Pan Wołodyjowski

Pan Wołodyjowski – powieść historyczna Henryka Sienkiewicza, wydana w latach 1887–1888 w Warszawie nakładem dziennika „Słowo”; trzecia z powieści tworzących Trylogię (pozostałe części to Ogniem i mieczem oraz Potop)^[1]. Postać tytułowa, Michał Wołodyjowski, pojawia się w poprzednich tomach trylogii, wsławiając się chlubnymi czynami^[2].

Ten artykuł dotyczy książki. Zobacz też: Pan Wołodyjowski (film).

Pan Wołodyjowski

Strona tytułowa pierwszego wydania (1887), tom 1
Autor	Henryk Sienkiewicz
Typ utworu	powieść historyczna
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Warszawa
Język	język polski
Data wydania	1887–1888
poprzednia Potop następna brak

Pan Wołodyjowski uczy Basię fechtów (rys. Stanisław Batowski Kaczor)

Pogrzeb Wołodyjowskiego (rys. Włodzimierz Tetmajer)

Porwanie Basi przez Azję (rys. Juliusz Kossak)

Publikacja i tło historyczne

Powieść była publikowana w odcinkach w latach 1887–1888 w dzienniku „Słowo”, wydano ją w latach 1887–1888 w Warszawie nakładem tego samego dziennika^[2]. Niemal równocześnie z pierwszymi cyklicznymi publikacjami, odcinki pojawiały się także w dzienniku krakowskim „Czas” i w „Dzienniku Poznańskim”. Wydanie książkowe miało miejsce w latach 1887–1888. Część rękopisu powieści przechowywana jest w Ossolineum we Wrocławiu^[3].

Postaci autentyczne

Sienkiewicz wzorował postać Michała Wołodyjowskiego na autentycznym rycerzu Jerzym Wołodyjowskim^[4][5]. Towarzysz Wołodyjowskiego, Piętka, także istniał naprawdę. Z kolei postać Basi Wołodyjowskiej powstała na kartach powieści z inspiracji żoną Jerzego, Krystyną Jeziorkowską, jednak charakterologicznie obie kobiety były bardzo różne^[2]. Postacią częściowo autentyczną jest też Ketling (oryginalnie: Hekling / Heiking), major artylerii w Kamieńcu. Autor, bazując na prawdziwej biografii, skojarzył go z adoratorem Oleńki z wcześniejszych tomów, Hesslingiem^[2]. Nie do końca dobrze uźródłowioną historią, na której bazie Sienkiewicz tworzy wątek Zosi Boskiej, a także Ewki, jest biografia Adama Nowowiejskiego (zagończyk służący pod komendą Ruszczyca w Raszkowie). Inną postacią autentyczną jest pan Motowidło, podwładny książkowego pułkownika Wołodyjowskiego: zginął on pod Chocimem. Autentyczną postacią w powieści jest hetman Sobieski^[2].

Wydarzenia historyczne

W akcji powieści pisarz zawarł następujące wydarzenia historyczne^[6]:

• elekcja Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669)
• oblężenie Kamieńca Podolskiego (1672)
• bitwa pod Chocimiem (1673)

Fabuła

Fabuła powieści dzieje się głównie na Kresach i przedstawia wydarzenia historyczne z lat 1668–1673 (okres wojen z Turcją za panowania Michała Wiśniowieckiego). Tytułowy „pan Wołodyjowski”, nazywany też „Małym Rycerzem”, to Jerzy Michał Wołodyjowski znany z poprzednich części powieści: 42-letni, oddany Polsce i swojej rodzinie, pułkownik i dowódca o najwyższym morale i nie splamionym zdradą sumieniu^[2]. W ostatniej części Trylogii pan Wołodyjowski po licznych perypetiach, walkach z tureckim najeźdźcą, osobistych kłopotach (m.in. lęk o porwaną przez Azję ukochaną Baśkę), ginie samobójczą śmiercią, broniąc Kamieńca Podolskiego. Ostatnie słowa jakie przekazuje żonie brzmią: „Nic to”.

Adaptacje

• Pan Wołodyjowski – film fabularny z 1969 w reżyserii Jerzego Hoffmana
• Przygody pana Michała – serial telewizyjny z 1969 w reżyserii Pawła Komorowskiego