Tramwaje w Katowicach

Tramwaje w Katowicach – część systemu transportu tramwajowego Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii, który funkcjonuje na terenie Katowic od 1896 (początkowo jako sieć wąskotorowa, a od 1912 otwarto pierwsze połączenie normalnotorowe).

Tramwaje w Katowicach

tramwaj
Pesa Twist Step 2012N na ulicy 3 Maja
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Lokalizacja	Katowice
Organizator	ZTM
Operator	Tramwaje Śląskie
Liczba linii	13 (2019)
Lata funkcjonowania	od 1896
Infrastruktura
Mapa z przebiegiem linii tramwajowych na terenie Katowic w 2015 roku      Linie czynne      Linie zlikwidowane
Długość sieci	62,167 km t.p (2007)[1][2]
Rozstaw szyn	1435 mm
Napięcie zasilania	660 V DC
Liczba przystanków	52 (2008)[3]
Strona internetowa

Sieć ta ma charakter promienisty z koncentracją na Rynku, skąd tramwaje kierują się w czterech kierunkach: na północ do Siemianowic Śląskich, na wschód do Sosnowca i Mysłowic, na południe do katowickiego Brynowa oraz na zachód do Chorzowa i Bytomia. Jest ona obsługiwana przez Tramwaje Śląskie na zlecenie Zarządu Transportu Metropolitalnego.

Historia

Okres przedwojenny

Tramwaje na Rynku przedstawione na przedwojennej pocztówce

Początki transportu tramwajowego na terenie Katowic sięgają końca XIX wieku. Wtedy to o koncesję na budowę wąskotorowej linii tramwaju parowego Królewska Huta – Dąb – Katowice – Wełnowiec – Huta Laura wystąpiła berlińska spółka Kramer & Co. Wkrótce po uzyskaniu koncesji (23 marca 1896 roku) zrealizowano pierwszy odcinek, tj. Huta Marta (na wysokości obecnego ronda gen. Ziętka) – Wełnowiec – Huta Laura, który oddano do użytku 30 grudnia 1896 roku. Wkrótce linię zelektryfikowano^[4].

Od 1 października 1898 regularne kursy rozpoczęły czteroosiowe wagony Hoffmann z wyposażeniem elektrycznym amerykańskiej firmy Walker (tak nazywano je potocznie), które były pierwszymi w Europie tramwajami z nadwoziem na wózkach skrętnych, z indywidualnym napędem wszystkich osi. Relacja, którą kursuje obecnie linia 13 (Katowice – Siemianowice Śląskie) rozpoczęła epokę tramwajów elektrycznych na Górnym Śląsku^[5].

W tym czasie podjęto budowę linii tramwajowej Katowice (Rynek) – Dąb – Królewska Huta (obecnie fragment linii 6, 11 i 19), którą ukończono w sierpniu, a uruchomiono, od początku w trakcji elektrycznej, 25 listopada 1898 roku. W 1903 roku spółka Kramer & Co. ogłosiła bankructwo i linie tramwajowe przeszły w zarząd spółki Schlesiche Kleinbahn AG. Ona, a także spółka Schikora & Wolff planowała budowę linii Katowice – Załęże – Hajduki. Ostatecznie koncesję na całą, wąskotorową linię Mysłowice – Katowice – Załęże – Świętochłowice – Bytom (współcześnie trasa linii nr 7) uzyskała do 1899 roku spółka Oberschlesische Dampfstrassenbahnen (ODS). Całą linię Hajduki Górne – Katowice – Załęże – Zawodzie – Szopienice – Mysłowice uruchomiono 31 października 1900 roku. Wybudowano wtedy też zajezdnię w Roździeniu. Pierwsze linie tramwajowe zbudowano jako jednotorowe z mijankami, a rozstaw toru wynosił 785 mm^[4][6].

W 1912 roku w Katowicach uruchomiono pierwszy na terenie konurbacji katowickiej normalnotorowy tramwaj (1435 mm), który łączył katowicki Rynek z parkiem im. Tadeusza Kościuszki. Na końcu tej linii powstała zajezdnia normalnotorowa. Odcinek ten był częścią niezrealizowanej linii do Ligoty^[7][8].

Lata międzywojenne i II wojna światowa

Tramwaj na ulicy T. Kościuszki w Katowicach pomiędzy 1928 a 1939 rokiem

Po I wojnie światowej i powstaniach śląskich, w 1925 roku powstała spółka Śląsko-Dąbrowskie Kolejowe Towarzystwo Eksploatacyjne z siedzibą w Katowicach, która rozpoczęła eksploatację sieci tramwajowej po polskiej stronie regionu górnośląsko-dąbrowskiego^[9].

W latach międzywojennych wzmogły się procesy przekształcenia sieci na terenie Katowic w sieć normalnotorową. Tory na ulicy 3 Maja przebudowano w 1926 roku, a dwa lata później, 14 lipca 1928 roku, uruchomiono linię z Szopienic do Sosnowca. Odcinek Szopienice – Mysłowice otwarto po przebudowie 12 października 1929 roku, natomiast trasę Katowice – Załęże 21 września 1929 roku. Jeszcze w tym samym roku, 27 listopada, otwarto odcinek Załęże – Hajduki^[9].

W 1937 roku wąskotorowe linie na terenie Katowic pozostawały na odcinku Chorzów – Dąb – Wełnowiec – plac Alfreda – Siemianowice Śląskie / Chorzów Stary^[10].

Po wybuchu II wojny światowej sieć tramwajowa nie odniosła żadnych strat wojennych, a przerwa w ruchu na początku września 1939 roku trwała tylko dwa dni. Po zajęciu Polski przez III Rzeszę sieć ta na jeszcze we wrześniu 1939 roku przeszła w zarząd spółki Schlesische Kleinbahn AG i do 1940 roku objęta była zarządem powierniczym. W tym czasie trzykrotnie wzrosła liczba osób korzystających z transportu tramwajowego^[8].

W 1940 roku uruchomiono, przebudowany na normalnotorowy, odcinek Katowice Rynek – Dąb – Chorzów Rynek^[8], a trasę Katowice – Siemianowice Śląskie w kolejnym roku. W 1942 roku na placu Alfreda wybudowano pierwszą na terenie Górnego Śląska pętlę tramwajową. Druga powstała w Zawodziu w latach 1943–1944 koło dworca kolejowego w Zawodziu, po południowej stronie ulicy 1 Maja^[11].

Okres Polski Ludowej

Konstal 102Na na ulicy 3 Maja (1991)

Fragment wzniesionej w 1994 roku trasy tramwajowej wzdłuż ulicy Gliwickiej

Konstal 116Nd na linii wzdłuż ulicy Chorzowskiej, odnowionej w 2002 roku

Po II wojnie światowej, w 1945 roku sieć tramwajową przymusowo przyporządkowano spółce Koleje Elektryczne Zagłębia Śląsko-Dąbrowskiego, a w 1948 roku związkowi komunalnemu Śląsko-Dąbrowskie Linie Komunikacyjne, przekształcone w 1951 roku w Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne w Katowicach, które organizowały komunikację tramwajową i autobusową na terenie konurbacji katowickiej^[10].

Jedyne nowe linie, które powstały w okresie PRL-u, to przedłużenie linii z parku T. Kościuszki do Brynowa, oddane do użytku 18 września 1947 roku, a także pętla przez ulicę św. Jana, uruchomiona 18 września 1949 roku. Na odcinku Katowice – Szopienice w latach 1950–1955 wybudowano drugi tor, a w 1962 roku zakończono przebudowę odcinka Katowice – Chorzów i oddano do użytku nową zajezdnię w Zawodziu, która przejęła funkcję zajezdni Park Kościuszki i Szopienice. Na odcinku Katowice Rondo – pętla Słoneczna wraz z pętlą w 1964 roku dobudowano drugi tor^[12][13].

Okres III Rzeczypospolitej

Po 1989 roku wraz z przemianami ustrojowymi nastąpiły przekształcenia w organizacji transportu miejskiego na terenie konurbacji katowickiej. W 1991 roku rozdzielono WPK na kilkanaście przedsiębiorstw, w tym Przedsiębiorstwo Komunikacji Tramwajowej w Katowicach, które w 2003 roku przekształcono w spółkę Tramwaje Śląskie^[12]. Miasto Katowice są największym udziałowcem spółki (8 030 536, tj. 55,379% akcji w 2024 roku)^[14].

Mimo niedofinansowania, sieć tramwajową na terenie Katowic systematycznie modernizowano. W latach 90. XX wieku i na początku XXI wieku często towarzyszyła ona przebudowie dróg. Na początku lat 90. XX wieku, w związku z budową Drogowej Trasy Średnicowej przebudowano linię tramwajową wzdłuż na odcinku od ulicy Brackiej do ulicy Wiśniowej poza jezdnię ulicy Gliwickiej, na wydzielone torowisko. Nowy, dwutorowy odcinek o długości 960 m oddano do użytku 5 września 1994 roku^[15]. W latach 2000–2001 częściowo zmodernizowano trasę Katowice – Chorzów Rynek – Bytom, a także wprowadzono do ruchu nowe, niskopodłogowe tramwaje Konstal 116Nd^[12].

W latach 2012–2015 zrealizowano projekt pn. „Modernizacja infrastruktury tramwajowej i trolejbusowej w Aglomeracji Górnośląskiej wraz z infrastrukturą towarzyszącą”, w ramach którego przebudowano 48 km torowisk. Na terenie Katowic zmodernizowano następujące odcinki:

• Ulica Chorzowska (odcinek Wesołe Miasteczko – Stadion Śląski),
• Ulica T. Kościuszki (odcinek autostrada A4 – wiadukt kolejowy nad ulicą św. Jana),
• Brynów (końcówka trasy – dobudowa drugiego toru),
• Aleja W. Korfantego (odcinek rondo gen. J. Ziętka – pętla Słoneczna),
• Ulica Gliwicka (odcinek ulica Wiśniowa – granica miasta z Chorzowem),
• Ulica 3 Maja i plac Wolności,
• Szopienice – Sosnowiec (dobudowa drugiego toru),
• Ulica Obrońców Westerplatte (odcinek torowiska wbudowanego w jezdnię)^[16][17].

Dodatkowo, w ramach przebudowy strefy Rondo – Rynek od 2012 roku rozpoczęto przebudowę sieci tramwajowej w Śródmieściu – zlikwidowano tory na ulicy Pocztowej, dobudowano drugi tor na ulicy św. Jana i skręt z tej ulicy w stronę Zawodzia, zlikwidowano skręt z Zawodzia do alei W. Korfantego i zmodernizowano tory wzdłuż alei W. Korfantego na odcinku Rynek – rondo gen. J. Ziętka^[18].

13 maja 2014 roku na terenie zajezdni Zawodzie odbyło się uroczyste oddanie do użytku nowych, niskopodłogowych tramwajów Pesa Twist Step 2012N. Wraz z uroczystością odbył się przejazd specjalny dwóch tramwajów do placu Wolności. Dzień później nowe tramwaje zadebiutowały liniowo na linii 35 Zawodzie Zajezdnia – Katowice Plac Wolności^[19].

W listopadzie 2017 roku miasto Katowice podpisało z konsorcjum firm ZUE i Unibep umowę na budowę centrum przesiadkowego przy pętli Zawodzie^[20], a miesiąc później z konsorcjum firm Warbud i Stor na budowę centrum przesiadkowego przy pętli Brynów^[21].

22 grudnia 2023 roku otwarto nowy, 600-metrowy odcinek linii tramwajowej wzdłuż ulicy F.W. Grundmanna, połączony z istniejącymi torowiskami wzdłuż ulic Gliwickiej oraz Chorzowskiej. Zbudowano torowiska, sieć trakcyjną, wiadukt nad Drogową Trasą Średnicową (której część wiedzie ulica Chorzowską), most nad Rawą oraz połączenia we wszystkie strony z istniejącymi liniami^[22].

Charakterystyka

Linia tramwajowa wzdłuż ulicy F.W. Grundmanna w Katowicach (2024)

Tramwaj jest jednym z trzech rodzajów transportu, na którym opiera się system transportu publicznego w Katowicach^[23]. Obsługiwany jest przez Tramwaje Śląskie na zlecenie Zarządu Transportu Metropolitalnego^[24].

Sieć tramwajowa w Katowicach ma charakter promienisty^[23] z koncentracją na Rynku, skąd linie biegną w czterech kierunkach. Znajduje się głównie w północnej części miasta i łączy dzielnice: Brynów część wschodnia-Osiedle Zgrzebnioka (wzdłuż ulicy T. Kościuszki), Dąb (wzdłuż ulicy Chorzowskiej), Koszutka (wzdłuż alei W. Korfantego i ulicy Chorzowskiej), Osiedle Tysiąclecia (wzdłuż ulicy Chorzowskiej), Piotrowice-Ochojec (Centrum Przesiadkowe Brynów), Szopienice-Burowiec (wzdłuż ulic: Obrońców Westerplatte, Wiosny Ludów i Sosnowieckiej), Śródmieście (ulice: Gliwicka, 3 Maja, Warszawska, św. Jana, T. Kościuszki, J. Kochanowskiego i F.W. Grundmanna, aleja W. Korfantego, Rynek oraz place: Wolności i K. Miarki), Wełnowiec-Józefowiec (wzdłuż alei W. Korfantego), Załęże (wzdłuż ulicy Gliwickiej) i Zawodzie (wzdłuż ulicy 1 Maja)^[25][26].

Przystanek tramwajowy Katowice Rynek w październiku 2024 roku

Katowicka sieć stanowi najdłuższy fragment sieci tramwajów Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii, która liczyła w 2007 roku 62,167 km toru pojedynczego^[2][1]. Na terenie Katowic zlokalizowana jest zajezdnia tramwajowa Zawodzie, która należy do Rejonu Komunikacyjnego numer 2 Tramwajów Śląskich^[27].

Węzły tramwajowe w centrum miasta znajdują się na Rynku, przy ulicy Warszawskiej oraz na rondzie gen. J. Ziętka, a poza nim do ważniejszych punktów przesiadkowych należą m.in. plac Alfreda w Wełnowcu-Józefowcu, rondo H. Sławika w dzielnicy Osiedle Tysiąclecia oraz centra przesiadkowe Brynów i Zawodzie^[28]. Największe potoki pasażerskie w Katowicach rejestruje się na przystanku Rynek /Teatr Śl./ – średnio 4 tys. pasażerów wsiadających i wysiadających w ciągu doby^[29].

W 2007 roku częstość połączeń na poszczególnych liniach tramwajowych przebiegających przez Katowice były bardzo zróżnicowane. W dni robocze w okresie szczytu popołudniowego średnie interwały międzypojazdowe wynoszą od 60 do 60 minut^[23]. W tym czasie największą pracę przewozową realizowano na linii nr 20 – około 62 tys. wozokilometrów miesięcznie. Wówczas na 14 linii tramwajowych przebiegających przez Katowice 5 z nich kursowało wyłącznie na terenie miasta, a 4 linie charakteryzowały się ponad 50% udziałem pracy przewozowej na terenie miasta^[30].

W powiązaniach międzymiastowych z Katowicami w transporcie tramwajowych najintensywniejsze są z Chorzowem, a mniejsze z Bytomiem, Świętochłowicami i Rudą Śląską^[31].

Linie tramwajowe

Według stanu z 13 listopada 2019 roku przez Katowice przebiegało 13 linii tramwajowych. Są to^[32]:

Linia	Przystanek początkowy	Przystanek końcowy	Liczba przystanków	Miasta	Zajezdnia	Udział kursów niskopodłogowych	Źr.
0	Katowice Plac Wolności	Chorzów Stadion Śląski Pętla Zachodnia	13	Katowice, Chorzów	Zawodzie	100%	[33]
6	Katowice Plac Miarki	Bytom Szkoła Medyczna	43	Katowice, Chorzów, Bytom	Zawodzie	86%	[34]
7	Katowice Zawodzie Zajezdnia	Bytom Plac Sikorskiego	39	Bytom, Świętochłowice, Chorzów, Katowice	Stroszek, Zawodzie	39%	[35]
11	Katowice Plac Miarki	Ruda Śląska Chebzie Pętla	30	Ruda Śląska, Świętochłowice, Chorzów, Katowice	Gliwice, Zawodzie	0%	[36]
13	Katowice Plac Wolności	Siemianowice Śl. Plac Skargi	12	Katowice, Siemianowice Śląskie	Zawodzie	0%	[37]
14	Katowice Plac Miarki	Mysłowice Dworzec PKP	33	Katowice, Mysłowice	Zawodzie	0%	[38]
15	Katowice Plac Wolności	Sosnowiec Zagórze Pętla	29	Katowice, Sosnowiec	Będzin	95%	[39]
16	Katowice Brynów Huberta	Katowice Wełnowiec Plac Alfreda	18	Katowice, Siemianowice Śląskie	Zawodzie	79%	[40]
19	Katowice Plac Wolności	Bytom Stroszek Zajezdnia	42	Katowice, Chorzów, Bytom	Stroszek	0%	[41]
20	Katowice Szopienice Pętla	Chorzów Rynek	35	Chorzów, Katowice	Zawodzie	55%	[42]
23	Chorzów Stadion Śląski Pętla Zach.	Katowice Zawodzie Zajezdnia	23	Katowice, Chorzów	Zawodzie	0%	[43]
25	Szopienice Pętla	Park Śląski Wejście Główne	25	Park Śląski Wejście Główne	Szopienice Pętla	100%	[44]
36	Katowice Brynów Huberta	Katowice Zawodzie Zajezdnia	19	Katowice	Zawodzie	0%	[45]
43	Chorzów Batory Zajezdnia	Katowice Wełnowiec Plac Alfreda	17	Katowice, Chorzów	Zawodzie	0%	[46]

Zlikwidowane linie

Linia	Przystanek początkowy	Przystanek końcowy	Data likwidacji	Źr.
12	Chorzów Plac Hutników	Siemianowice Śl. Plac Skargi	1 stycznia 2009	[47]