Monarchia

Monarchia (łac. monarchia, ze stgr. μοναρχία, monarchía „jedynowładztwo”, od μόναρχος „jedyny władca”, od μόνος monos „jeden” i ἀρχός archós „początek”^[1]) – forma rządów, w której głową państwa jest jedna osoba, nazywana monarchą, nie wybierana w sposób republikański. Zazwyczaj:

• monarcha sprawuje władzę dożywotnio (z wyjątkiem Andory, Malezji, Samoa oraz Zjednoczonych Emiratów Arabskich);
• jego funkcja jest często dziedziczna (z wyjątkiem monarchii elekcyjnych);
• jego stanowisko jest nieusuwalne.

Korona, najważniejszy atrybut monarchy (tu:chrześcijańska korona Królestwa Włoch)

Obecnie w wielu państwach z takowym ustrojem politycznym monarcha pełni jedynie funkcje reprezentacyjne. Kierowanie przez niego polityką jest znikome lub żadne.

Historia ustroju

Król Salomon, starożytny monarcha Izraela

W pierwszych wspólnotach plemiennych nie istniała hierarchia, która (wśród ludów europejskich) pojawiła się pod koniec demokracji wojennej, a na Bliskim Wschodzie przed powstaniem pierwszych cywilizacji.

W początkach starożytności monarcha zyskał praktycznie nieograniczoną władzę (w ustroju despotycznym), w niektórych krajach był uznawany za boga lub półboga (faraon, august), niekiedy miał pozostawać w łączności z bóstwami.

W średniowieczu powstały nowe, feudalne formy monarchii: patrymonialna oraz stanowa. Uzasadnieniem władzy monarchów było jej pochodzenie od Boga, stąd ich pozycja była teoretycznie niepodważalna. Byli suzerenami, jednak nie zawsze mogli wyegzekwować swą władzę i ich wpływ został ograniczony. Powstawały pierwsze parlamenty (tym samym monarchie parlamentarne).

Od XV wieku w Europie zachodniej ponownie wzrosło znaczenie monarchy, do władzy prawie nieograniczonej lub nieograniczonej, czyli absolutnej. Monarchia absolutna Ludwika XIV była wzorem dla innych monarchów Europy, szczególnie Prus, Rosji i Szwecji.

Rozwój przemysłu i handlu, wzrost pozycji burżuazji i klasy średniej, rewolucja francuska (1789-1799) doprowadziły do upadku absolutyzmu. Narodził się pogląd, że suwerenem jest społeczeństwo, które ma prawo powoływać i odwoływać sprawujących władzę. Opracowana przez Thomasa Jefferona Deklaracja Niepodległości głosiła: Rząd czerpie swą władzę ze zgody rządzonych. Lud ma prawo zmienić go lub usunąć^[2].

Ta sytuacja, wsparta przez powstanie Stanów Zjednoczonych (4 lipca 1776), wymusiła ograniczenia praw monarchy. Gdy pułkownik Lewis Nicola w liście do Jerzego Waszyngtona (przyszłego prezydenta USA) zaproponował mu aby koronował się na króla, ten odpisał mu jednoznacznie: Pomysł taki uważam za odrażający i stanowczo go potępiam^[3]. Doprowadziło to do powstania pierwszych monarchii konstytucyjnych (Francja, Rzeczpospolita Obojga Narodów), gdzie król był zwierzchnikiem administracji.

Nieco inna sytuacja miała miejsce w Anglii, a następnie w Wielkiej Brytanii. Ustrój panujący w tym kraju określa się mianem monarchii parlamentarnej.

Upadek wielu monarchii nastąpił po I wojnie światowej. Nowo powstałe państwa (Czechosłowacja, Polska itd.) wybrały ustrój republikański, w wielu krajach obalano monarchie, zastępując je republikami (Niemcy, Austro-Węgry, Turcja).

Nazewnictwo

Od kręgu kulturowego oraz religii zależy nazwa monarchii:

• chrześcijańskie monarchie były m.in. cesarstwami, królestwami, księstwami (nazwy tworzono od tytułu monarszego, w tym od tytułów szlacheckich) czy carstwami;
• islamskie monarchie są sułtanatami, emiratami lub zapożyczają nazwy europejskie, np. Królestwo Maroka;
• w Azji funkcjonowały także nazwy chanatu i kaganatu
• W Indiach występowały tytuły Radży I Maharadży
• na Dalekim Wschodzie najważniejszymi monarchiami były cesarstwa w Indiach, Chinach i istniejące do dziś Cesarstwo Japonii.

Sukcesja tronu

pocztówka-monarchowie panujący w 1908 r.

Osobny artykuł: sukcesja tronu.

Zazwyczaj monarchie są dziedziczne, tzn. po śmierci władcy tron obejmuje jedno z jego dzieci. W Europie początkowo był to najstarszy syn monarchy, później dopuszczano również córki (por. Jadwiga Andegaweńska, sankcja pragmatyczna). Czasem jednak zdarzało się, że monarcha umierał bezdzietnie, wówczas władzę mogła objąć osoba spokrewniona, niebędąca zstępnym. Czasem następcę monarcha mógł wyznaczyć na podstawie czynności prawnej: testamentem lub zawierając układ o przeżycie.

W innych kulturach sukcesja władzy wyglądała inaczej. Przykładowo w Imperium Inków panowała tradycja iż dziedzicem tronu powinien być jeden z synów Inki i Coyi (małżonka królewska najczęściej bliska siostra władcy , siostra lub kuzynka). W Cesarstwie Rzymskim bardzo często następcami tronu zostawali adoptowani synowie cesarzy ( np adoptowany syn Oktawiana Augusta - Tyberiusz czy adoptowany syn Klaudiusza - Neron

Zdarzało się, że sprawa sukcesji była niejasna, gdy wiele osób jednocześnie dowodziło swoich praw do tronu. Z tego powodu wybuchały wojny, np. wojna o sukcesję austriacką, wojna o sukcesję hiszpańską oraz wojna o sukcesję polską.

Niektóre państwa były monarchiami elekcyjnymi, tzn. takimi, gdzie monarchą zostawała osoba wybrana przez elektorów. Przykładem historycznych monarchii elekcyjnych mogą być takie państwa, jak Państwo Kościelne, Rzeczpospolita Obojga Narodów, Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, a obecnie Watykan.

Obecne monarchie (stan na rok 2022)

Osobny artykuł: Lista istniejących monarchii.

Byłe monarchie

Poniżej podano wykaz monarchii, które istniały w okresie nowożytnym, ale już nimi nie są.

Państwo	Typ monarchii	Data zniesienia	Ostatni monarcha
Afganistan	królestwo	17 lipca 1973	Muhammad Zahir Chan
Afryka Środkowa	cesarstwo	20 września 1979	Bokassa I
Albania	królestwo	7 kwietnia 1939	Zogu I
Asir[4] (ob. część Arabii Saudyjskiej)	emirat	20 listopada 1930	Sajjid al-Hasan ibn Ali al-Idrisi al-Hasani
Austria[a]	cesarstwo	11 listopada 1918[b]	Karol I
Bahawalpur (ob. część Pakistanu)[c]	księstwo	14 października 1955	Sadeq Mohammad Chan V
Benin[d]	królestwo	1904	Agoliagbo
Birma	królestwo	29 listopada 1885	Thibaw
Brazylia	cesarstwo	15 listopada 1889	Piotr II
Bułgaria	carstwo	15 września 1946	Symeon II
Burundi	królestwo	28 listopada 1966	Ntare
Chiny	cesarstwo	12 lipca 1917[e]	Puyi
Chorwacja[f]	królestwo	31 lipca 1943	Tomisław II
Czarnogóra	królestwo	26 listopada 1918[g]	Mikołaj I
Czechy	królestwo	28 października 1918[h]	Karol III Habsburg
Dżabal Szammar[5] (ob. część Arabii Saudyjskiej)	emirat	2 listopada 1921	Muhammad (II) ibn Talal al Rashid
Egipt	królestwo	23 lipca 1952	Fuad II
Etiopia	cesarstwo	12 marca 1975	Haile Selassie I
Fidżi[i]	królestwo	10 października 1874[6]	Seru Epenisa Cakobau
Finlandia	królestwo	14 grudnia 1918	Väinö I
Francja	cesarstwo	4 września 1870	Napoleon III
Grecja	królestwo	8 grudnia 1974	Konstantyn II
Haiti	cesarstwo	1859	Faustyn
Hajdarabad[7] (ob. część Indii)[c]	księstwo	17 września 1948	Asaf Jah VII
Hawaje[8] (ob. część Stanów Zjednoczonych)	królestwo	17 stycznia 1893	Lydia Liliʻuokalani
Hidżaz[9] (ob. część Arabii Saudyjskiej)	królestwo	19 grudnia 1925	Ali ibn Husajn
Irak	królestwo	14 lipca 1958	Fajsal II
Iran	cesarstwo	1 kwietnia 1979	Mohammad Reza Pahlawi
Irlandia	królestwo	1 stycznia 1801	Jerzy III
Islandia[10]	królestwo[j]	17 czerwca 1944	Chrystian X[k]
Jemen	królestwo	26 września 1962	Muhammad al-Badr
Kazachstan	chanat	1847	Kenesary Qasymŭly
Korea Południowa[11]	cesarstwo	29 sierpnia 1910[l]	Sunjong
Korea Północna[11]
Kurdystan (ob. część Iraku)[c]	królestwo	lipiec 1924	Mahmud Barzanji
Laos	królestwo	2 grudnia 1975	Savang Vatthana
Libia	królestwo	1 września 1969	Idrys I
Litwa	królestwo	2 listopada 1918	Mendog II
Madagaskar	królestwo	1896	Ranavalona III
Malediwy	sułtanat	11 listopada 1968	Muhammad Fareed Didi
Mandżukuo (ob. część ChRL)[m]	cesarstwo	17 sierpnia 1945	Puyi
Meksyk	cesarstwo	1867	Maksymilian I
Mengjiang (ob. część ChRL)[m]	księstwo	19 sierpnia 1945	Demchugdongrub
Mołdawia (ob. część Rumunii i Mołdawii)	hospodarstwo	24 stycznia 1859	Aleksander Jan Cuza
Mongolia[12]	teokracja	20 maja 1924	Bogda Chan
Nepal	królestwo	28 maja 2008	Gyanendra Bir Bikram Shah Dev
Niemcy	cesarstwo	18 listopada 1918	Wilhelm II
Polska Polska Polska i Litwa	królestwo królestwo królestwo i wielkie księstwo	14 listopada 1918 3 marca 1918 25 listopada 1795	Rada Regencyjna Mikołaj II[n] Stanisław August Poniatowski
Portugalia	królestwo	4 października 1910	Manuel II
Riukiu (ob. część Japonii)	królestwo	11 marca 1879	Shō Tai
Rosja	cesarstwo	16 marca 1917	Michał II Romanow[o]
Rumunia	królestwo	30 grudnia 1947	Michał I
Rwanda[p]	królestwo	28 stycznia 1961	Kigeli V
Serbia[13][q]	królestwo	29 października 1945[r]	Piotr II Karadziordziewić
Sikkim (ob. część Indii)	królestwo	16 maja 1975	Palden Thondup Namgyal
Syria[c]	królestwo	24 lipca 1920	Fajsal I
Tunezja	królestwo	25 lipca 1957	Muhammad VIII
Imperium Osmańskie (ob. Turcja)	sułtanat	1 listopada 1922	Mehmed VI
Tybet (ob. część ChRL)	teokracja	1950	Dalajlama XIV
Ukraina[s][14]	hetmanat	14 grudnia 1918	Pawło Skoropadski
Węgry[t]	królestwo	16 listopada 1918[u], 1 lutego 1946[v]	Karol IV[w]
Wietnam	cesarstwo	30 sierpnia 1945	Bảo Đại
Włochy	królestwo	12 czerwca 1946	Humbert II
Wolne Państwo Kongo	królestwo[x]	15 listopada 1908[y]	Leopold II Koburg
Zanzibar[15] (ob. część Tanzanii)	sułtanat	12 stycznia 1964	Dżamszid ibn Abd Allah

Oprócz tego władca brytyjski, który panuje obecnie łącznie w 15 monarchiach w przeszłości pełnił funkcję monarchy w następujących państwach, które obecnie mają ustrój republikański: Wolne Państwo Irlandzkie (1931–1949), Związek Południowej Afryki (1931–1961), Indie (1947–1950), Pakistan (1947–1956), Cejlon (1948–1972), Ghana (1957–1960), Nigeria (1960–1963), Sierra Leone (1961–1971), Tanganika (1961–1962), Trynidad i Tobago (1962–1976), Uganda (1962–1963), Kenia (1963–1964), Malawi (1964–1966), Malta (1964–1974), Gambia (1965–1970), Gujana (1966–1970), Barbados (1966–2021), Mauritius (1968–1992), Fidżi (1970–1987)^[16].

Żyjący byli monarchowie

Portret	Były monarcha	Państwo	Tytuł	Dynastia	Data urodzenia	Lata panowania	Przyczyna ustania mandatu
	Gyanendra	Nepal	król	Szah	7 lipca 1947	1950–1951 i 2001–2008	zniesienie monarchii
	Symeon II	Bułgaria	car	Koburgowie	16 czerwca 1937	1943–1946[z]	zniesienie monarchii
	Fu’ad II	Królestwo Egiptu	król	Muhammad Ali	16 stycznia 1952	1952–1953	zniesienie monarchii
	Nicolas Sarkozy	Andora	Współksiążę francuski	z urzędu jako prezydent Francji	28 stycznia 1955	2007–2012	koniec kadencji
	Jigme Singye Wangchuck	Bhutan	król	Wangchuck	11 listopada 1955	1972–2006	abdykacja
	Tuanku Syed Sirajuddin	Malezja	król	z wyboru	17 maja 1943	2001–2006	koniec kadencji
	Tuanku Mizan Zainal Abidin	Malezja	król	z wyboru	22 stycznia 1962	2006–2011	koniec kadencji
	Tenzin Gjaco	Tybet	Dalajlama XIV	rozpoznany jako inkarnacja Dalajlamy XIII	6 lipca 1935	1940–1959	upadek państwa[aa]
	Beatrycze	Holandia (Królestwo Niderlandów)	królowa	Oranje-Nasau	31 stycznia 1938	1980–2013	abdykacja[ab]
	Hamad ibn Chalifa Al Sani	Katar	emir	Al Sani	1 stycznia 1952	1995–2013	abdykacja[ac]
	Albert II	Belgia	król	Koburgowie	6 czerwca 1934	1993–2013	abdykacja[ad]
	Jan Karol I	Hiszpania	król	Burbonowie	5 stycznia 1938	1975–2014	abdykacja[ae]
	François Hollande	Andora	Współksiążę francuski	z urzędu jako prezydent Francji	28 stycznia 1955	2012–2017	koniec kadencji
	Muhammad V Faris Petra	Malezja	król	z wyboru	22 stycznia 1962	2016–2019	abdykacja
	Akihito	Japonia	cesarz	—	23 grudnia 1933	1989–2019	abdykacja[af]
	Małgorzata II[17]	Dania	królowa	Glücksburgowie	16 kwietnia 1940	1972–2024[17]	abdykacja[ag]
	Tengku Abdullah	Malezja	król	z wyboru	30 lipca 1959	2019–2024	koniec kadencji

Zobacz też

Informacje w projektach siostrzanych

Multimedia w Wikimedia Commons

Cytaty w Wikicytatach

Definicje słownikowe w Wikisłowniku

• diarchia
• republika
• prawo oporu
• monarchizm

Uwagi

1. W latach 1867–1918 w unii realnej z Węgrami jako Austro-Węgry
2. Cesarz zrzekł się udziału w rządach, ale nie złożył formalnej abdykacji.
3. Państwo nie uznawane na arenie międzynarodowej.
4. W latach ok. 1600–1904 pod nazwą Dahomej
5. Patrz: Cesarze Chin, Puyi
6. Państwo marionetkowe pod kontrolą faszystowskich Włoch i III Rzeszy.
7. Włączenie królestwa do Serbii – utracenie niepodległości przez Czarnogórę.
8. Proklamacja Republiki Czechosłowackiej.
9. Także jako dominium brytyjskie, uwzględnione poniżej.
10. W unii personalnej z Królestwem Danii.
11. W związku z okupacją niemiecką Danii regencję w imieniu króla od 1941r. pełnił Sveinn Björnsson.
12. Aneksja Cesarstwa Korei przez Japonię jako prowincja Choson.
13. Państwo marionetkowe pod kontrolą Japonii.
14. Władca tytularny
15. Teoretycznie ostatni car Rosji. 15 marca 1917 Mikołaj II abdykował na rzecz swego brata Michała, który jednak odmówił przyjęcia/zrzekł się tronu następnego dnia.
16. W latach 1946–1962 część Ruanda-Urundi terytorium powiernicze ONZ pod administracją Belgii
17. Od 1 grudnia 1918 Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, od 3 października 1929 Królestwo Jugosławii.
18. Proklamacja Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii.
19. Struktura prawna Państwa Ukraińskiego była tamtejszym odpowiednikiem monarchii konstytucyjnej, bazowanej na niektórych aspektach ustroju Hetmanatu Kozackiego.
20. W latach 1867–1918 w unii realnej z Austrią jako Austro-Węgry
21. Rezygnacja z udziału w rządach króla Karola.
22. Proklamacja republiki po okresie regencji Horthyego.
23. W okresie międzywojennym monarchia węgierska nie miała króla, a funkcję regenta pełnił Miklós Horthy.
24. W unii personalnej z Królestwem Belgii
25. Od 1908 roku kolonia Belgijska (Kongo Belgijskie)
26. W latach 2001–2005 był premierem Bułgarii jako Symeon Borisov Saskokoburggotski.
27. Od czasu upadku powstania w 1959 przebywa na emigracji w Indiach, gdzie w Dharamsali kieruje emigracyjnym rządem swojego kraju, będącego obecnie częścią Chińskiej Republiki Ludowej. 10 marca 2011 zapowiedział w oświadczeniu wydanym z okazji Tybetańskiego Dnia Powstania Narodowego swoją rezygnację z pełnionych funkcji politycznych, na rzecz przywódcy wybranego w sposób demokratyczny.
28. 30 kwietnia 2013 królowa Beatrycze abdykowała na rzecz syna Wilhelma Alexandra.
29. 25 czerwca 2013 emir Hamad abdykował na rzecz syna Tamima.
30. 21 lipca 2013 król Albert II abdykował na rzecz syna Filipa I.
31. 19 czerwca 2014 król Jan Karol I abdykował na rzecz syna Filipa VI.
32. 30 kwietnia 2019 cesarz Akihito abdykował na rzecz syna Naruhito.
33. 14 stycznia 2024 królowa Małgorzata abdykowała na rzecz syna Fryderyka