Loading AI tools
Polski herb szlachecki Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Rawicz – polski herb szlachecki, noszący zawołanie Rawa[1]. Wzmiankowany w najstarszym zachowanym do dziś polskim herbarzu, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, spisanym przez historyka Jana Długosza w latach 1464–1480[2]. Rawicz jest jednym z 47 herbów adoptowanych przez bojarów litewskich na mocy unii horodelskiej z 1413 roku[3].
 Herb Rawicz | |
| Typ herbu | |
|---|---|
| Zawołanie |
Rawa |
| Alternatywne nazwy |
Miedźwiada, Miedźwioda, Niedźwiada, Niedźwieda, Niedźwioda, Rawa, Rawic, Rawita[1] |
Herb występował głównie wśród rodzin osiadłych w ziemiach krakowskiej i sandomierskiej[1]. Spośród najbardziej znanych rodów pieczętujących się herbem Rawicz, należy wymienić Dembińskich[4] i Ożarowskich[5].
Rawicza używał też Julian Ursyn Niemcewicz[1].
Jan Długosz (1415–1480) blazonuje herb i opisuje herbownych następująco[2]:
Rawa, in campo glauco virginem coronatam in amictu rubeo, manibus extensis, nigro urso insidentem. Ex Bohemica gente, que lilie Yrsouiczy nominantur, ducens genus, a Bohemie ducibus ob perfidie scelus cum omni eorum cognacione exterminati preter paucos, qui in Poloniam fugientes, in notabilem cręuere familiam. Seueri, audaces et crudeles viri; nonnulli eciam sanguinarii, periculorum contemptores.
Po przetłumaczeniu:
Rawa, w polu szarym ukoronowana dziewica w sukni czerwonej, z ramionami rozpostartymi, czarnego niedźwiedzia dosiadająca. Pochodzili z narodu czeskiego, gdzie nazywani są Wrszowcami; z powodu zbrodni wiarołomstwa wytraceni z całym ich rodem przez książąt Czech, z wyjątkiem niewielu, którzy uszedłszy do Polski rozrośli się w znakomitą rodzinę. Mężowie surowi, nieustraszeni i okrutni, niektórzy również skłonni do rozlewu krwi, gardzący niebezpieczeństwami.
Kasper Niesiecki, podając się na dzieła historyczne Bartosza Paprockiego i Szymona Okolskiego, opisuje herb[6][a]:
Powinna być panna rozczesana, w koronie na głowie, ręce obie do góry rozszerzone i trochę podniesione mająca, w sukni, tylko po ramiona gołe ręce, siedząca na niedźwiedziu czarnym, w lewą tarczy bieżącym, prawa noga przednia jak do biegu podniesiona u niego, w polu żółtym. W hełmie nad koroną między dwiema jelenimi rogami pół niedźwiedzia większe, obróconego w lewą tarczy, jakby siedzącego, nogę przednią spuścił, w prawej różą trzyma.
Opis skonstruowany współcześnie brzmi następująco[b]:
Na tarczy w polu złotym na niedźwiedziu kroczącym, czarnym, panna w czerwonej sukni, rozczesana w koronie złotej.
W klejnocie między dwoma rogami jelenimi pół niedźwiedzia czarnego, wspiętego, z różą czerwoną w prawej łapie.
Labry herbowe czerwone, podbite złotem.
Jeden z najstarszych herbów polskich, przysługujący od XIV wieku m.in. rodom wywodzącym się z ziemi rawskiej (zdaniem m.in. Długosza, Rawici to potomkowie Wrszowców, możnowładców czeskich osiadłych od XII wieku w Polsce; Niesiecki natomiast uważa, że pochodzenie Rawitów jest polskie jeszcze z czasów monarchów pogańskich[9]).
Herb jako taki powstał w XIV w. przestawiając w różnych wariantach pannę i niedźwiedzia[potrzebny przypis].
Piekosiński próbując przyporządkować najdawniejsze osoby do rodu oparł się na następującym kryterium: imiona osób pochodzących przede wszystkim z rodu Rawitów to najprawdopodobniej: Warsz, Goworek, Grot, Męcina (ta metoda może powodować pomyłki o czym pisze sam autor)[10]. Z kolei Paprocki pisze, że imiona protoplastów rodu to: Prandota, Goworek, Groth, Wars[11] - w Dodatku do herbarza polskiego ks. K. Niesieckiego padają te same imiona jednakże (za Okolskim i Duńczewskim) jako synów Kochana księcia śląskiego, a nie Werszowców.[12] "Panna na niedźwiedziu” była używana jako znak na pieczęciach przed uznaniem herbu np. już w roku 1306[13].
Pierwszy znany wizerunek ukształtowanego herbu widnieje na pieczęci Jana Grota, biskupa krakowskiego z 1334 r.[7]
W 1359 w lasach Płoniny na Wołoszczyźnie, w klęsce poniesionej przeciwko armii mołdawskiej, chorągiew Rawitów miała wpaść w ręce nieprzyjacielskie[14].
Najwcześniejsze lokalne źródło heraldyczne wymieniające ten herb to wspomniane już wcześniej Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, datowane na lata 1464–1480. Autorem tego dzieła jest polski historyk, Jan Długosz[2].
W 1413 w wyniku unii horodelskiej herb został przeniesiony na Litwę[3].
Ród Rawitów używał zawołania „Rawa”. Ostrowski podaje, że najstarsza zapiska sądowa z nazwą „Rawa” pochodzi z 1413 roku (dotyczy Goworka z Bełszna „de cleijnodio Rawa”[15]), nazwa „Rawicz” pojawia się w nich później, dopiero w XVI w.[7]
Do niedźwiedzia w tarczy herbowej autor XVI-wiecznego herbarza – Bartosz Paprocki, i inni dawni heraldycy dodali odpowiednią legendę, wedle której, herb przywędrował do Polski przez Lotaryngię z Anglii za sprawą potomków króla Kanuta Wielkiego. Legendy herbowe podają daty występowania herbu, w czasach jeszcze przedheraldycznych, mianowicie w Polsce przed 1109 rokiem, a w Lotaryngii, od 1003.[11]
Początki rodu tak opisują historycy, heraldycy:
Rawa (...) wywodzący się z plemienia czeskiego, gdzie nazywani są Wrszowcami; z powodu zbrodni wiarołomstwa wytraceni z całym ich rodem przez książąt Czech, z wyjątkiem niewielu, którzy uszedłszy do Polski rozrośli się w znakomitą rodzinę. Mężowie surowi, nieustraszeni i okrutni, niektórzy również skłonni do rozlewu krwi, gardzący niebezpieczeństwami. (Jan Długosz, Insignia, 18)
Długosz w historyi swojej lib. 4. w roku 1100. pisze, że Wawrzyniec Lorek, Bożej nazwany, z familii Rawitów, od Bretysława książęcia czeskiego urażony, że całą jego familią z państw swoich rugował, zabił go, na którego miejsce Borzywoj brat jego rządy czeskie objął, Bożejowi i Mutynie, bratu jego rodzonemu, darowawszy zabójstwo, do łask przywrócił (...), atoli Światopełk książę czeski w roku 1108 Mutynę i z synami dwiema jego, Bożejem i Boraszkiem, także Unisława i Domisława, wszystko to Rawiczanie byli, pozabijać kazał, czym przerażeni drudzy tegoż domu familianci do Polski się wynieśli; przyjął ich mile Bolesław III Krzywousty król Polski i w dobra ich w rawskim województwie opatrzył, gdzie wiele zamków i miast pofundowali i familią swoją w tym kraju rozplenili. (...) Atoli Paprocki w Ogrodzie fol. 183. Balbinus Epitom. Rer. Bohem. lib. 2. c. 9. poświadcza i Bielski, że to nie Ursovitae byli, jako chce Długosz, ale Wersovitae, nie Rawiczanie, ale Werszowcy; a drudzy, już ich Ursovitas, już Wersovitas piszą, w czem się mylą, bo inszy jest herb Wiersza, inszy Rawicz. Lepiejby tedy mówić, że i herb ten i familianci jego, jeszcze za monarchów pogańskich w tej ojczyznie kwitnęli[9].
Symbolika z wizerunkiem niedźwiedzia, występuje jako atrybut dostojników w zachodniej Europie w VIII wieku. Symbol niedźwiedzia, kojarzonego z siłą, występuje także w czasach prehistorycznych, i w kulturach pozaeuropejskich. W heraldyce Niemiec niedźwiedź (dawniej także w wersjach: orzeł stojący na niedźwiedziu czy orzeł nad niedźwiedziem) pojawia się w symbolice miasta Berlin co najmniej od XIII wieku. Obecnie herbem miasta jest niedźwiedź stojący na tylnych łapach. Na herb Rawicz miała z dużym prawdopodobieństwem wpływ zachodnioeuropejska heraldyka[16]. Niedźwiedź występuje również w herbach na terenie krajów położonych na wschód od Polski. Przykładem jest herb Jarosławia (miasta w Rosji), w którym widnieje kroczący na tylnych łapach niedźwiedź (w dawnych czasach z partyzaną, trójzębem lub pastorałem w łapie, w wersji obecnej z toporem). Jest to miasto, które było stolicą jednego z ruskich księstw, a także podczas zajęcia Moskwy po interwencji wojsk polskich i szwedzkich tymczasową stolicą całego Cesarstwa (por. historia Jarosławia).
W opinii Piekosińskiego pierwsi polscy Rawici to pięciu Werszowców, którzy uciekli z Czech do Polski, prawdopodobnie o imionach „Warsz, Gowor, Męcina, Bożej i Grot”[17]. Wdowa po Goworze wpisana została do albumu konfraternii klasztoru lubińskiego ok. 1170 roku[18]. W 1144 roku na pogrzebie księżnej Salomei obecny był Męcina z Rawitów.[potrzebny przypis]
W 1195 roku komes Goworek (wspomniany przez Długosza przy Leszku Białym[19]) dowodził rycerstwem sandomierskim w bitwie nad Mozgawą (największa i bratobójcza bitwa w okresie rozbicia dzielnicowego).
Synowie Grota – potomka Goworka – Sięgniew i Warsz byli protoplastami dwóch podstawowych linii Rawiczan: Grotowiców i Warszowiców. Warszowice ulokowali się między innymi na Mazowszu.[potrzebny przypis]
Od imienia Warsz (a nie od legendarnego rybaka Warsa) wzięła nazwę dzisiejsza stolica Polski. Nie zachował się dokument lokacyjny Warszawy, można jednak sądzić, że miasto powstało na przełomie XIII i XIV w., kiedy uformowała się Stara Warszawa. Wiadomo jednak, że Warszawę założono na prawie chełmińskim, a zasadźcami byli prawdopodobnie Niemcy, majętni kupcy z Torunia. Nadana przez nich nazwa (pierwotnie Warszowa lub Warszewa) pochodzi od rycerza z rodu Rawów (Rawiczów) imieniem Warsz, do którego należała wieś z XII lub XIII w., leżąca w obrębie dzisiejszego Mariensztatu[20][potrzebny przypis].
Badacz dziejów Rawiczów, J. Wroniszewski (zobacz też hasło Solec w: Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu), w poświęconej im monografii napisał: W 1381 r. Goworek Kurzeski, cześnik rawski i sochaczewski, za zgodą żony Katarzyny oraz synów Goworka i Bartłomieja, sprzedał za 115 kop groszy wieś Solec mieszczaninowi warszawskiemu Piotrowi. Przy dokumencie wystawionym wtedy przez Goworka znajduje się jego pieczęć z herbem Rawa. (...) Solec będący przedmiotem powyższej transakcji to pierwotnie wieś parafialna Warszawy. Fakt posiadania przez Rawiczów Solca, obok nazwy Warszawa pochodzącej od imienia Warsz, wskazuje że również ta druga miejscowość mogła należeć do omawianego rodu[potrzebny przypis].
Zobacz też herbarz Szymona Okolskiego „Orbis Polonus” (1641-1645), T.2., 581-602.
Herb nadawany był również rodzinom nobilitowanym, m.in. gdańskim patrycjuszom Barom[potrzebny przypis].
Łacińska nazwa rodu Wrszowców to Vrsines[21] natomiast łacińska nazwa herbu Rawicz to Vrsyn od łac. Vrsi/Vrsa = niedźwiedzie/niedźwiedzica, w XVI wieku Niedźwiadowie bywają utożsamiani z Rawiczami[22]. Mimo podobnego zapisu czeskie Vrša (Wiersza - rodzaj więcierza, herb Werszowców) jest innym herbem niż Rawicz, co podkreśla Niesiecki.[9] Rawicz jest określeniem XVI-wiecznym, w XV wieku spotyka się Rawa, które być może ma związek z nazwą miejscowości i rzeki[23] Rawa (obecnie Rawka), pochodzenie której jest następujące:
Z tezą jakoby polskie herby w dużej części brały swe nazwy od rzek, nie zgadza się Piekosiński. Rozważa on raczej możliwość odosobowego pochodzenia, argumentując, że w nazwie Rawicz końcówka -icz sprawia, iż jest ona nazwą patronimiczną od imienia osoby założyciela rodu (syn Rawy = Rawicz), poza tym pisze, że Rawa jako duży ośrodek była najprawdopodobniej własnością książęcą a nie rodzinną[28], jednakże jak sam przyznaje nazwa Rawicz pojawia się np. w zapiskach sądowych dopiero w XVI wieku[29].
Legenda herbowa głosi, że po śmierci króla Anglii Knuta Wielkiego (syna Swenona I i Sygrydy – córki Mieszka I) państwo dostało się synowi zmarłego monarchy – Swenonowi. Obarczono go również obowiązkiem uposażenia swojej siostry – Klotyldy gdy ta zdecyduje się na zamążpójście. Gdy jednak do Londynu zaczęli zjeżdżać swaci dopytujący o rękę królewny, źli doradcy namówili młodego króla do wydania siostry na pożarcie czarnemu niedźwiedziowi, żyjącemu w jaskini i zagarnięcia posagu dla siebie. Modlitwy dziewicy spowodowały jednak, iż groźny zwierz dał się okiełznać pasem królewny. Niedoszła ofiara wróciła tryumfalnie do zamku, jadąc na grzbiecie niedźwiedzia, używając pasa jako cugli. Przerażony oczywistym cudem brat prosił siostrę o przebaczenie i zwrócił jej zagrabione skarby. Królewna po jakimś czasie wyszła za mąż za księcia Lotaryngii. Szczęśliwe małżeństwo Bóg obdarzył siedmioma synami, z których kilku zamieszkało w innych krajach, gdzie znaleźli dla siebie żony. Dwóch synów Klotyldy osiadło w Polsce, pod Rawą. Na wieczną pamiątkę cudownego wybawienia matki umieścili w swoim herbie rodowym dziewicę z koroną na głowie, siedzącą na czarnym niedźwiedziu. Nazwa herbu wzięła się od ich nowej siedziby[potrzebny przypis].
Istnieje, mające wiele prawdopodobieństwa, przypuszczenie, jakoby Warsz, XIII-wieczny kasztelan krakowski, pochodził z rodu Werszowców[30]. Zachowały się dwa odciski jego pieczęci (z 1278 i 1279 roku) z łacińskim napisem „Warsz kasztelan krakowski”. Pewne możliwe zastrzeżenia co do autentyczności dokumentu z roku 1278 wskazali i starali się wyjaśnić XIX-wieczni historycy[31], autentyczność obu odcisków pieczęci nie była podważana. Przedstawiają one znak zwany „godłem Warsza”[30] (Ostrowski oznaczył symbole z tych pieczęci „RAWA Ib i Ic”[32], a według Piekosińskiego jest to „stanica runiczna” Werszowców). W pracy Ryszarda Kiersnowskiego jest wzmianka (prawdopodobnie wynikła z interpretacji tezy Piekosińskiego sformułowanej przezeń jako pewnik, a nie hipoteza), że podobnych pieczęci Rawitów powinno być więcej, nie wskazał on jednak żadnych szczegółów[33], a inne dostępne opracowania nic o istnieniu takich pieczęci nie wspominają[potrzebny przypis].
Znak ten przedstawia krzyż grecki z nałożonym okręgiem i wszystkimi końcami ramion przekrzyżowanymi poza nim[16]. Może nasuwać skojarzenie z pochodzącymi jeszcze z czasów pogańskich krzyżami greckimi, krzyżem celtyckim, krzyżem słowiańskim „słonecznym”, czy też z używanym m.in. przez misjonarzy krzyżem zdwojonym[34] (porównaj też: herby Korybut i Brodzicz).
Znak może mieć swe źródło w jeszcze przedchrześcijańskim słowiańskim wzornictwie – we wczesnym średniowieczu podobne symbole są spotykane wśród tzw. gmerków – znaków rzemieślniczych (w szczególności garncarskich)[35]. Zobacz też: herb mieszczański, merk.
Podobne znaki widnieją również na niektórych wczesnośredniowiecznych europejskich monetach.[36]
Piekosiński twierdzi, że godło ma runiczne (zobacz: runy germańskie, tzw. runy słowiańskie) pochodzenie, większość historyków odrzuca jednak hipotezę o takim źródle polskich herbów[37].
Znaki tego typu są zbyt proste, by z całą pewnością wywodzić ich pochodzenie, ponieważ podobne do nich pojawiają się w zbyt wielu kulturach i okresach[38].
W pracach Franciszka Piekosińskiego z XIX wieku spotyka się hipotezę, iż poza kasztelanem, także ród Werszowców w Polsce mógł posługiwać się przed obraniem herbu znakiem przedheraldycznym znanym z pieczęci Warsza[39] (powołując się na Piekosińskiego tezę tę powiela/cytuje także Ostrowski)[32]
Lista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.
Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)[48]. Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego, Tadeusza Gajla[49] (77 nazwisk[50]). Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Rawicz. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to jednakże dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Rawicz[50]:
Tadeusz Gajl, Herbarz Polski
|
Spośród nazwisk niewymienionych na liście Tadeusza Gajla należy wymienić nazwisko Sołomerecki, należące do polskiego rodu książęcego. Sołomereccy używali również własnego herbu o nazwie Sołomerecki[51].
Niemal niezmienionego herbu Rawicz używają między innymi: Tomaszów Mazowiecki, Ożarów, Sawin, Mordy, Gmina Mniów. Wersją uszczerbioną lub odmianą herbu Rawicz posługują się takie miejscowości jak: Rawicz, Radzyń Podlaski, Margonin, Przysucha, Goniądz, Adamów, Mońki. Klejnotem herbu pieczętują się Mońki oraz posługiwała się nim dzielnica Warszawy Ursynów.
Herb Rawicz przedstawiany był w wielu odmianach. W podstawowej wersji herbu zmieniane były czasem ułożenie rąk panny, i jej pozycja w stosunku do zwierzęcia. Prócz najczęstszego przedstawienia, w pozycji siedzącej na grzbiecie niedźwiedzia, była ukazywana stojąca przed nim, lub obok niego. Zmieniany był niekiedy kolor sukni, co może wynikać z faktu iż najpopularniejszy od k. XVIII herbarz polski Niesieckiego nie precyzuje w opisie barwy szaty. Najstarsze źródła z kolorowym przedstawieniem herbu (Codex Bergshammar i Herbarz Złotego Runa, XV w.) przedstawiają szatę panny w barwie czerwonej. Istnieją odmiany herbu Rawicz, powstałe w związku z nobilitacjami lub nadaniami tytułów arystokratycznych. Od podstawowego herbu różnią się niekiedy tylko dodatkiem korony rangowej, zmianami klejnotu lub barw herbu – są to zwykle tzw. herby własne, czyli odmiany przysługujące tylko pojedynczym rodzinom. Większość z wymienionych poniżej to właśnie herby własne:
Juliusz Karol Ostrowski przytacza jeszcze odmiany numerowane Ib-p, ale są to raczej różne przedstawienia Rawicza na przestrzeni wieków, odmiany tarczy, maniery itp.[52]:
|
Odmiany herbu Rawicz         |
Odmiany arystokratyczne herbu Rawicz       .svg) |
 |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
