Stary Dwór (województwo lubuskie)

Stary Dwór (niem. Altenhof^[3]) – wieś sołecka w Polsce, w województwie lubuskim, w powiecie międzyrzeckim, w gminie Trzciel, na pograniczu Pojezierza Lubuskiego i Bruzdy Zbąszyńskiej.

Stary Dwór

wieś
Stary Dwór – panorama
Państwo	Polska
Województwo	lubuskie
Powiat	międzyrzecki
Gmina	Trzciel
Wysokość	95 m n.p.m.
Liczba ludności (2006)	360
Strefa numeracyjna	95
Kod pocztowy	66-304[1]
Tablice rejestracyjne	FMI
SIMC	0188185
Położenie na mapie gminy Trzciel Stary Dwór
Położenie na mapie Polski Stary Dwór
Położenie na mapie województwa lubuskiego Stary Dwór
Położenie na mapie powiatu międzyrzeckiego Stary Dwór
52°20′59″N 15°40′11″E[2]

Wieś duchowna, własność opata paradyskiego, położona była w 1580 roku w powiecie poznańskim województwa poznańskiego^[4]. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie gorzowskim.

Jest średniej wielkości wsią, o udokumentowanej ponad sześćsetletniej historii, w południowej części powiatu międzyrzeckiego, w granicach historycznej Wielkopolski. Na jej dzieje miało wpływ położenie na dawnym pograniczu Królestwa Polskiego, Śląska i Brandenburgii^{[potrzebny przypis]}.

Lokalizacja, walory przyrodnicze

Stary Dwór położony jest przy skrzyżowaniu dróg łączących Brójce z Międzyrzeczem i Gościkowo z Bukowcem, na opadających ku zachodowi zboczach Wału Bukowieckiego. Jest to lokalne wyniesienie moreny o wysokości do 134 m n.p.m., położone na północny wschód od miejscowości, pomiędzy Wyszanowem a Lutolem Suchym. Wieś otoczona jest polami uprawnymi i leży w urozmaiconym terenie, bogatym w kępy drzew i krzewów. W otoczeniu osady znajdują się duże obszary leśne, kilka jezior i dwie niewielkie rzeki^{[potrzebny przypis]}.

Na zachód od Starego Dworu w obniżeniu Paklicy i Gniłej Obry rozciąga się południkowo chroniony obszar Natura 2000 Dolina Leniwej Obry, zgłoszony do Komisji Europejskiej w 2004 r. Dolinę porastają lasy sosnowe, nad ciekami i jeziorami występuje grąd i buczyna niżowa^[5]. W 1972 r. fragment wielogatunkowego, podmokłego lasu o charakterze naturalnym objęto szczególną ochroną, tworząc rezerwat przyrody Czarna Droga.

Najbliższym zbiornikiem wodnym jest położone ok. 5 km na północny zachód od Starego Dworu Jezioro Wyszanowskie, przez które przepływa rzeka Paklica. Jest to otoczony lasami i wysokimi brzegami akwen o pow. ok. 36 ha, połączony wąskim kanałem z sąsiednim Jeziorem Bukowieckim. Nad jeziorem Bukowieckim znajduje się parking PZW^{[potrzebny przypis]}.

Mapa Starego Dworu i okolic z 1936 r.

Kościół w Starym Dworze

Księga parafialna z 1795 r.

Kapliczka na cmentarzu

Obraz w kościele w Starym Dworze

Domy przy drodze do Bukowca

Historia

Średniowiecze

Wieś powstała prawdopodobnie ok. 1256 r. jako folwark na gruntach pobliskiego Wyszanowa, które drogą wykupu i darowizn przeszło na własność klasztoru cystersów w pobliskim Paradyżu. Zakonnicy pochodzący z Lehnina w Brandenburgii byli Niemcami i we wszystkich swoich dobrach osadzali osadników niemieckich. Łacińska nazwa Starego Dworu – Antiqua curia sugeruje, że wieś stanowiła ośrodek administracyjny i prawdopodobnie rzemieślniczy^[6].

Miejscowość pierwotnie związana była z Wielkopolską. Ma metrykę średniowieczną i istnieje co najmniej od początku XV wieku. Wymieniona w dokumencie zapisanym po łacinie z 1444 jako "Staridwor", 1460 "Starydwor", 1510 "Antiqua Curia", 1540 "Altenhoffe", 1559 "Altenhoff", 1944 "Altenhof"^[7] .

Miejscowość należała do powiatu poznańskiego Korony Królestwa Polskiego. W 1444 była siedzibą własnej parafii. Pierwszą świątynię wzniesiono zapewne na przełomie XIV i XV wieku, istniejący kościół był wzmiankowany w 1444 r. w związku z zatargiem plebana Macieja z klasztorem cysterskim o łan ziemi. W 1460 król polski Kazimierz IV Jagiellończyk rozstrzygł spór opata paradyskiego z tenutariuszem w Międzyrzeczu. Według niego wsie klasztorne Wyszanowo i Stary Dwór nie miały obowiązku dawać do zamku w Międzyrzeczu wieprzy, jak czyniły to inne wsie klasztorne. Natomiast ich mieszkańcy zobowiązani byli do orania, siania, koszenia, zbierania zboża i zwożenia drewna na rzecz zamku^[7] .

W 1508 we wsi miał miejsce pobór od 12 łanów, oraz wiardunek od karczmy. W 1509 odnotowano pobór od 17 łanów, dwóch łanów sołtysich, 6 groszy od karczmy. W 1510 wieś miała 12 łanów osiadłych, karczmę, 2 sołtysów miało po 2 łany. W 1563 odbył się pobór od 12 łanów, 4 łanów sołtysich, 4 komorników, kowala, 2 młynów dorocznych o jednym kole podlegających klasztorowi paradyskiemu. W 1577 wieś Stary Dwór był własnością opata paradyskiego. W 1580 miał miejsce pobór od 16 łanów, 15 zagrodników. Od 3 komorników pobierano wtedy po 3 grosze, od 12 komorników po 2 grosze. Jako płatników podatków odnotowano także 3 rzemieślników^[7] .

W 1510 wieś leżała w dekanacie międzyrzeckim. Reces graniczny z lat 1528–1531, regulujący przebieg granicy pomiędzy Księstwem Głogowskim, Brandenburgią i Polską wymienia wsie Łagowiec i Stary Dwór w Królestwie Polskim, jako punkt graniczny wskazano kędzierzawy buk stanowiący narożnik dóbr Lutola Suchego oraz Starego Dworu: Cadzyerzawy buk^[7] [8].

Reformacja

Idee protestantyzmu bardzo szybko przyjęły się na pograniczu polsko-brandenburskim, głównie wśród ludności pochodzenia niemieckiego i części polskiej szlachty. Rodzina Bukowieckich władająca sąsiednim Bukowcem i Łagowcem przyjęła nowe wyznanie, a wraz z nimi podległa im ludność. W wyniku tych wydarzeń kościoły w Wyszanowie i Starym Dworze czasowo przeszły w ręce protestantów. Prawdopodobnie zaważyły również względy ekonomiczne, tzn. uwolnienie się od świadczeń na rzecz Kościoła. Na przełomie XV i XVI w. kościoły w Starym Dworze i Wyszanowie powróciły we władanie katolików, miało to miejsce za panowania Zygmunta III Wazy, który opowiadał się za kontrreformacją^[9].

XVII i XVIII w.

Według zapisów z wizytacji biskupa Branieckiego w 1640 r. kościół w Starym Dworze był murowany, miał dzwonnicę i znajdował się w dobrym stanie. Kolejne wizytacje w latach 1718 i 1725 potwierdzają istnienie trzech ołtarzy drewnianych, chóru, ambony i wiszących na ścianach portretów trumiennych. Przed rokiem 1777 zmieniono wystrój świątyni, umieszczając istniejący do dziś ołtarz z obrazem św. Wawrzyńca i instalując organy. W tym czasie wzniesiono istniejący do dziś mur kościelny i dwór, położony obok drogi do Łagowca^[10].

W dniach 8–9 grudnia 1768 r. w kościele starodworskim odbyło się tajne spotkanie wielkopolskich przywódców konfederacji barskiej^{[potrzebny przypis]}.

Od II rozbioru do 1945

Po II rozbiorze Polski cała Wielkopolska została zagarnięta przez Królestwo Prus. Rząd Prus dążył do likwidacji własności kościelnej i w 1834 r. nastąpiła kasata klasztoru w Paradyżu, Stary Dwór podobnie jak inne dobra cysterskie przejęło państwo pruskie. Domena wyszanowska w skład, której wchodził również Stary Dwór, w 1843 r. liczyła 8262 ha (1194 ha – grunty dworskie; 7068 – grunty włościan). Obok Starego Dworu w skład domeny wchodziły również Kaława (Kalau), Wysoka (Hochwalde), Paradyż (Paradies), Chociszewo (Kutschkau) oraz folwarki: Dranica (Schindelmüehl, obecnie Szumiąca), Hamernia (Hammermühle), Piaski (Sandmühle) i Haki (Haak’s Vorwerk, dzisiejszy Bieleń)^[11].

W połowie XIX w. wieś liczyła 391 mieszkańców, z czego 80% było katolikami. W tym czasie ludność Starego Dworu stanowili Niemcy lub zgermanizowani Polacy. Większość mieszkańców zajmowała się rolnictwem, a tylko nieliczni rzemiosłem. Życie wsi toczyło się wokół Kościoła, przy którym działały różne organizacje, bractwa i związki m.in. Bractwo Konsekracyjne założone w 1908 r. oraz Związek Świętego Franciszka założony w 1920 r. Schematyzm kościelny z 1928 r. wzmiankuje również Związek Matek i Mariańską Kongregację dla Młodych Kobiet (od 1920) działające przy parafii starodworskiej. W Starym Dworze znajdowała się również katolicka szkoła, w której uczyło się 46 dzieci^[12].

W 1939 r. Stary Dwór liczył już 408 mieszkańców, była tu karczma, sklep, świetlica i straż pożarna. We wsi działał wodociąg i instalacja elektryczna. W styczniu 1945 r. miejscowość zajęły oddziały 69 Armii I Frontu Białoruskiego, dowodzone przez gen. Władimira Kołpakczi^{[potrzebny przypis]}. Na mocy decyzji zwycięskich mocarstw ludność niemiecka została przesiedlona za Odrę (czerwiec 1945 r.). Do Starego Dworu zaczęli napływać polscy przesiedleńcy z Kresów i centralnej Polski.

Lata 1945–1999

Po wojnie wieś stopniowo zaludniała się, w 1955 r. liczyła już 412 mieszkańców (więcej niż w 1939 r.). Od 1952 r. funkcjonowała spółdzielnia rolnicza, a od 1956 r. Państwowe Gospodarstwo Rolne podległe PGR z Bukowca oraz gospodarstwa indywidualne. W Starym Dworze działała szkoła podstawowa, Klub Książki i Prasy „Ruch”, Ochotnicza Straż Pożarna i Koło Gospodyń Wiejskich. Przemiany w 1989 r. niekorzystnie wpłynęły na życie mieszkańców, rozwiązano PGR, przestał działać klub i w 1994 r. zamknięto szkołę. Zamarło życie kulturalne i nastąpiło zubożenie wiejskiej społeczności. Bezrobocie i degradacja społeczna spowodowały wiele patologii, takich jak alkoholizm i wykluczenia społeczne^{[potrzebny przypis]}.

Czasy współczesne

Współczesny Stary Dwór liczy ok. 360 mieszkańców. Na terenie wsi nie ma żadnych zakładów produkcyjnych, istnieje jedynie osiem indywidualnych gospodarstw rolnych, zakład zieleni i kilka małych firm rodzinnych. We wsi istnieje boisko sportowe, plac zabaw dla dzieci, a w centrum obok kościoła zagospodarowano plac do organizowania festynów. Istnieje tylko 150 m chodnika, a drogi wymagają remontów^{[potrzebny przypis]}.

Do pozytywnych zjawisk w ostatnich latach można zaliczyć powstanie w 2004 r. Stowarzyszenia „Nasza Wieś Jutro”, które dzięki pomocy Unii Europejskiej wydało „Kronikę Małej Ojczyzny” i zorganizowało m.in. festyn z okazji XI Spotkań Europejskich. Działają Rady Sołecka i Parafialna^[13].

W grudniu 2006 r. zakończono przebudowę, remont i wyposażenie świetlicy wiejskiej w Starym Dworze. Inwestycja uzyskała dofinansowanie ze środków pomocowych Unii Europejskiej.

Parafia pw. św. Wawrzyńca w Starym Dworze

Parafię rzymskokatolicką pw. św. Wawrzyńca erygowano w 1947, od tego czasu prowadzone są księgi metrykalne i kronika. Do parafii należą kościoły pw. św. Marcina w Bukowcu i św. Józefa w Wyszanowie^[14]. Pierwszym proboszczem w Starym Dworze został 26 września 1947 r. ks. Stanisław Dąbrowski. Kapłan oprócz działalności duszpasterskiej prowadził również działalność kulturalną, zorganizował chór, amatorski teatr, a po remoncie organów, koncerty. Kolejnymi proboszczami byli:

• od 8 czerwca 1960 r. ks. Edward Chańczewski,
• od 21 lipca 1979 r. ks. Franciszek Słoma TJ (organizator odbudowy kościoła w Bukowcu),
• od 25 sierpnia 1988 r. ks. Tadeusz Kulczyk,
• od 24 czerwca 1992 r. ks. Mieczysław Sołtys,
• od 1 sierpnia 2017 r. ks. Stanisław Jażdżewski^[15].

Od początku istnienia parafii działały przy niej rady kościelne, organizując remonty świątyni i plebanii. Po rozwiązaniu i zamknięciu szkoły parafia jest jedyną instytucją społeczną mieszczącą się w Starym Dworze^[16].

Zabytki

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisany jest^[17]:

• dwór, z końca XVIII wieku

inne zabytki:

• kościół w Starym Dworze w obecnej postaci powstał w latach 30. XX w., gdy poddano go gruntownej przebudowie. Zachowało się częściowo wyposażenie z XVIII w. będące pozostałością po działalności opata paradyskiego Józefa Górczyńskiego w latach 1722–1742. Jest to ołtarz z obrazem św. Wawrzyńca, ołtarze boczne oraz ambona. Pamiątką po dawnej świątyni jest zachowany mur kościelny, który otaczał przykościelny cmentarz, oraz furta cmentarna z datą 1772^[18]
  • wieża kościelna – współczesną wzniesiono w 1932 na miejscu starej drewnianej. Nowa budowla została wyposażona w zegar (działa) i przewieszono dzwon z 1635. Jest to jeden z najstarszych instrumentów ziemi międzyrzeckiej, ma średnicę 74 cm, waży ok. 230 kg i ma łacińską inskrypcję „LAUDATE DOMINUM IN CYMBALIS BENE SONATIBUS. PS (ALMUS) 150. A (NNO) D (OMINI) 1635.” (Chwalcie Pana na harfie i cytrze, psalm 150. Roku Pańskiego 1635)^[19]
• zespół pałacowo-folwarczny z XVIII w. z parkiem romantycznym założonym na początku XIX w., przekształconym w drugiej połowie XIX w. na krajobrazowy. Park ma powierzchnię 2,2 ha, dominują w nim lipy i dęby. Znajduje się w południowo-wschodniej części wsi, obok drogi do Łagowca
• cmentarz, usytuowany przy drodze do Bukowca. Zachowała się na nim neogotycka kaplica i okazały grobowiec z portykiem doryckim. Przy drogach w kierunku Bukowca i Szumiącej stoją kapliczki z przełomu XIX i XX w.^[20]
• resztki zespołu parkowego, pozostałość po nieistniejącym już folwarku, zachowały się między miejscowościami Stary Dwór i Wyszanowo. Obok alei ozdobnych drzew (dęby, lipy i kasztanowce) ukryty jest dawny staw, nad którym rosną wierzby płaczące.