Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa
Wolna elekcja
wybory na króla Polski w Rzeczypospolitej Obojga Narodów Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Remove ads
Remove ads
Wolna elekcja – wybór monarchy nieprzestrzegający zasad sukcesji dynastycznej. W Rzeczypospolitej Obojga Narodów przybyła na pole elekcyjne w trybie pospolitego ruszenia, szlachta[1] głosowała województwami w obecności posłów, którzy zanosili jej głosy do Senatu: wybór króla ogłaszał marszałek, mianował natomiast prymas Polski. Senatorowie wiedli najważniejszą rolę w ustalaniu ostatecznych wyników wolnej elekcji[2].
.PNG)
Pierwsza wolna elekcja w Polsce odbyła się w roku 1573 we wsi Kamion pod Warszawą[3], rok po bezpotomnej śmierci ostatniego z Jagiellonów – Zygmunta II Augusta. Później ustalono stałe miejsce, w którym odbywała się elekcja – była to wieś Wola pod Warszawą. Jednak w 1733 roku na polach wsi Kamion odbyła się jeszcze jedna elekcja, w trakcie której na króla wybrano Augusta III Sasa[3].
Monarchia polska, elekcyjna od 1572 roku, za panowania królów z dynastii Wazów nabrała charakteru monarchii dziedziczno-elekcyjnej[4].
Od zawarcia unii lubelskiej (1569) każdy nowo koronowany król Polski zostawał władcą Litwy z urzędu i nigdy nie był podnoszony na Wielkie Księstwo Litewskie[5].
Remove ads
Rys historyczny
Podsumowanie
Perspektywa
Pierwsza udokumentowana elekcja na tron Polski odbyła się w roku 1386, a osobą która została wybrana na władcę ówczesnego państwa polskiego był Władysław Jagiełło. Król Zygmunt I Stary wydał dwa statuty w latach 1530 i 1538, którymi ustanowił raz na zawsze elekcję viritim. Na elekcję mógł przybyć każdy kto by chciał (unusquisque qui vellet) a elekcja ma być wolna (electio Regis libera)[6]. Ostatni król z dynastii Jagiellonów – Zygmunt II August zmarł 7 lipca 1572 roku. Otwierało to nowy okres w dziejach monarchii w Rzeczypospolitej – w Polsce nastało bezkrólewie.
Wygaśnięcie rodu Jagiellonów i związany z tym kryzys dynastyczny stał się testem trwałości państwa szlacheckiego. Obawiano się, że przedłużający się okres braku monarchy może źle wpłynąć na całą Rzeczpospolitą, a może nawet doprowadzić do jej upadku. Choć wielu możnych liczyło się z możliwością wygaśnięcia dynastii, nie istniały żadne ustalone metody postępowania w takiej sytuacji. Bezkrólewie stało się jednak rzeczywistością. W tej sytuacji szlachta podjęła próbę rozwiązania problemu bezkrólewia. Chodziło nie tylko o rozważenie kandydatów na nowego władcę, ale też o ustalenie sposobu jego wyboru, a także stworzenie takich mechanizmów, które gwarantowałyby, że nowy król nie naruszy zasad „złotej wolności”. Szlachta musiała przygotować umowę, dzięki której nie utraciłaby swoich wielkich przywilejów, a przy okazji zdołałaby zyskać pewne dodatkowe korzyści. Chodziło także o ochronę osiągnięć Rzeczypospolitej Obojga Narodów, takich jak tolerancja wyznaniowa, a także zabezpieczenie kraju na wypadek samowolnych decyzji króla czy konieczności prowadzenia wojny. W końcu jednak, pomimo lekkich sporów między szlachtą, magnatami i duchowieństwem, znaleziono porozumienie. Postanowiono, że do czasu wyboru następnego króla będą obowiązywać następujące ustalenia:
- Osobą sprawującą naczelną władzę będzie na czas bezkrólewia prymas Jakub Uchański (tzw. interrex),
- Konfederacje (kaptury) szlacheckie przejmą władzę w terenie (np. w województwach),
- Pokój religijny na terenie kraju zapewni tzw. konfederacja warszawska, uchwalona na początku 1573 roku.
Lecz najważniejszym wynikiem tego porozumienia między szlachtą było ustalenie, iż wybór na króla będzie się odbywał przez elekcję, której ostateczną formę ustalono na sejmie konwokacyjnym w 1573. Wybory miały być powszechne w obrębie stanu szlacheckiego (viritim, czyli „mąż w męża”). Inicjatorami pomysłu elekcji w systemie viritim była szlachta małopolska, a dokładniej: wojewoda sandomierski Piotr Zborowski, wojewoda krakowski Jan Firlej oraz kasztelan lubelski Stanisław Słupecki. Mieli oni „swojego człowieka” w sejmie – był to Jan Zamoyski (który został później wielkim kanclerzem koronnym i hetmanem), który ze wszystkich sił próbował przeforsować ten system elekcji. I rzeczywiście mu się udało, dzięki poparciu tego pomysłu także przez duchowieństwo, które było zaniepokojone dużą liczbą protestantów zasiadających w senacie.
Od tej pory wybieranie monarchy nazywało się wolną elekcją, i w istocie była ona wolna, mógł w niej uczestniczyć każdy szlachcic, a nie tak jak w przeszłości tylko członkowie sejmu.
Pierwsza wolna elekcja zgromadziła rekordowo dużo szlachty (40–50 tys.), na następne nie przyjeżdżało już tak wielu głosujących. Na drugiej wolnej elekcji, która odbyła się w 1575 r. w porównaniu do pierwszej stawiło się tylko 12 tys. osób (z Prus Królewskich przybyły zaledwie 2 osoby). Na elekcję 1668 przybyło pieszo aż 2 tysiące Mazurów – biednej szlachty mazowieckiej nie stać było na konie, a do Warszawy mieli blisko.
Wolna elekcja była systemem, który osłabiał władzę króla. Stawała się powodem do kłótni między głosującymi województwami (spory o kandydatów do tronu), a przede wszystkim dawała możliwość ingerowania obcym dynastiom w sprawy państwa polsko-litewskiego. Projekt reformy elekcji w 1589 został odrzucony[7], podobnie choć z innych przyczyn kolejny w latach 1661–1662[8].
Konstytucja 3 maja z uwagi na doznane klęski bezkrólewiów peryodycznie rząd wywracających wprowadzała tron elekcyjnym przez familie, uznając elektora saskiego Fryderyka Augusta za następcę Poniatowskiego, wobec braku męskich potomków elektora następcą miał być jego zięć za zgodą stanów zgromadzonych, córce jego dobrany (...) zachowując przy narodzie prawo, żadnej preskrypcyi podpadać nie mogące, wybrania do tronu drugiego domu po wygaśnieniu pierwszego (art. VII), co 25 lat miano rozważać poprawki do Konstytucji (art. VI).
Remove ads
Procedura
- Początek bezkrólewia – po śmierci lub abdykacji króla następowało bezkrólewie, a władzę przejmował interrex, którym był pierwszy senator, czyli prymas Polski i Litwy.
- Sejm konwokacyjny – prymas niezwłocznie po nastaniu bezkrólewia zobowiązany był do zwołania Sejmu, zwanego konwokacyjnym, gdyż ustalano na nim szczegółowo pacta conventa, czyli zobowiązania, jakie przyszły król musiał wypełnić. Na sejmie tym ustalano też datę i miejsca zwołania elekcji. Sejm trwał co do zasady ok. dwa tygodnie[9].
- Sejm elekcyjny – czyli właściwa elekcja. Na sejm ten miał prawo przybyć i głosować na nim każdy szlachcic polski. Dokładne liczby uczestników nigdy nie zostały spisane, szacuje się, że udział brało od 10 000 do ponad 100 000 osób[9]. Zwykle ok. 10–15 tys. Co do zasady cały sejm miał trwać sześć tygodni[9]. Na miejsce przeprowadzenia sejmów elekcyjnych wybierano podwarszawską wieś Wolę. Kandydaci zgłaszali chęć zostania królem osobiście lub przez swoich przedstawicieli[9](zwłaszcza obcokrajowcy). Po wybraniu władcy zwoływany był sejm koronacyjny.
- Sejm koronacyjny – odbywał się w Krakowie, gdzie tradycyjnie przeprowadzano obrzęd koronacji (dwa razy odstąpiono od tego zwyczaju podczas okresu wolnej elekcji). Obrzędu dokonywał, co do zasady prymas. Sejm trwał około dwa tygodnie[9]. W czasie sejmu król elekt dopełniał formalności wyboru, ślubował m.in. przestrzegać artykułów henrykowskich i uzgodnionych pacta conventa. Po tym fakcie następował trzydniowy obrzęd koronacji w katedrze wawelskiej.
Remove ads
Wolne elekcje w Polsce[10][11]
Podsumowanie
Perspektywa
Do momentu ich zniesienia przez Sejm Czteroletni w 1791 odbyło się 11 wolnych elekcji[12].
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Remove ads
Upamiętnienie
- Pole elekcyjne na Woli zostało upamiętnione pomnikiem Electio Viritim odsłoniętym w 1997[15].
- W październiku 2010 placowi zlokalizowanemu w rejonie ul. Obozowej i J. Ostroroga, na którym znajduje się pomnik Electio Viritim, nadano nazwę Pole Elekcyjne[16].
- Elekcje Henryka Walezego (1573) i Augusta III (1733) przeprowadzone na terenie wsi Kamion upamiętnia tablica umieszczona w 1996 na fasadzie konkatedry Matki Bożej Zwycięskiej[17].
- Kamionkowskie Błonia Elekcyjne, których nazwa upamiętnia elekcje na terenie wsi Kamion.
Remove ads
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads