia. Transport Publiczny, 2015-06-29. [dostęp 2015-07-06].
60. Wszystkie Krakowiaki dostarczone. infotram.pl, 2015-12-29. [dostęp 2015-12-29].
61. InfoTram: Nevelo jest dzierżawiony przez MPK Kraków. infotram.pl, 2015-03-31. [dostęp 2015-03-31]. (pol.).
62. Tramwaj Nevelo [online], Newag [dostęp 2014-09-17] [zarchiwizowane z adresu 2016-11-29] (pol.).
63. InfoTram: Nevelo wrócił do Krakowa. Ponownie na testy. infotram.pl, 2016-11-27. [dostęp 2016-11-28]. (pol.).
64. / Tabor / Tramwaje / Wagon NGT 8. MPK Kraków. [dostęp 2015-10-15].
65. / Tabor / Tramwaje / Wagon 405N. MPK Kraków. [dostęp 2015-10-15].
66. Pierwsze jazdy 405Kr. infotram.pl, 2012-01-19. [dostęp 2012-01-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-12-22)].
67. Jacek Kołodziej. Wagon z Düsseldorfu z elementem niskiej podłogi. „Przewoźnik Krakowski”. 3 (53), s. 42, 2014.
68. / Tabor / Tramwaje / Wagon NGT 6. MPK Kraków. [dostęp 2015-10-15].
69. / Tabor / Tramwaje / Wagon EU8N. MPK Kraków. [dostęp 2015-10-15].
70. Jacek Kołodziej. Wagon EU8N. „Świat Kolei”. 2/2011, s. 46–47. Łódź: Emi-press. ISSN 1234-5962.
71. MPK zakończyło projekt modernizacji wagonów EU8N. infotram.pl, 2016-07-15. [dostęp 2016-07-15].
72. / Tabor / Tramwaje / Wagon N8. MPK Kraków. [dostęp 2015-10-15].
73. / Tabor / Tramwaje / Wagon 105N/Na. MPK Kraków. [dostęp 2015-10-15].
74. / Tabor / Tramwaje / Wagon E1, C3. MPK Kraków. [dostęp 2015-10-15].
75. Kołodziej 2010 ↓, s. 186.
76. Przenośny rozjazd w Krakowie. InfoTram. [dostęp 2012-05-22].
77. Ilostan taboru. KMK Kraków. [dostęp 2015-08-29].
78. Kołodziej 2010 ↓, s. 228.
79. Kołodziej 2010 ↓, s. 237.
80. Tomasz Haładyj: Opowieść o częstochowskich tramwajach. Częstochowa: Muzeum Częstochowskie, 2009, s. 108. ISBN 978-83-601286-1-9.
81. Kołodziej 1995 ↓, s. 38.
82. 110 lat tramwaju elektrycznego. MPK Kraków. [dostęp 2015-02-21].
83. Tramwaje Warszawskie - wagony typu C [online], tramwar.pl [dostęp 2022-07-12].
84. -=[Fotogaleria Transportowa]=- - Phototrans.eu [online], phototrans.pl [dostęp 2022-07-12].
85. Kraków zyskał wyjątkowy tramwaj historyczny sprzed 100 lat [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2024-05-23] (pol.).
86. www.kmk.krakow.pl - baza taboru Man Tw (SN3) [online], www.kmk.krakow.pl [dostęp 2024-10-02].
87. Prywatna Strona Miłośnika Komunikacji Miejskiej i Szynowej - Prezentacja odnowionych wagonów SN3 Zeppelin dla Krakowa i Norymbergi - 14.02.2024 [online], psmkms.krakow.pl [dostęp 2024-10-02].
88. MPK Kraków pokazało wyjątkową "Enkę" [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2024-08-28] (pol.).
89. -=[Fotogaleria Transportowa]=- - Phototrans.eu [online], phototrans.pl [dostęp 2022-06-07].
90. Kraków z warszawską „parówką” – tramwajem 13N [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2022-07-12] (pol.).
91. MPK Kraków z jedną ofertą na 60 tramwajów. Tylko Stadler [online], transport-publiczny.pl [dostęp 2019-01-15].
92. Czterech producentów chce dostarczyć nowe tramwaje do Krakowa. MPK Kraków, 2016-10-24. [dostęp 2016-12-05].
93. MPK SA z umową na dofinansowanie zakupu 35 niskopodłogowych tramwajów. MPK Kraków, 2016-12-06. [dostęp 2016-12-07].
94. Firma PESA Bydgoszcz SA wykluczona z przetargu. MPK Kraków, 2016-11-10. [dostęp 2016-12-05].
95. transport-publiczny.pl: Pesa wraca do gry w Krakowie. Ostateczna decyzja sądu. 2017-06-23. [dostęp 2017-07-29].
96. Transport Publiczny: To jednak Pesa wygrywa przetarg w Krakowie na kolejne tramwaje. 2017-08-08. [dostęp 2017-08-09].
97. Umowa na dostawę 50 tramwajów do Krakowa z Pesą nie została podpisana. 2017-11-13. [dostęp 2017-11-19].
98. / Aktualności / 1 maja zmiana cen biletów komunikacji miejskiej – to warto wiedzieć [online], MPK Kraków [dostęp 2019-04-25].
99. Pierwszy tramwaj Stadlera już w Krakowie [online], MPK Kraków [dostęp 2019-01-13].
100. Nocne testy tramwaju Stadlera [online], MPK Kraków [dostęp 2019-01-15].
101. MPK otworzyło ofertę na dostawę 60 nowych tramwajów do Krakowa [online], MPK Kraków [dostęp 2019-01-15].
102. MPK Kraków chce kupić 60 nowych tramwajów; ogłasza wstępne konsultacje rynkowe - TransInfo [online], transinfo.pl [dostęp 2024-04-26] (pol.).
103. Omiń korki – odc. 99. YouTube. [dostęp 2015-02-21].
104. Pierwsze tablice LCD na ulicach Krakowa. psmkms. [dostęp 2015-02-21].

Bibliografia

• Jerzy Duda: Początki komunikacji miejskiej w Krakowie, w: Biuletyn Muzeum Inżynierii Miejskiej w Krakowie, zesz. 3, Kraków 2010.
• Jacek Kołodziej. 120 lat komunikacji miejskiej w Krakowie. „Świat Kolei”. Nr 03/1995, 1995. EMI-PRESS. ISSN 1234-5962.
• Jacek Kołodziej: Krakowskie tramwaje. Rybnik: Eurosprinter, 2010, s. 186. ISBN 978-83-926946-9-4.
• Janusz Osman, Jan Koźmic: Kronika krakowskich linii tramwajowych 1882–2007. Kraków 2008.

Linki zewnętrzne

• Strona internetowa Zarządu Transportu Publicznego w Krakowie
• Strona internetowa Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego SA w Krakowie
• Mapa Komunikacyjna Krakowa