Dynastia Qing - Wikiwand

Dynastia Qing (mandż. , Daicing gurun), oficjalnie Wielki Qing – ostatnia dynastia cesarska Chin, panująca w latach 1636–1912, nazywana też dynastią mandżurską, bowiem wywodziła się z mandżurskiego klanu Aisin Gioro.

Szybkie fakty Ustrój polityczny, Stolica ...

Szybkie fakty Nazwa chińska, Pismo tradycyjne ...

Remove ads

Mandżurowie, podbój Chin i ustanowienie dynastii Qing

Podsumowanie

Perspektywa

Mandżurowie i ustanowienie dynastii Qing

Dynastia Qing została ustanowiona w wyniku podboju Chin przez Mandżurów, którzy zamieszkiwali tereny północno-zachodniego pogranicza cesarstwa Ming (później nazwane Mandżurią). To kim byli Mandżurowie pozostaje jednak przedmiotem kontrowersji. Zgodnie z tradycyjną, nacjonalistyczną(inne języki) interpretacją chińską, Mandżurowie byli „barbarzyńskim” ludem, kulturalnie upośledzonym w stosunku do Chińczyków, który po podboju Chin zdecydował się nimi rządzić zgodnie z zasadami konfucjanizmu, co jednak nieuchronnie doprowadziło do jego sinizacji. Ta historiografia została zakwestionowana w latach 80. XX wieku pod wpływem ówczesnego kulturoznawstwa, które podważyło esencjalistyczne rozumienie pojęcia rasy, traktując je jako twór specyficznych historycznych sytuacji i socjopolitycznego procesu negocjacji^[1]^[2].

Zgodnie z nowym ujęciem Mandżurowie byli nie tyle narodem, co wieloetniczną organizacją stworzoną przez przywódców dżurdżeńskiego klanu Aisin Gioro w celu podboju Chin. Ci przywódcy to kolejno Nurhaczy (zm. 1626), Hong Taiji (zm. 1643) i Dorgon (zm. 1650). W 1599 Nurhaczy zaaranżował przedsięwzięcie adaptacji pisma mongolskiego do zapisywania języka dżurdżeńskiego i w ten sposób powstało pismo i język mandżurski. W 1615 powołał on organizację chorągwi, które były jednocześnie jednostkami wojskowymi, jak i ekonomicznymi, co wiązało się z faktem, że obejmowały nie tylko wojowników, ale również ich rodziny. Podobnie do mameluków na Bliskim Wschodzie, wszyscy członkowie chorągwi byli prawnie niewolnikami klanu Aisin Gioro. Członkowie chorągwi od początku wywodzili się z wielu różnych ludów^[3] (w 1648 Chińczycy Han stanowili ponad 70% członków chorągwi, Dżurdżeni około 16%, natomiast Mongołowie około 8%^[4]), ale uważani byli za „Mandżurów”, który to termin był synonimem określenia „ludzie chorągwi”^[5] We współczesnej nauce przeważa pogląd, że słowo „Mandżur” to neologizm posiadający etymologię tunguską: rdzeń ma- (silny, wspaniały) został tu połączony z sufiksem -ju (możesz być)^[6].

Władcy Qing uznali za użyteczne przypisanie członkom chorągwi nowej tożsamości narodowej, dlatego nazwali ich Mandżurami^[7]. Członkowie chorągwi byli bardzo przywiązani do swojego niewolnictwa, które pojmowali jako „znak własnego znaczenia dla dworu i bliskości z nim, a to pociągało za sobą najwyższy stopień lojalności”^[4]. Od pozostałych mieszkańców cesarstwa oddzielał ich zakaz zawierania mieszanych małżeństw, przy czym przykład dawali sami władcy, których żonami i konkubinami były jedynie kobiety z chorągwi^[8]. Mandżurowie nie mogli trudnić się handlem ani pracować, ponadto w odróżnieniu od Chińczyków ich kobiety nie krępowały stóp^[9]. Członkiem chorągwi zostawało się w momencie narodzin z aranżowanego pomiędzy klanami małżeństwa. Mandżurowie tworzyli więc zamkniętą, dziedziczną, niewolniczą organizację wojskową, której właścicielem był klan Aisin Gioro. Organizacją dowodzili wodzowie klanu, czyli władcy z dynastii Qing. W skład chorągwi wchodzili oficerowie i żołnierze, panowie i słudzy, mężczyźni i kobiety, młodzi i starzy – z klanów chińskich, dżurdżeńskich, mongolskich, koreańskich i tunguskich. Dlatego członkowie organizacji nazywali samych siebie najczęściej „ludźmi chorągwi” (旗人; qiren), a nie Mandżurami^[10]. Od członków chorągwi wymagano znajomości języka mandżurskiego, w którym naradzano się i wydawano komendy wojskowe^[11].

XV i XVI wiek to okres ciągłego ekonomicznego i demograficznego rozwoju dżurdżeńskich plemion południowej Mandżurii, napędzanego wzrostem produkcji rolnej. Stopniowo coraz większe znaczenie zyskiwał również lukratywny handel z Chinami, obejmujący takie produkty jak futra, perły i żeń-szeń^[12] (to ten ostatni towar przechylił bilans handlu z Chinami zdecydowanie na korzyść Dżurdżenów, zaś srebro uzyskiwane z jego sprzedaży pozwoliło na budowę mandżurskiej armii). Początkowo Nurhaczy był przywódcą jednego z wielu dżurdżeńskich plemion, które uznawały zwierzchność dynastii Ming. Na przełomie XVI i XVII wieku na drodze podboju i dyplomacji zbudował system sojuszy, który dał początek znaczącej konfederacji. Chcąc nadać jej bardziej trwałą formę, przystąpił do opisanych powżej instytucjonalnych reform, które położyły podwaliny pod powstanie narodu Mandżurów. Zbudowana przez niego organizacja militarna była armią nowego wzoru. Nurhaczy energicznie rekrutował chińskich wojskowych, którzy służyli mu jako doradcy i dowódcy^[13]. W rezultacie jego chorągwie łączyły zdolności bojowe mongolskiej i dżurdżeńskiej jazdy z chińskimi umiejętnościami w zakresie inżynierii wojskowej oraz użycia łuków i broni palnej przez piechotę^[14]. Należący do chorągwi Chińczycy nauczyli się również od Portugalczyków sztuki odlewania i używania armat^[15].

W 1616 Nurhaczy ogłosił się władcą Późniejszego Jin(inne języki), tym samym uznając się za kontynuatora dżurdżeńskiego państwa Jin, które podbiło północne Chiny w XII wieku^[16]^[17]. Jednak to dopiero jego następca, Hong Taiji (1626–1643), na dotychczasową feudalną organizację nałożył nową biurokratyczną strukturę i przestał być pierwszym wśród równych mu mandżurskich książąt, stając się jedynym wśród nich cesarzem, rządzącym za pośrednictwem rekrutujących się spośród członków chorągwi urzędników. Rekrutowani przez niego Chińczycy zaczęli tworzyć swoisty cesarski gabinet cieni, z Wielkim Sekretariatem(inne języki) i Sześcioma Ministerstwami, ściśle naśladujący rząd Mingów. Było to jawne wyzwanie w stosunku do chińskiego cesarza, który nagle zauważył, iż na północnym zachodzie zamiast szeregu uznających jego zwierzchność plemion pojawił się pretendujący do równego z nim statusu konkurent w walce o władzę^[18].

Przyjęcie modelu chińskiego cesarstwa było oczywistym krokiem w stronę sinizacji Mandżurów, których w związku z tym dawna historiografia ujmowała jako kolejnych barbarzyńskich zdobywców Chin, adaptujących chiński sposób rządzenia i legitymizacji władzy, by w rezultacie stać się cywilizowanymi Chińczykami. Jak jednak miała pokazać późniejsza historia dynastii Qing, nic tak definitywnego nigdy się nie stało. Władcy Qing odgrywali wiele ról i rządzili podporządkowanymi sobie ludami (Dżurdżenami, Mongołami, Tybetańczykami czy Chińczykami) jednocześnie na wiele różnych sposobów. Dla Chińczyków byli Synami Nieba(inne języki), dla Mongołów Wielkimi Chanami, dla Tybetańczyków Czakrawartinami(inne języki), itd. Cesarstwo Qing miało stać się różnorodnym, wieloetnicznym i domyślnie uniwersalnym imperium, bardzo odmiennym od poprzedzających je chińskich dynastii^[15].

W walki jakie prowadził Nurhaczy w celu zjednoczenia wokół siebie Dżurdżenów bardzo wcześnie zaangażowały się plemiona sąsiednich Mongołów. Zwycięstwa Nurhaczego sprawiły, że w 1606/7 Chałchasi zawarli z nim dyplomatyczne porozumienie, nadając mu tytuł chana. Głębsze zaangażowanie Mandżurów w sprawy mongolskie w latach 20. XVII wieku wiązało się z działaniami przywódcy Czaharów(inne języki) Ligdan-chana (1604-1634), który próbował podporządkować sobie pozostałych Mongołów. Przeciwdziałając jego planom restauracji mongolskiego imperium Mandżurowie przeciągnęli na swoją stronę wielu mongolskich arystokratów i w 1634 pokonali i zabili Ligdan-chana. Wcieleni w szeregi mandżurskiej armii Mongołowie zostali zorganizowani w osiem chorągwi, paralelnych w stosunku do oryginalnych ośmiu chorągwi mandżurskich, zaś terytorium południowej Mongolii zostało podzielone na 49 chorągwi, „których nazwy są ciągle widoczne na obecnych mapach Mongolli Wewnętrznej”^[19].

W tym samym czasie zwycięstwa Nurhaczego nad siłami cesarstwa Ming pozwoliły mu w 1621 zająć chiński region Liaodong i nową stolicą jego państwa został Liaoyang. W 1625 roku stolica została ponownie przeniesiona, tym razem do Shenyangu, przemianowanego na Mukden (rozkwit)^[20]. W 1629 Hong Taiji po raz pierwszy zdecydował się skierować swoje chorągwie bezpośrednio przeciwko Chinom. Sforsował obwarowania wielkiego muru i zdobył cztery miasta centralnej równiny: Luanzhou(inne języki), Qian’an, Zunhua i Yongping. Dwa lata później Mandżurowie zdobyli strategicznie położone niedaleko wybrzeża Dalinghe (współczesne Linghai(inne języki)). W 1636 w jawnym akcie prowokacji Hong Taiji zmienił nazwę dynastii na Qing – dla każdej osoby zapoznanej z chińskim systemem pięciu żywiołów było oczywiste, że Qing, czyli woda, nieuchronnie zgasi ogień, czyli Ming^[21].

Jednak Hong Taiji nie zdołał spełnić swoich zapowiedzi. Na przełomie lat 30. i 40. XVII wieku jego poddani ucierpieli z powodu złych zbiorów, co znacznie osłabiło państwo Qing. Natomiast chorągwie poczyniły niewielkie postępy w walce z chińskim generałem Wu Sangui, którego siły strzegły przejścia przez przełęcz Shanhai, ostatniej przeszkody przed podejściem pod Pekin. Wśród przyzwyczajonych do ciągłych sukcesów Mandżurów morale spadło dramatycznie. Hong Taiji zmarł we wrześniu 1643 roku. Następcą został jego pięcioletni syn Fulin (cesarz Shunzhi 1643–1661), a regentem brat Hong Taiji, Dorgon^[21].

Mandżurski podbój Chin

W czasie poprzedniej dekady Chińczycy zostali dotknięci przez takie klęski jak głód, epidemia czy powódź w stopniu znacznie większym niż Mandżurowie. Nie mogąc się doczekać pomocy ze strony państwa zdesperowani chłopi przeistoczyli się w buntowników^[22]. Najważniejszy z przywódców rebeliantów, Li Zicheng, w 1644 zdobył Pekin i po śmierci ostatniego władcy dynastii Ming ogłosił się cesarzem nowej dynastii Shun. Przerażony brutalnością buntowników, którzy splądrowali stolicę i wymordowali tysiące jej mieszkańców, Wu Sangui zaprosił Mandżurów do pomocy w tłumieniu powstania. Połączone siły armii Dorgona i dawnych żołnierzy dynastii Ming pokonały rebeliantów i 5 czerwca Mandżurowie wkroczyli do zrujnowanego Pekinu^[23]^[24]^[25].

Przejęcie przez Qing kontroli nad północnymi Chinami w 1644 było niemal bezkrwawe. Lokalne elity z reguły bez oporu zaakceptowały administratorów powiatów przysłanych przez nową dynastię, preferując ich w stosunku do reżimu chłopskich buntowników. Ośmielony tym szybkim sukcesem na początku 1645 Dorgon wydał cesarski edykt nakazujący wszystkim mężczyznom, poddanym Qing, ogolić przód głowy na wzór Mandżurów, a resztę włosów związać w warkocz. Ta fryzura (w chińskim nazywana bianzi(inne języki)) miała pozostać oznaką podporządkowania Mandżurom przez cały okres panowania dynastii, jednak nie przewidzieli oni jakie oburzenie wywoła ich żądanie wśród Chińczyków, którzy uważali swoją tradycyjną fryzurę nie tylko za odzwierciedlenie ich tożsamości kulturowej, ale co ważniejsze, uznawali golenie głów za naruszenie obowiązku synowskiego wobec rodziców, którzy przekazali im swoje ciała^[26]^[27].

Na wyżynach środkowych Chin lokalne elity, które wcześniej zaakceptowały pojawienie się administracji Qing, odpowiedziały na edykt buntem. Wycofały się do położonych wysoko w górach twierdz, gdzie broniły się, często do ostatniego żołnierza, przez kolejne pięć lub sześć lat. Chiński generał Shi Kefa(inne języki) zdecydował się bronić położonego w delcie Jangcy Yangzhou. Po jego zdobyciu w maju 1645 większość jego ludności została celowo wymordowana, co miało być ostrzeżeniem dla sąsiednich obszarów. Pomimo to lokalne elity w delcie Jangcy zdecydowały się powstać przeciwko swoim niedawnym zdobywcom i wściekli generałowie Mandżurów zarządzili masakrę ponad 200 tys. ludzi w siedzibie powiatu Jiading(inne języki) i jeszcze większej liczby w Jiangyin. Zbiorowa pamięć tych okrucieństw, szczególnie tego w Yangzhou, którego opis sporządzony przez naocznego świadka, Wang Xiuchu(inne języki), krążył w podziemiu przez stulecia, miała odtąd już zawsze prześladować Qingów^[28].

Większość Chin została podbita przez Mandżurów w 1645, głównie z pomocą chińskich generałów i oddziałów, które przyłączyły się do zdobywców podczas lub wkrótce po podboju^[29]. Pomimo to licząc od momentu zajęcia Pekinu Mandżurom zajęło niemal czterdzieści lat wyeliminowanie wszystkich konkurentów do władzy, przy czym przez większość tego okresu wcale nie było oczywiste, że to Qingowie wygrają. Początkowo ich najważniejszym przeciwnikiem była tzw. Południowa dynastia Ming(inne języki), mająca swoje korzenie w mingowskiej praktyce nadawania książętom dynastii lenn w różnych częściach cesarstwa. W związku z powyższym po śmierci Chongzhena pojawił się szereg kandydatów do objęcia po nim sukcesji, ale też nieuchronnie wybuchł pomiędzy nimi konflikt, trzeba bowiem było rozstrzygnąć kto ma być właściwym celem starań lojalistów^[30].

W czerwcu 1644 książę Fu(inne języki) obwołał się cesarzem w Nankinie, jednak panował zaledwie rok, po czym został ujęty i zabity przez siły Qingów. Następnie „jeden książę po drugim – z reguły kilku jednocześnie – zgłaszało swoje pretensje do tronu, wędrując po kraju w poszukiwaniu schronienia i poparcia wśród różnych paramilitarnych organizacji ruchu oporu lub włodarzy górskich fortec”^[31]. Ostatni z nich, książę Yongming, w 1646 proklamował się cesarzem Yongli, by następnie przez kolejne dwanaście lat przemykać przez Guangdong, Guangxi, południowy Hunan i Junnan, zaś na koniec uciec do Mjanmy. To tam został pojmany przez Wu Sangui i po tym jak w maju 1662 dokonano na nim egzekucji Mingowie zostali ostatecznie wytępieni^[31].

Znacznie poważniejszym zagrożeniem dla panowania Qingów okazała się rebelia Wu Sangui(inne języki). Za swoje zasługi dla nowej dynastii otrzymał on lenno w Junnanie, tak samo jak dwóch innych generałów dynastii Ming, którzy przeszli na stronę Mandżurów – Shang Kexi(inne języki) w Guangdongu i Geng Jingzhong(inne języki) w Fujian. Na początku lat 70. XVII wieku cesarz Kangxi (1661–1722) zaczął naciskać na zniesienie tych lenn, tak by stała się możliwa pełna integracja chińskiego południa z systemem administracyjnym cesarstwa Qing. W tej sytuacji pod koniec 1673 władcy trzech lenn wypowiedzieli posłuszeństwo dynastii Qing, zaś Wu Sangui proklamował własną dynastię Zhou. Rebelia objęła większość południowych prowincji. W odpowiedzi na ofensywę Wu Kangxi poprowadził swoją armię w kierunku Jiangxi, by odciąć go od pozostałych dwóch lenników i odbić Yuezhou(inne języki), jego najbardziej na północ wysuniętą twierdzę. Ten cel udało mu się osiągnąć w 1679, po pięciu latach zaciętych walk. To zwycięstwo przeważyło szalę w „dynastycznej walce na śmierć i życie” i w ciągu dwóch lat bunt upadł^[31]^[32].

Najdłuższy opór zdobywcom z północy stawiało morskie imperium kontrolowane przez trzy pokolenia kupieckiej rodziny Zheng z Fujianu. Jego twórcą był Zheng Zhilong, który w 1628 z dowódcy pirackiej floty z bazą w Xiamen przedzierzgnął się w cesarskiego admirała, co nie przeszkodziło mu później współdziałać z Qingami. Ci jednak obawiali się jego potęgi i w 1646 wykorzystując zdobyte zaufanie ujęli go i przewieźli do Pekinu, gdzie żył jako zakładnik przez następne piętnaście lat. Jego syn, Zheng Chenggong, zbiurokratyzował organizację, dzieląc ją na pięć lądowych i pięć morskich kompanii nadzorowanych przez centralne ministerstwa i jako niekwestionowany władca Morza Wschodniochińskiego kontrolował zamorski handel Chin. Działając w imieniu cesarza Yongli w 1658 zdobył Zhenjiang, po czym 9 września 1659 zaatakował Nankin, został jednak odparty. Bojąc się odwetu Mandżurów w 1662 przeniósł swoją bazę na Tajwan, skąd wyparł Holendrów. Założone przez niego na tej wyspie Królestwo Dongning istniało aż do 1683, kiedy to po upadku rebelii trzech lenników zostało zajęte w wyniku zmasowanej inwazji sił Kangxi. W ten sposób Qingowie ostatecznie stali się niekwestionowanymi władcami całych Chin^[33].

Remove ads

Wiek pomyślności

Podsumowanie

Perspektywa

Administracja i gentry

Chiński długi wiek XVIII, który rozpoczął się wraz z ustabilizowaniem władzy Mandżurów, a zakończył w momencie abdykacji Qianlonga (1735–1796) w 1796, w chińskiej historiografii nazywany jest „wiekiem pomyślności”(inne języki) (shengshi)^[34]. Również na Zachodzie chiński wiek XVIII uważany jest za ostatni złoty wiek chińskiego cesarstwa, zaś amerykański historyk Charles Hucker(inne języki) nie wahał się nazwać ówczesnych Chin najprawdopodobniej najbardziej godnym podziwu państwem świata^[35]. To wtedy w Europie ukształtował się powstały pod wpływem doniesień jezuitów stereotyp Chin jako wzorowej cywilizacji oraz oświeconej i dobroczynnej monarchii, który istotnie wpłynął na ówczesną filozofię, podczas gdy w sztuce pojawiła się moda na „chinoiserie” w ogrodach, pagodach, meblach i ceramice^[36]^[37].

Ważną okolicznością, która przyczyniła się do tego sukcesu, była stabilizacja jaką Chiny cieszyły się za panowania trzech zdolnych, pracowitych i długowiecznych cesarzy – Kangxi, Yongzhenga (1723–1735) i Qianlonga. Kluczowym czynnikiem dla pomyślności nowego reżimu było przy tym ustanowienie sojuszu pomiędzy centralną biurokracją a lokalnymi elitami, w sinologii określanymi angielskim terminem gentry, na których opierała się każda cesarska dynastia. Początkowo Mandżurowie pozostawali niezdecydowani, na ile odgrywać rolę konfucjańskich władców. Dużą rolę w tym okresie odgrywała dawna dżurdżeńska Rada Książąt(inne języki), której przewodniczył Dorgon, później zaś Dżirgalang(inne języki) (zm. 1655) i Ebaj(inne języki), regent w pierwszych latach panowania Kangxi. Opinie uczonych–literatów(inne języki) były wówczas przeważnie lekceważone, zaś Chińczyków w praktyce traktowano jak naród podbity. Jednak wraz z aresztowaniem Ebaja przez Kangxi w 1669 ton poliltyki Qingów zaczął zmierzać w dramatycznie innym kierunku^[38].

Pomimo wszystko to już w tym pierwszym okresie Mandżurom udało się zbudować fundament przyszłych więzi z chińskimi elitami, nie tyle przez jakieś aktywne działania, ale poprzez to czego nie zrobili. Założyciel dynastii Ming, Hongwu (1368–1398), po zdobyciu władzy przystąpił do redystrybucji ziemi, która była odbierana wielkim właścicielom i rozdzielana pomiędzy rodzinne gospodarstwa rolne. Żadne tego typu działania nie nastąpiły po ustanowieniu dynastii Qing. Wydzielono wprawdzie część ziemi przeznaczonej dla cesarza, chorągwi i urzędników, jednak były to przeważnie tereny Północnych Chin zdziesiątkowane przez rebelię Li Zichenga. Wszędzie indziej respektowano prawa dotychczasowych właścicieli i pomagano tym, którzy zostali usunięci przez buntowników, w ponownym objęciu swoich posiadłości. Kiedy w 1658 w Henanie wybuchła rebelia na wpół niewolnych pracowników rolnych, wywołana pogłoską, że nowa dynastia ogłosiła ich wyzwolenie, oddziały cesarskiej armii szybko połączyły siły z lokalnymi milicjami i brutalnie je stłumiły^[39].

Tak samo jak wcześniejsze dynastie Qingowie rekrutowali urzędników na podstawie egzaminów, na których sprawdzano znajomość konfucjańskich klasyków i poezji. Były one przeprowadzane na trzech szczeblach (lokalnym, prowincjonalnym i metropolitalnym) i jedynie niewielki ułamek zdających mógł liczyć na państwowy urząd^[40]. Niemniej wykształcenie klasyczne i udział w egzaminach były świadectwem pozycji społecznej „niezależnie od tego, czy się je zdało i otrzymało nominację na urząd”^[41]. Z punktu widzenia dynastii niezwykle ważne było, iż każdy kto przystępował do egzaminów domyślnie akceptował rządy Mandżurów. Egzaminy tworzyły dużą grupę ludzi, która dobrowolnie poddawała się intensywnemu i wspólnemu kursowi indoktrynacji w ortodoksyjnej ideologii aprobowanej przez państwo. Byli to jednocześnie najzamożniejsi i najbardziej wpływowi ludzie imperium, tylko oni bowiem mogli poświęcić całe lata nauce^[42]. „Ta cudowna edukacyjna instytucja, bardziej niż jakikolwiek inny czynnik, mogła utrzymywać późne cesarstwo Qing w całości”^[43].

Administracja dynastii Qing przez współczesnych była dzielona na „wewnętrzną”, zlokalizowaną w Pekinie, oraz „zewnętrzną” zlokalizowaną w prowincjach. Najwyższym szczeblem administracji zewnętrznej było osiemnaście lub więcej prowincji(inne języki) oraz generalne gubernatorstwa powoływane do pełnienia niemal tych samych zadań na obszarze szczególnie dużej prowincji lub kilku prowincji sąsiadujących ze sobą. Gubernatorzy prowincji i generalni gubernatorzy byli powoływani już przez Mingów, ale we wczesnych latach panowania dynastii Qing instytucje te uległy modyfikacji i wzmocnieniu. Poniżej poziomu prowincji znajdowała się prefektura(inne języki), zarządzana przez prefekta, zaś jeszcze niżej powiat(inne języki), na którego czele stał naczelnik powiatu. Przy typowo pięciu lub sześciu powiatach na prefekturę oraz mniej więcej siedmiu do trzynastu prefektur na prowincję liczba powiatów w całym cesarstwie sięgała niemal dwóch tysięcy. W ludnym powiecie mogło mieszkać nawet milion ludzi i odpowiedzialny za wszystkie aspekty jego publicznego życia naczelnik powiatu stał przed niemożliwym do wykonania zadaniem, z czego współcześni dobrze zdawali sobie sprawę^[44]^[45].

Nieliczni cesarscy urzędnicy, dysponujący środkami, o których wszyscy wiedzieli, że nie wystarczają do wykonania stojących przed nimi zadań, musieli polegać na nieformalnych źródłach dochodu oraz współpracy lokalnych rodów gentry, bez których efektywne rządy były niemożliwe. Członkowie gentry tak samo jak urzędnicy brali udział w egzaminach i tym samym odebrali konfucjańskie wykształcenie, mające zakorzenić w nich poczucie odpowiedzialności za dobro publiczne i lojalność w stosunku do cesarza. Wspierając administrację sprawowali oni różne publiczne funkcje, pełniąc rolę mediatorów, nadzorując roboty publiczne, a coraz częściej stając się również dzierżawcami podatków(inne języki) oraz przywódcami lokalnych milicji. Jednak reprezentowali oni również interesy lokalnych społeczności, partykularne interesy swoich rodów i swoje własne, czasami sprzeczne z agendą rządu centralnego lub dobrem całej społeczności. Pomimo tych wątpliwości co do ich bezstronności teoretycznie posiadające władzę absolutną państwo polegało na nich wykonując niektóre ze swoich podstawowych funkcji^[46].

Niewielki rozmiar formalnego państwa dynastii Qing, w zakresie zarówno personelu, jak i budżetu, „był nie tylko praktyczną korzyścią, ale punktem honoru. «Humanitarne rządy» (renzheng(inne języki)) – sprawowane raczej przez kilku dobrych ludzi niż przez rozbudowane, interwencjonistyczne instytucje – były pozytywną konfucjańską wartością świadomie głoszoną przez sam reżim"^[47]. Ten system, częściowo dzięki wysokiemu morale biurokracji, działał całkiem dobrze w pomyślnych okolicznościach wieku XVIII. Jednak gdy w ostatnim stuleciu panowania Mandżurów Chiny stanęły wobec wyzwania rosnącej presji demograficznej, społecznej złożoności i mobilności oraz międzynarodowej rywalizacji i imperializmu brak administracji zdolnej do zmobilizowania zasobów kraju na większą niż wcześniejsza skalę stał się palącym problemem. Pomimo formalnie tej samej liczby jednostek administracyjnych i urzędników by podołać zwiększonemu zakresowi obowiązków biurokracja rozrastała się poprzez powiększanie personelu pomocniczego, finansowanego z półlegalnych opłat za różne publiczne usługi oraz kontrybucji gentry. Te doraźne środki zaradcze nie zmieniały jednak zasadniczo sytuacji, w której administracja nie potrafiła przeobrazić się by sprostać nowym wyzwaniom^[48]^[29].

O ile administracja terenowa („zewnętrzna”) cesarstwa Mandżurów była raczej prostą kontynuacją systemu odziedziczonego po dynastii Ming, o tyle administracja centralna („wewnętrzna”) uległa poważniejszemu przeobrażeniu. Jak już wspomniano powyżej, jeszcze przed zajęciem Chin Mandżurowie powołali Wielki Sekretariat(inne języki) i Sześć ministerstw na wzór rządu Mingów. Te dawne instytucje były jednak niezbyt efektywne i stopniowo wiele z ich funkcji zostało przejętych przez trzy nowe powołane przez Qingów organy, operujące poza regularną biurokracją i obsadzone raczej przez osobistych klientów cesarza, niż zwycięzców egzaminów. Pierwszym z nich było Ministerstwo Obszarów Podporządkowanych (Lifan Yuan(inne języki)), ustanowione w 1638, pierwszy organ w historii Chin powołany specjalnie do administrowania obszarami poza właściwymi Chinami – Mongolią, Tybetem i innymi. Do jego najważniejszych zadań należało inscenizowanie rozbudowanych rytuałów symbolicznie integrujących społeczności Azji Wewnętrznej(inne języki) w ramach imperium Qingów, takich jak cesarskie polowanie(inne języki) mające swoje korzenie w zwyczajach Dżurdżenów. Chińscy uczeni-literaci byli niemal całkowicie wyłączeni z działania tej kluczowej instytucji, która w znacznym stopniu była prowadzona w innych niż chiński językach^[49]^[27].

Drugim z tych nowo powołanych organów był Departament Cesarskiego Dworu, odgrywający rolę prywatnej służby cesarza oraz instytucji zarządzającej jego różnymi prywatnymi interesami. Formalnie powołany przez Ebaja w 1661, w rzeczywistości posiadał on znacznie dłuższą prehistorię, wywodził się bowiem z osobistego monopolu dżurdżeńskich wodzów na handel żeń–szeniem i ich praw do posiadłości ziemskich rodu panującego. Zatrudniał on członków chorągwi i niewolnych służących i tym samym miał uniemożliwić wzrost potęgi cesarskich eunuchów. Dysponował własnym skarbem, ogromnymi dochodami z ziemi, monopoli handlowych, opłat celnych, akcyzy solnej, manufaktur jedwabiu, pożyczek, grzywien i danin^[50]^[51]. W ten sposób „władcy Qing zachowali wielkie bogactwa pod swoją bezpośrednią kontrolą i poza zasięgiem cywilnej administracji”^[51].

Najważniejszą z mandżurskich innowacji w administracji centralnej było bez wątpienia powstanie Wielkiej Rady. Wywodziła się ona z nieformalnej grupy doradców, która towarzyszyła cesarzowi Kangxi podczas jego kampanii, doradzając mu zarówno w sprawach wojskowych, jak i bieżących sprawach państwa rozstrzyganych w jego polowej kwaterze. W ostatnich latach jego życia i za panowania jego syna Yongzhenga to nieformalne ciało doradcze przekształciło się w stałą tajną radę, „której zakres władzy rozszerzył się na wszystkie dziedziny cesarskiej polityki”^[52]. Wielka Rada składała się przeciętnie z siedmiu osób i chociaż szczególnie zaufany chiński minister mógł zostać włączony w jej skład, to zdecydowanie przeważali w niej Mandżurowie, a jej czołowi członkowie często rekrutowali się spośród najbliższych przyjaciół i krewnych cesarza. Nadzwyczajny zakres swojej władzy Wielka Rada w dużej mierze zawdzięczała instytucji tajnych memoriałów(inne języki) (zouzhe), które były przekazywane bezpośrednio do cesarza od określonych urzędników w prowincjach, z pominięciem zwyczajnego biurokratycznego obiegu pomiędzy Wielkim Sekretariatem i Sześcioma Ministerstwami^[52]^[53]. Wielka Rada okazała się skutecznym narzędziem osobistych rządów dla zdolniejszych cesarzy dynastii Qing, pozwalając na bezpośredni kontakt z prowincjonalną administracją i ministerialnymi organami rządu centralnego^[52]^[29], a w późnym okresie panowania dynastii „osiągnęła coś, do czego nie był zdolny Wielki Sekretariat w epoce Ming – przejęła zwiotczałe przywództwo w sytuacji gdy tron stracił swój wigor”^[52].

Mandżurowie stosowali system podwójnych nominacji, polegający na tym, że ważne funkcje powierzano Chińczykowi i Mandżurowi (taką podwójną obsadę miały m. in. kierownictwa Sześciu Ministerstw). Na początku swych rządów polegali głównie na członkach chorągwi, zaś „ostatecznie przyjęła się formuła, żeby do wykonania roboty mieć zdolnych Chińczyków, a do ich kontrolowania lojalnych Mandżurów”^[51]. W stolicy przeważali liczebnie Mandżurowie, którzy zawdzięczali swoją pozycję osobistym powiązaniom z rodem panującym, zaś w prowincjach rekrutowani na podstawie egzaminów Chińczycy. Często mandżurski gubernator generalny miał pod sobą dwie prowincje zarządzane przez chińskich gubernatorów. Generalnie Mandżurowie byli nadreprezentowani na najwyższych stanowiskach oraz w armii. Liczba tych, którzy kupili sobie urząd, była znacząco wyższa niż w czasach Mingów, zwłaszcza po 1850. Oprócz chińskiego językami urzędowymi były również mandżurski, mongolski, oraz w pewnym stopniu tybetański i wiele ważnych dokumentów nie było dostępnych dla chińskich urzędników. Chociaż prawdą jest, że większość członków chorągwi z biegiem czasu straciła umiejętność posługiwania się mandżurskim, to przez długi czas pełnił on rolę lingua franca na szczytach władzy^[54]^[29]^[55].

Życie gospodarcze

Demograficzna eksplozja i gospodarka rolna

Europejscy obserwatorzy wieku oświecenia byli na ogół oszołomieni chińskim wyrafinowaniem i przepychem. Chociaż tego rodzaju uogólnienia ze swej natury pozostają problematyczne^[56], to tacy historycy jak Kenneth Pomeranz(inne języki) utrzymują, że w XVIII wieku średni standard życia w cesarstwie Qing był wyższy niż w Zachodniej Europie. Najbardziej spektakularnym wskaźnikiem ówczesnego ekonomicznego rozwoju był wzrost populacji, która z około 150 mln w 1700 wzrosła do 300 lub więcej w 1800 i być może 450 mln w 1850, w przededniu rebelii tajpingów. Już na początku XVIII stulecia cesarze dynastii Qing dostrzegli że liczba ich poddanych rośnie w niebezpiecznym tempie, jednak wzrost populacji był tak powszechnie utożsamiany z dobrymi rządami, iż pomysł użycia narzędzi fiskalnych lub innych w celu powstrzymania urodzeń był nie do pomyślenia^[57]. Ostatecznie ta demograficzna eksplozja, której nie towarzyszył odpowiadający jej technologiczny rozwój, wywarła tak wielką presję na ekologiczne zasoby kraju, że w XIX wieku system społeczno–polityczny okazał się niezdolny do utrzymania dotychczasowego poziomu życia, a Chiny stały się krajem głodu^[58]^[59]^[60].

Wzrost populacji był możliwy dzięki wprowadzeniu nieznanych wcześniej roślin pochodzących z Nowego Świata, zagospodarowaniu nowych terenów oraz importowi żywności. Kukurydza, ziemniaki, bataty i orzeszki ziemne mogły być uprawiane na górzystych i ubogich ziemiach i służyły jako swoisty hamulec przeciwko głodowi w okresie nieudanych zbiorów preferowanych podstawowych zbóż, takich jak ryż i pszenica. Podobnie jak w ówczesnej Europie, wzrost ludności w Chinach epoki Qing był możliwy dzięki spadającej śmiertelności. Rozpowszechnienie wyżej wymienionych nowych roślin sprawiło, że rozwiązano problem śmierci z niedożywienia. Ospa prawdziwa, wielki zabójca w siedemnastym stuleciu, była kontrolowana przez rozpowszechnienie inokulacji. Lepsza opieka medyczna zmniejszyła śmiertelność niemowląt, jednak prawdopodobnie najważniejszym elementem w chińskim wzroście populacji był spadek dzieciobójstwa, stosowanego przede wszystkim w przypadku dziewczynek. Z końcem XVII stulecia, gdy zapanował pokój i pojawiła się możliwość zasiedlenia nowych ziem i zdobycia środków do życia poddani cesarstwa zaczęli coraz rzadziej odwoływać się do praktyki zabijania lub porzucania noworodków, chociaż mieli do niej powrócić w XIX wieku^[61]^[62].

W Europie, która przechodziła strukturalne zmiany w swojej ekonomii od rolnictwa do produkcji, terenami na których doszło do największego wzrostu populacji były większe miasta i otaczające je tereny wiejskie. W Chinach było na odwrót – wzrost demograficzny był niewielki w najbardziej zurbanizowanych częściach imperium, za to osadnictwo rozkwitało na terenach pogranicza i wyżynach, gdzie można było zająć pod uprawę nową ziemię. Oznaczało to nie tylko wzrost populacji, ale również migrację na wielką skalę. Już Kangxi by zwiększyć ilość uprawianej ziemi popierał migrację z przeludnionych regionów Centralnych i Południowych Chin, gdzie ludzie uciekali przed mandżurskim podbojem, do prowincji wyludnionych w wyniku rebelii i wojny. Najbardziej spektakularnym przykładem tej polityki był Syczuan, którego duża część zamieniła się w pustkowie w wyniku rzezi dokonywanych przez Zhang Xianzhonga(inne języki). Popularne powiedzenie „Huguang zapełnił Syczuan” opisywało masową migrację ludzi z Hunan–Hubei i Guangdong–Guangxi, wspieraną przez państwo poprzez takie narzędzia jak wakacje podatkowe oraz darowizny nasion i zwierząt. W rezultacie tej polityki Syczuan stał się najludniejszą chińską prowincją, którą to pozycję utrzymał do dzisiaj, zaś pod koniec XVIII stulecia ok. 85 procent jego mieszkańców było obcego pochodzenia^[63]^[64].

Kolonizacja często odbywała się również spontanicznie, bez udziału państwa, czego dobrym przykładem jest Tajwan. Aż do 1875 dwór na różne sposoby starał się powstrzymać zasiedlanie Tajwanu przez Chińczyków, po części dlatego że chciał uniknąć konfliktu z aborygenami. Jednak głodni ziemi mieszkańcy południowego Fujianu emigrowali na Tajwan ignorując rządowe zakazy. Podobna sytuacja wystąpiła w Junnanie, Guizhou i przylegających do nich częściach Syczuanu, Hunanu i Guangxi. Od dawna należały one do cesarstwa, ale zamieszkiwane przez miejscowe ludy, przez Chińczyków określane zbiorczą nazwą Miao, były w dużej części administrowane we współpracy z lokalnymi plemiennymi wodzami, w ramach systemu tusi. W XVIII wieku w regionie pojawiła się jednak bezprecedensowa fala walczących z Miao o dostęp do ziemi chińskich osadników i napięcia pomiędzy tymi grupami skutkowały większą obecnością próbujących zaprowadzić porządek chińskiej administracji i wojska. W latach 20. XVIII wieku zdecydowano się na objęcie regionu regularną chińską administracją. W latach 1735 do 1736 Mandżurowie brutalnie stłumili rebelię stopniowo tracących swoją ziemię i autonomię Miao w Guizhou, zaś pomiędzy 1795 a 1806 musieli walczyć z wielką rebelią, która objęła pięć prefektur w Hunanie i Guizhou^[65].

Chińczycy zdobywali nową ziemię nie tylko osiedlając się na dotychczas słabo zaludnionych rubieżach cesarstwa, ale także biorąc pod uprawę nowe tereny na obszarze Chin właściwych. W XVIII wieku chińska cywilizacja przeniosła się zdecydowanie w górę, powiększając powierzchnię upraw ryżu poprzez tarasowanie wzgórz i gór w całych południowych Chinach. Nowi osadnicy, którzy zajmowali się wypalaniem i wycinaniem górskich lasów, na Południu stali się znani jako pogardzani „ludzie szałasów” (pengmin). Nieco inną grupę stanowili Hakka, którzy osiedli na wyżynach i poprzez stulecia zawieranych pomiędzy sobą małżeństw i życia w izolacji stopniowo wykształcili specyficzne fizyczne cechy i kulturalną tożsamość opartą na własnym dialekcie, kuchni i społecznych praktykach takich jak odrzucenie krępowania stóp. Żyli w pełnej napięcia symbiozie ze swoimi niżej mieszkającymi sąsiadami, od których kupowali ziarno, podczas gdy oni sami koncentrowali się na uprawie herbaty, indygo i tytoniu^[66]^[67].

Sponsorowana przez państwo i spontaniczna kolonizacja zapewniła Chińczykom nowe ziemie, ale jednocześnie doprowadziła do zetknięcia się ze sobą izolowanych wcześniej społeczności i wybuchu etnicznych napięć pomiędzy starymi mieszkańcami, a nowymi osadnikami, którzy czasami przybierali nową tożsamość, tak jak Hakka czy Tanka(inne języki). Czasami te napięcia eskalowały w postaci skierowanych przeciwko władzom rebelii, które stały się dużo częstsze w wieku XIX, kiedy zakończyła się epoka dobrobytu^[68]^[69]. Nowe ziemie, takie jak tarasowe pola, przynosiły z reguły mniej plonów niż wcześniej zagospodarowane tereny lepiej nadające się pod uprawę i przy braku technologicznego postępu w chińskim rolnictwie zaczęło działać prawo malejących przychodów. Jednocześnie nadmiar siły roboczej sprawiał, że wszelkie wynalazki oszczędzające prace stały się mniej potrzebne, a w wieku XIX wydawało się, że maszyny odbierają ludziom środki utrzymania^[59]. Ponieważ nadal brakowało żywności, zdesperowani cesarze uciekli się do importu ryżu z Azji Południowo–Wschodniej, co było szczególnie ważne w latach nieurodzaju. Te działania zakończyły się sukcesem, ale postawiły pod znakiem zapytania samowystarczalność Chin^[70].

Handel, przemysł, finanse i urbanizacja

Chiny importowały z zagranicy nie tylko żywność, ale również tkaniny i inne przedmioty domowego użytku. Po raz pierwszy chiński handel zagraniczny stał się ukierunkowany raczej na zaspokajanie potrzeb zwykłych konsumentów, a nie dworu i elity. Był to milowy krok w historii zamorskiego handlu, „ponieważ konsumenci po raz pierwszy dyktowali reguły handlu zagranicznego”^[71]. W tym handlu ogromną rolę odgrywali Chińczycy zamorscy, pełniąc rolę pośrednika pomiędzy mieszkańcami Azji Południowo–Wschodniej a Chinami. Wraz z towarami przywozili do Chin nowe dobra konsumenckie i zwyczaje, takie jak palenie opium, w ten sposób spełniając obawy konserwatywnego rządu. Wkrótce chińska diaspora w Azji Południowo–Wschodniej zaczęła wytwarzać każdy towar, jakiego Chiny sobie zażyczyły, czego opium jest dobrym przykładem, „zamieniając region w zagraniczną strefę produkcyjną Chin. Ten proces trwa do dzisiaj”^[71].

Chiny mogły sobie pozwolić na importowanie dóbr z zagranicy, ponieważ same eksportowały wysokiej jakości towary, takie jak porcelana (zobacz Chine de commande), jedwab czy herbata, o znacznie większej wartości. W zamian za nie do Chin przybywało srebro z Nowego Świata, które stało się standardowym środkiem płatniczym, przy czym nie wybijano z niego monety, ale ważono i dzielono na taele i uncje. Masowy napływ srebra już w epoce Ming powodował zamienianie różnych danin na rzecz państwa na jeden pobierany w srebrze podatek, nazywany Pojedynczym Biczem(inne języki), która to tendencja osiągnęła kulminację w reformach późnej ery Kangxi. Również ilość drobnego, miedzianego pieniądza uległa zwiększeniu, co wiąże się ze zwiększonym wydobyciem miedzi na południowym zachodzie po zniesieniu ograniczeń prywatnego wydobycia^[72]^[73]^[29]. Zwiększony obieg pieniądza sprzyjał rozwojowi handlu i „po raz pierwszy w swej historii Chiny stały się w większości zintegrowanym rynkiem dóbr codziennej konsumpcji, takich jak zboże i tkaniny”^[29]. Sprzyjało temu również zniesienie ograniczeń w przemieszczaniu się ludzi, egzekwowanie umów i prawa własności oraz wyeliminowanie karteli (bachi) i innych ograniczeń w obiegu towarów^[74]. W rezultacie ludzie i dobra przemieszczali się tam i z powrotem pomiędzy różnymi miejscami i regionami, co sprzyjało lokalnej specjalizacji^[29].

Rozwój krajowego handlu, któremu towarzyszył wzrost ludności, miał zatem swój początek w rolnictwie. Produkty rolne i rękodzielnicze z gospodarstw wiejskich przeznaczone na sprzedaż „powodowały stopniowe poszerzanie arterii handlowych w makroregionach i pomiędzy nimi. I tak, surową bawełnę z północnych Chin można było przewieźć Wielkim Kanałem do ośrodków produkcji tekstylnej w rejonie dolnej Jangcy. Rejon Szanghaju stał się przez jakiś czas głównym eksporterem przędzy bawełnianej do Guangdongu. Wyspecjalizowane wyroby, takie jak ceramika z wytwórni w Jingdezhen w prowincji Jiangxi, sprzedawano naturalnie poza granicami regionu i wysyłano we wszystkich kierunkach, a prasowaną herbatę z centralnych Chin wożono w górę rzeki Han na targi herbaciano-końskie na granicy z Azją Wewnętrzną”^[75]. Handel i podział pracy, dzięki któremu w wielu regionach jakość życia znacząco się poprawiła^[29], był możliwy dzięki lepszej sieci transportu, obejmującej przede wszystkim kanały i inne drogi wodne. Chociaż większość produktów gospodarstw wiejskich nadal była konsumowana na miejscu, z końcem XVIII wieku więcej niż jedna dziesiąta zboża cesarstwa, jedna czwarta jego surowej bawełny, połowa jego bawełnianych tkanin, 90 procent jego surowego jedwabiu i niemal cała jego herbata była produkowana na sprzedaż. Chociaż chińska populacja nadal w ogromnej większości składała się z rolników, a Chiny przez długi czas były postrzegane na Zachodzie jako modelowe społeczeństwo rolnicze, to w środkowym okresie Qing były one być może najbardziej skomercjalizowanym krajem świata^[76].

Proces rafinacji i przetwarzania coraz liczniejszych upraw rynkowych zaowocował również eksplozją wyrobów rękodzieła. Rzemiosło, takie jak przędzenie i tkanie bawełny lub jedwabiu, prawdopodobnie w większości było pobocznym zajęciem rolników. Jednak coraz większa część obejmowała pracujące na większą skalę warsztaty polegające na pracy zatrudnionych w nich rzemieślników. W połowie XVIII wieku w Suzhou znajdowały się 33 wytwórnie papieru i nie mniej niż 450 farbiarni tkanin. Tego rodzaju kapitalistyczne przedsięwzięcia być może w najbardziej dramatyczny sposób rozwinęły się w obszarze górnictwa. Zapotrzebowanie na miedzianą monetę zmusiło Yongzhenga i Qianlonga do wyrażania zgody na otwieranie przez kupców coraz większych kopalni miedzi, pomimo tego, że obawiali się oni powiększającej się masy pozbawionych rodzin, awanturniczych górników^[77]. Gospodarstwa rolne były zatem skomercjalizowane, ale przy maksymalnym wkładzie pracy, znacznie przekraczającym punkt zmniejszania się przychodu, oraz przy minimalnym wkładzie kapitału. W rezultacie gospodarstwom opartym na pracy najemnej i miejskim wytwórniom trudno było konkurować z rodzinnym chłopskim gospodarstwem^[78].

Rozwój handlu prowadził do udoskonaleń w technikach finansowych^[79]. W osiemnastym wieku operatorzy kopalni węgla stworzyli system finansowania, który bardzo przypominał sprzedaż akcji. Kupcy operujący kopalniami soli w południowym Syczuanie mobilizowali kapitał poprzez lineażowe trusty, tworząc partnerstwa o wielkie skali i elastyczności oraz budując profesjonalne biura zarządzające nadzorujące różne operacje^[80]. Bankierzy z Ningbo, którzy od końca XVIII wieku dominowali w szanghajskim świecie finansów, stworzyli pojęcie taela transferowego żeby móc bilansować z dnia na dzień swoje rachunki. Banki z Shanxi zajmujące się transferem pieniędzy powstały z rodzinnych spółek w miastach wzdłuż rzeki Fen. W XIX wieku wypracowały one sposoby transferu funduszy za pomocą akredytyw i zleceń dla swoich filii w innych regionach, żeby uniknąć konieczności wożenia po całym kraju srebra w kruszcu. Pojawiły się wówczas takie innowacje jak weksle, depozyty bankowe, księga przelewów funduszy między deponentami, kredyt ponad pokrycie rachunku i akredytywy zbywalne i przenoszalne^[79].

Pomimo wszystkich tych innowacji w Chinach nigdy nie powstała koncepcja przedsiębiorstwa jako osoby prawnej. Duże firmy były przedsiębiorstwami rodzinnymi i opierały się na całej sieci przyjaźni i zobowiązań wynikających z pokrewieństwa i osobistych stosunków^[81]. W celu zagwarantowania sobie dobrej wiary swoich partnerów handlowych chińscy kupcy polegali przede wszystkim na guanxi(inne języki), szeroko rozumianych więzach pokrewieństwa oraz wspólnego lokalnego pochodzenia. W XVIII wieku najważniejsi kupcy wywodzili swoje pochodzenie z prefektury Huizhou (w przybliżeniu dzis. Huangshan) oraz prowincji Shanxi. W nastepnym stuleciu dołączyli do nich, by następnie ich zastąpić, kupcy z Ningbo i Kantonu, którzy dysponowali od dawna kultywowaną siecią powiązań z handlem zamorskim. W ważniejszych ośrodkach handlu tworzyły się kupieckie gildie, które zbierały razem kupujących i sprzedających, gwarantując dobrą wiarę obu stron, standaryzowały miary i wagi oraz procedury transakcji, zbierały podatki pośrednie od transakcji w imieniu rządu i zawiadywały magazynami, stajniami i zajazdami^[82]. Z biegiem czasu mnożyły się funkcje i wpływy gildii, które utrzymywały straż pożarną, subsydiowały dobroczynność, mogły dbać o stan dróg, budować mosty i doskonalić system zaopatrzenie w wodę. Krótko mówiąc, „gildie stały się instytucjami municypalnymi i potrafiły zorganizować milicję, bojkot, mediację w sporach handlowych, nie podlegając jednocześnie bezpośredniej kontroli lokalnego naczelnika”^[79].

Wzrost znaczenia gildii, aż do zdominowania handlu krajowego, był najważniejszym czynnikiem wyróżniającym kupiectwo epoki Qing. Jeszcze do niedawna najważniejsi zachodni uczeni sądzili – traktując dosłownie konfucjańskie zalecenia co do prymatu rolnictwa – że mandżurska administracja traktowała kupców z pogardą i świadomie prowadziła politykę szkodliwą dla handlu. W rzeczywistości Aisin Gioro i ich sojusznicy w Mandżurii wyrośli na potęgę opierając się na handlu i w przeciwieństwie do ich poprzedników z dynastii Ming od początku byli zaangażowani w jego wspieranie. Ciągle rosnąca populacja sprawiła, że administracja sprzyjała wolnemu handlowi, który pomagał zaspokajać potrzeby poddanych cesarstwa, rezygnując z takich dawnych polityk jak sztywne ustalanie cen. Jeśli dokonywano interwencji, to starano się raczej współdziałać z prawami rynku, niż działać przeciwko nim. Doskonałym przykładem takiej polityki jest system „zawsze pełnych spichlerzy” (changpingcang(inne języki)), za którego pomocą stabilizowano ceny zboża, kupując jego nadmiar w porze żniw i sprzedając je na przednówku. Działał on nadzwyczaj sprawnie do momentu kiedy w 1748 Qianlong stwierdził, iż przyczynia się do ogólnego trendu wzrostu cen zboża i zaczął ograniczać jego skupowanie^[83].

W cesarskich Chinach zawsze istniały ogromne miasta, które pełniły funkcję regionalnych centrów administracyjnych i garnizonów. Funkcjonowały one jednak w środowisku, które poza tym było zdecydowanie wiejskie, bardzo niewiele bowiem było miast średnich i małych. Komercjalizacja wsi do jakiej doszło w późnej epoce Ming i Qing prowadziła do rozkwitu miast targowych, związanych również z przemysłem, których nie zakładano jako ośrodków administracyjnych. Rozwój handlu na jego różnych szczeblach skutkował rozwinięciem się całej hierarchii miast i miasteczek, które powstały by obsługiwać wymianę pomiędzy wsią a wielkimi metropoliami. W rezultacie dawne wielkie miasta, takie jak Pekin, Suzhou, Kanton, Nankin czy Wuchang, prawdopodobnie w epoce Qing nie były wcale większe niż za dynastii Song, ponieważ proces urbanizacji rozegrał się poza nimi. Elitę miejską tworzyli kupcy, zaś ogromną rolę w życiu tych nowych miast odgrywały kupieckie gildie^[84]^[85].

Mapa dostatniego życia(inne języki) (盛世滋生圖; Shèngshì zīshēng tú). Obraz Xu Yanga(inne języki) z 1770 roku na 12-metrowym zwoju jedwabnym. Przechowywany w muzeum w Shenyang. Przedstawia wizytę cesarza Qianlonga w Suzhou. Dzieło bardzo szczegółowo opisuje dobrobyt i wyrafinowanie codziennego życia chińskiego miasta za rządów dynastii Qing. Ruchliwe ulice otoczone są licznymi restauracjami i sklepami, sprzedającymi wszelkiego rodzaju towary – od świeżych ryb po jedwab. Widać ponad 2000 budowli. Wśród prawie 5000 postaci są liczni kupcy i handlarze. Po Wielkim Kanale płynie ponad 400 barek i łodzi pasażerskich. Mur oddziela dzielnicę mandżurską, w której stacjonuje garnizon chorągwi, od dzielnicy chińskiej. Gdy cesarz, w towarzystwie dużej świty, wjeżdża na białym koniu do Suzhou, elegancko ubrani mieszkańcy kłaniają się mu z szacunkiem

System podatkowy

Pomimo rozwoju handlu i rzemiosła przychody dynastii Qing pochodziły głównie z opodatkowania rolnictwa. Podatek ziemski łączył ze sobą pogłówne pobierane od każdego męskiego członka domostwa i podatek od jednostki ziemi, pobierany na podstawie prognozowanych zbiorów. Yongzheng postanowił zrezygnować z pogłównego, ograniczając się jedynie do pobierania podatku od jednostki ziemi, tym samym zmniejszając obciążenie najbiedniejszych gospodarstw, a zwiększając część podatku płaconą przez rzeczywistych właścicieli ziemi^[86].

W początkowym okresie panowania dynastii dla celów podatkowych Mandżurowie opierali się na katastrze nieruchomości przeprowadzonym w czasach dynastii Ming, który był od dawna nieaktualny. Szczególnie w przypadku regionu delty Jangcy kwoty należnych podatków były ustalone na bardzo wysokim poziomie i zarówno poborcy podatków, jak i podatnicy zdawali sobie sprawę, że w praktyce są one nieściągalne. W tej sytuacji w rzeczywistości pobierano dużo mniejszą, zwyczajowo przyjętą sumę, resztę traktując jako zaległości, co do których nikt nie oczekiwał, że kiedykolwiek zostaną spłacone. W 1661 Ebaj(inne języki) podjął kroki zmierzające do spłaty tych należności, przy okazji wtrącając do więzień wielu wpływowych członków gentry. Gwałtowny sprzeciw jaki wzbudziły te kroki wśród ziemskiej elity zmusił go do wycofania się ze swoich zamiarów i uwolnienia uwięzionych. Sprawy zamknięto zawierając ugody, zaś dotychczasowy ład podatkowy pozostał niezmieniony^[87].

Jedyny przeprowadzony na terenie całego imperium kataster epoki Qing został opublikowany w 1712. W następnym roku Kangxi ogłosił, iż produktywność cesarstwa osiągnęła poziom szczytu dynastii Ming i nie ma potrzeby podwyższania podatku ziemskiego w przyszłości, ponieważ potrzeby finansowe państwa są zabezpieczone. Była to prawdopodobnie najdonioślejsza decyzja całego jego panowania, bowiem pomimo inflacji, technologicznego postępu, coraz bardziej złożonego społeczeństwa i często dramatycznych nowych wyzwań jego następcy nie mogli podwyższyć podatku ziemskiego bez narażania się na zarzut działania niezgodnego z synowską nabożnością należną Kangxi^[88].

Nie istniały podatki obciążające inne niż rolne nieruchomości, takie jak sklepy czy warsztaty rzemieślnicze, od których pobierano jedynie opłaty od rejestracji tytułu własności i sprzedaży. Było również bardzo niewiele podatków od produkcji rzemieślniczej, handlu hurtowego czy sprzedaży detalicznej. Chociaż szereg podatków pośrednich obciążała aktywność kupców, to sektor komercyjny w większej części pozostawał przeoczony przez państwo. Pobierano niewielkie cła i myta, oraz czerpano dochody z monopolu solnego i górnictwa, w szczególności wydobycia srebra i miedzi. Do nieregularnych dochodów należy zaliczyć mniej lub bardziej dobrowolne kontrybucje lub doraźne opłaty, mające na celu sfinansowanie różnych publicznych przedsięwzięć, oraz rosnącą pod koniec XVIII wieku sprzedaż urzędów. Aż do ostatniego półwiecza rządów Qingów wszystkie nierolnicze źródła przychodów pozostawały tylko niewielką częścią kwot uzyskiwanych z podatku ziemskiego^[89].

W sumie zatem państwo pobierało stosunkowo niewielkie podatki, co wiąże się również z przywiązaniem do polityki humanitarnych rządów(inne języki), objawiającym się choćby w kilkukrotnym obniżaniu podatków, szczególnie w pomyślnych dekadach połowy XVIII stulecia. Najprawdopodobniej ludność Chin pozostawała niedostatecznie opodatkowana, zaś pozostawiając ekonomiczną nadwyżkę w jej rękach rząd subsydiował wzrost populacji, który ostatecznie sprawił, że jego zdolności zarządzania zostały krytycznie nadwyrężone^[90]. Ta niezdolność do ściągania większych podatków wiązała się przede wszystkim z faktem, że pomimo pewnych reform Mandżurowie zasadniczo odziedziczyli fiskalną słabość rządu Mingów wynikającą ze struktury podatkowej, w ramach której ściągano mniej niż pięć procent produktu narodowego brutto^[27].

Ekspansja terytorialna i mandżurski imperializm

Cesarstwo Qing było największym politycznym bytem kiedykolwiek mającym swoje centrum w Chinach. Mandżurowie ponad dwukrotnie powiększyli obszar imperium, co wiązało się z ich korzeniami w Azji Wewnętrznej(inne języki). To one pomogły im stworzyć specyficzne chińsko-wewnątrzazjatyckie imperium, które pomimo pewnych podobieństw z cesarstwem Hanów czy Tangów nie było oparte na chińskich precedensach^[91]^[92]. Ówczesnych Chin nie da się zatem postrzegać jako biernej ofiary dziewiętnastowiecznego zachodniego i japońskiego imperializmu, jak to czynili nacjonalistyczni chińscy historycy, bowiem same Chiny także można widzieć jako kolejnego imperialistycznego gracza, przede wszystkim w osiemnastym, ale również w dziewiętnastym i na początku dwudziestego stulecia. Oznacza to również, że historii Qingów nie da się wpisać w stary model europejskiego wyzwania i azjatyckiej odpowiedzi. Najlepiej postrzegać ich państwo jako jedno z kilku lądowych imperiów tego okresu, takich jak Rosja, Imperium Osmańskie czy państwo Wielkich Mogołów, prowadzących politykę administracyjnej centralizacji, włączania wieloetnicznych społeczności i agresywnego osadnictwa, kosztem dawnych (najcześciej koczowniczych) kultur^[93].

Pierwotne zaangażowanie Mandżurów w sprawy mongolskiej Azji Wewnętrznej wiązało się z walkami z Ligdan-chanem, które zostały opisane powyżej. To w tym wczesnym okresie południowi Mongołowie zostali włączeni w system chorągwi oraz ustanowiono Lifan Yuan(inne języki). Dalsza ekspansja Mandżurów na terenie wschodniej Azji Wewnętrznej przebiegała według podobnego schematu – chcąc przeciwstawić się mongolskim próbom ustanowienia konkurencyjnego wobec nich imperium Mandżurowie stopniowo jednoczyli Mongołów wokół siebie, przy czym po pokonaniu Ligdan-chana ich głównym przeciwnikiem nie byli już Czyngisydzi, ale należący do Ojratów Dżungarowie. Ostatecznie rywalizacja z Dżungarami zaprowadziła Mandżurów aż do Tybetu i Wschodniego Turkiestanu^[94].

Po śmierci Ligdan-chana Czaharowie(inne języki), nadal rządzeni przez jego potomków, uznali zwierzchność Mandżurów. Ostatecznie jednak Czaharowie zbuntowali się przeciwko swoim nowym władcom i w 1675 Kangxi zabił ich przywódców oraz podzielił ich pomiędzy osiem nowych chorągwi podporządkowanych odpowiednim chorągwiom mandżurskim. Tym samym przestali oni istnieć jako autonomiczny dżasagh(inne języki), który to urząd, zazwyczaj dzierżony przez Czyngisydów, odgrywał zasadniczą rolę w mandżurskich rządach nad Mongołami. W 1655 ośmiu wodzów Chałchasów zostało zaakceptowanych jako dżasaghowie uznający zwierzchność Mandżurów i w ten sposób ci ostatni rozciągnęli swoją władzę na kolejną grupę Mongołów^[95].

W tym samym czasie dzięki działaniom energicznych przywódców takich jak Batur Chung-Tajdży(inne języki) (1635–1653) i Gałdan Boszogtu-chan(inne języki) (1678–1697) Ojraci stworzyli nowy związek plemienny Dżungarów. W 1678 Gałdan uzyskał od dalajlamy Lobsanga Gjaco (zm. 1682) tytuł chana, co jasno wskazywało na imperialne pretensje Dżungarów. Jednocześnie świadczyło to o tym, że polityczna legitymizacja wśród Mongołów przestała polegać wyłącznie na czyngisydzkim pochodzeniu, ta bowiem mogła zostać zastąpiona przez sankcję religijną. Ten trend został zapoczątkowany przez samych Mandżurów, którzy uzasadniając swoją władzę nad Mongołami odwoływali się do tybetańskiego buddyzmu. To wszystko oznaczało jednak, że klucz do kontroli nad Mongołami zaczął znajdować się w tybetańskiej Lhasie, gdzie rezydował dalajlama^[96]^[97].

W 1687 Gałdan zaatakował wschodnich Chałchasów, dokonując masowych zniszczeń. W 1689 Kangxi uregulował stosunki z Rosją w traktacie nerczyńskim i rok później, zachęcany do tego przez Chałchasów, rozpoczął otwartą wojnę z Gałdanem. W 1690 ten ostatni został pokonany w bitwie pod Ułan Butung(inne języki), jednak ostateczne zwycięstwo Mandżurowie osiągnęli dopiero w 1697, po kilkuletniej wojnie na wyczerpanie, wraz ze śmiercią Gałdana. Najważniejszym rezultatem tych walk była decyzja Chałchasów podporządkowania się Mandżurom, do której doszło na konferencji w Dolon Nor w 1691^[98]^[99].

Następca Gałdana, Cełang Rabdan(inne języki) (1697–1727), starał się utrzymywać dobre relacje z Chinami, jednak konflikt był nieunikniony w sytuacji gdy Kangxi otwarcie żądał by Dżungarowie podporządkowali się Mandżurom tak samo jak pozostali Mongołowie. Dodatkowo obie strony rywalizowały o wpływy w Tybecie, gdzie za panowania młodego dalajlamy Cangjanga Gjaco (zm. ok. 1706) faktyczne rządy sprawował nastawiony antymandżursko regent Sangje Gjaco. W tej sytuacji Kangxi poparł chana Choszutów(inne języki) Lhazanga(inne języki) (1703–1717), który najechał Tybet i ustanowił w Lhasie nowego dalajlamę. Interwencja Lhazanga wywołała wielkie niezadowolenie wśród Tybetańczyków i w 1715 Dżungarowie, przedstawiający się jako obrońcy godności dalajlamy, pokonali Choszutów i zajęli Tybet, zabijając Lhazanga. W reakcji na te wydarzenia Mandżurowie przedsięwzięli bezpośrednią interwencją w Tybecie i do 1724 kraj ten został uwolniony od Dżungarów. Tybetański rząd miał odtąd być nadzorowany przez mandżurskich ambanów(inne języki) i Lifan Yuan. Tybetańczycy cieszyli się większą autonomią niż funkcjonujący w ramach systemu dżasaghów Mongołowie, ale chińska kontrola uległa zwiększeniu po stłumieniu rewolty w 1750. Od tej pory dalajlama, panczenlama i tybetańscy ministrowie wykonywali swoje funkcje współdziałając z chińskimi ambanami^[100]^[101].

Walki pomiędzy Mandżurami a Dżungarami wygasły wraz z dojściem do władzy Gałdana Cerena(inne języki), jednak gdy ten w latach 30. ponowił ataki na Chałchasów wybuchły z nową siłą. Traktat pokojowy z 1739 ustalał granicę pomiędzy dwoma państwami, potwierdzając dotkliwe straty terytorialne Dżungarów, obejmujące Tuwę. W trakcie walk o sukcesję po Gałdan Cerenie wielu Ojratów przeszło na stronę Qingów i cesarz Qianlong wykorzystał sytuację w 1755 zajmując Dżungarię niemal bez walki. W 1756 wśród Dżungarów wybuchło jednak powstanie pod wodzą Amursany, któremu towarzyszyła rebelia Chałchasów, na których czele stał Chingünjav(inne języki). Obie rebelie zostały szybo stłumione, a ich przywódcy zginęli. Do 1759 wojska Qianlonga opanowały całość Wschodniego Turkiestanu, który w 1768 został oficjalnie wcielony do imperium jako Xinjiang (nowa domena). Ta ostatnia kampania przeciwko Dżungarom, nękanym również przez epidemię ospy, doprowadziła do ich całkowitej zagłady i ogołocone z ludności stepy zostały następnie zasiedlone przez miliony poddanych Mandżurów. Na nowym terytorium ustanowiono mieszaną administrację – w jego wschodniej części powstały chińskie powiaty i prefektury, ale większość miejscowych koczowników i muzułmanów była rządzona przez lokalnych dżasaghów, dowódców chorągwi lub begów^[102]^[103]^[104].

Poza ich rodzimą Azją Wewnętrzną Qingowie poszerzyli również granice imperium na Południu, co wiązało się z opisanym powyżej procesem chińskiej kolonizacji. Postępująca sinizacja tego regionu, problematyczna w przypadku takich grup jak Miao, była procesem jeszcze trudniejszym w regionie chińsko–birmańskiego pogranicza obejmującego zachodni Junnan oraz górny bieg Mekongu i Irawadi. Chińska obecność na tych terenach została zapoczątkowana dopiero przez przybycie Wu Sangui i jego armii w 1659, ale od tego momentu szybko rosła. Region był zamieszkiwany przez Tajów wymieszanych z innymi grupami etnicznymi. Wu Sangui dążył do uznania chińskiej władzy przez lokalnych wodzów, ci jednak często uznawali się za poddanych kilku różnych organizmów politycznych, balansując pomiędzy nimi. Podobnie rosnące wpływy konfucjanizmu, objawiające się w powstawaniu szkół w pogranicznych miastach, były równoważone przez stare buddyjskie świątynie tradycji theravada. Ważną rolę odgrywali chińscy kupcy, którzy zdominowali regionalny handel. W latach 60. XVIII wieku Qianlong przedsięwziął szereg kampanii przeciwko Mjanmie, ale chociaż oficjalna propaganda opiewała je jako kolejne zwycięstwo, to w rzeczywistości ich bilans był raczej negatywny, bowiem tysiące mandżurskich i chińskich żołnierzy zmarło na skutek tropikalnych chorób, zaś zysk z nich był niewielki. Na przełomie XVIII i XIX wieku konsolidacja Mjanmy i Syjamu, w połączeniu z działaniami chińskimi, doprowadziła do upadku lokalnych władztw i wyklarowania się granic pomiędzy nowymi nowożytnymi państwami, które stopniowo wchłaniały region płynnego pogranicza. Za czasów Qingów do Chin przyłączono również Tajwan, chociaż, jak już wskazano powyżej, Mandżurowie starali się kontrolować chińską imigrację unikając konfliktów z miejscowymi plemionami^[105].

W rezultacie ekspansji terytorialnej Qingów mieszkańcami cesarstwa byli nie tylko ludzie, którzy uważali się za Chińczyków, ale także duże społeczności, które nigdy wcześniej nie wchodziły w skład chińskiego państwa – Tybetańczycy, Ujgurzy, Mongołowie, Birmańczycy, Tajowie, rdzenna ludność Tajwanu i innych nowo skolonizowanych obszarów, zarówno na pograniczach, jak i na wyżynach wewnętrznych. To wielkie terytorium (lub przynajmniej jego większa część) oraz ogromna i stale rosnąca populacja, wraz ze wszystkimi towarzyszącymi jej napięciami, zostały przekazane sukcesorom – Republice Chińskiej i Chińskiej Republice Ludowej^[106]. Kwestia statusu tych ludów i terenów pozostaje przedmiotem najgłębszej kontrowersji pomiędzy chińską nacjonalistyczną historiografią a współczesnymi historykami zachodnimi. Jak wskazał Mark Elliott(inne języki), przytłaczająca większość chińskich uczonych, którzy kwestionują nową historiografię dynastii Qing(inne języki), zakłada że ekspansja Qingów była raczej naturalnym procesem wielkiej chińskiej jedności, niż podbojem czy kolonizacją. Ci sami chińscy historycy zachodnie odróżnianie pomiędzy imperium Mandżurów a samymi Chinami oraz mówienie o mandżurskim imperializmie i kolonializmie, a tym samym zaprzeczanie jakiejkolwiek naturalności procesu włączania kolejnych ludów i terytoriów w ramy cesarstwa Qing, traktują często jako kwestionowanie integralności terytorialnej współczesnych Chin^[107].

Kultura wieku pomyślności

Filozofia i religia

Zgodnie z raczej powszechną opinią wśród obcych dynastii panujących w Chinach to właśnie Qing odniosła największy sukces. Jakie jednak były jego źródła? Tacy uczeni jak Ping-ti Ho(inne języki) czy Pei Huang argumentowali, że jego zasadniczą przyczyną było świadome przyjęcie i promowanie tradycyjnej chińskiej kultury, która była pociągająca zarówno dla elit na poziomie lokalnym, jak i narodowym. Inni, utożsamiani z nową historiografią dynastii Qing(inne języki), do której reprezentantów zalicza się m. in. Pamelę Crossley(inne języki) i Marka Elliotta(inne języki), klucza do sukcesu Mandżurów upatrywali w ich hierarchicznie pojmowanej wielokulturowości, a w szczególności umiejętności wykorzystania kulturowych więzi z niechińskimi ludami Azji Wewnętrznej(inne języki) oraz zróżnicowania administracji regionów niechińskich i administracji Chin właściwych(inne języki). Jest czymś oczywistym, że istnieje owocne stanowisko pośrednie pomiędzy tymi dwiema interpretacjami^[108], zaś wymienionym tutaj zagadnieniom w tym artykule poświęcono już sporo miejsca przy omawianiu kwestii pochodzenia Mandżurów i ich ekspansji w Azji Wewnętrznej.

Kiedy Mandżurowie pokonali dynastię Ming i założyli dynastię Qing chińscy intelektualiści, tak samo jak po podbiciu cesarstwa Song przez Mongołów, „raz jeszcze zostali postawieni przed problemem jak wyjaśnić to, że Konfucjańska Droga zawiodła. Ponownie odpowiedzieli, iż Droga została źle zrozumiana i była nędznie praktykowana”^[109]. Oznaczało to atak na całą konfucjańską tradycję od czasów Song do Ming. Tacy uczeni epoki Qing jak Gu Yanwu i Wei Yuan postulowali powrót do rozumienia konfucjanizmu zawartego w komentarzach z epoki Han, które ich zdaniem reprezentowały jego czystszą formę, ponieważ powstały w okresie bliższym Konfucjuszowi. Jednocześnie oskarżali konfucjanistów czasów Song do Ming, że ich interpretacja Drogi była błędna, ponieważ skażona wpływami buddyzmu i taoizmu. Z powyższych powodów nazywali swój ruch „nauka Han” (hanxue(inne języki)) i przeciwstawiali go „nauce Song” (songxue), czyli konfucjanizmowi rozwiniętemu w okresie dynastii Song. Wang Fuzhi, Yan Yuan i Dai Zhen poszli jeszcze dalej, ponieważ uznali że konfucjanizm uległ wypaczeniu już w epoce Qin i Han, a całe późniejsze nauczanie było tylko błędnym konfucjanizmem^[110]^[111]^[112].

W sumie zatem, chociaż zachodni uczeni tradycyjnie ujmowali konfucjanizm epoki Song do Qing łącznie jako tzw. neokonfucjanizm, to w rzeczywistości za panowania Mandżurów doszło do istotnego zerwania z wcześniejszą tradycją. Liu Shu-hsien(inne języki) wiąże to z porzuceniem zasady „Wzajemnego Powiązania pomiędzy Drogą Nieba a ludzką naturą i przeznaczeniem” (tian-dao-xing-ming-xiang-guan-tong, 天道性命相貫通) na rzecz poglądu całkowicie naturalistycznego^[113]. I tak Wang Fuzhi uważał, że nie istnieje li (zasada)(inne języki) odrębne od qi, ale że zasada jest po prostu modelem aktualnych rzeczy i zdarzeń. Według niego zarówno szkoła zasad jak i szkoła umysłu (zobacz Neokonfucjanizm) miały tendencję do reifikacji li, co prowadziło do odwrócenia uwagi ludzi od tego świata i zwrócenia się ich do poszukiwania ostatecznej zasady. Według Wanga ta pozaświatowa spekulacja była konsekwencją zepsucia konfucjanizmu przez buddyzm i taoizm i główną przyczyną pokonania Chińczyków przez Mandżurów. Podobnie wrogi bezowocnemu teoretyzowaniu był Yan Yuan, który naciskał na praktyczny wymiar konfucjanizmu. Jego zdaniem powinno się ćwiczyć w sześciu sztukach, których nauczał Konfucjusz: ceremoniale, muzyce, łucznictwu, powożeniu rydwanem, czytaniu i matematyce. Badanie rzeczy, gewu(inne języki), to zdobywanie mistrzostwa w umiejętnościach posiadanych przez mędrców, którzy byli ludźmi czynu. W przeciwieństwie do nich współcześni konfucjaniści są zniewieściałymi i nieefektywnymi intelektualistami, w wyniku czego ponieśli klęskę w walce z Mandżurami^[111]. Tego rodzaju nacisk na praktykę był charakterystyczny również dla konfucjańskiej szkoły sztuki rządzenia (jingshi xue(inne języki)), która unikała filozoficznych spekulacji, koncentrując się na szukaniu praktycznych rozwiązań problemów stojących przed administracją państwa. Istotna już w XVIII wieku, szkoła ta jeszcze zyskała na znaczeniu w obliczu narastających problemów dynastii w następnym stuleciu^[114].

Również Dai Zhen, uważany za największego filozofa epoki Qing, sprzeciwiał się wcześniejszemu dualizmowi, twierdząc iż doprowadził on do lekceważenia empirycznego świata i przekonania, że w ludziach istnieje dychotomia pomiędzy naturą a uczuciami. Argumentował, że Droga jest niczym więcej niż uporządkowanym wzorem poruszeń qi, nie zaś metafizyczną zasadą. Jednocześnie uważał, że klasycy są kluczem do zrozumienia Drogi, zaś ich poprawna interpretacja wymaga dokładnego badania tekstu za pomocą metod filologicznych^[111]. Ten nacisk na szczegółowe badania filologiczne wiąże się z powstaniem szkoły badania świadectw (kaozheng xue(inne języki)), której przedstawiciele nie tylko podważyli wiele ortodoksyjnych interpretacji konfucjańskich tekstów, ale czasami również kwestionowali ich autentyczność^[115]. Dwudziestowieczni nacjonalistyczni chińscy historycy widzieli w szkole badania świadectw zalążek myślenia naukowego, podczas gdy ich późniejsi krytycy zwracali uwagę na konserwatywny wymiar szkoły, która zmierzała do odzyskania autentycznego tekstu klasyków, pojmowanych jako repozytorium objawionej prawdy, i przywrócenia przepisanego społecznego i moralnego porządku^[116]. Chociaż wywrotowy charakter szkoły pozostaje przedmiotem dyskusji, to nie ulega wątpliwości, że w wyniku jej oddziaływania życie intelektualne epoki Qing uległo znaczącemu przekształceniu^[115].

Podczas gdy niezależni chińscy uczeni starali się dokonać reinterpretacji konfucjanizmu w taki sposób, by odpowiadał on na wyzwania nowych czasów, panująca dynastia dążyła do sformułowania na jego podstawie nowej konserwatywnej ortodoksji, która służyłaby uzasadnieniu jej rządów. Cesarze dynastii Qing, tak samo jak ich poprzednicy, sprawowali tradycyjne ceremonie ku czci dynastycznych przodków oraz rytuały związane z porami roku i wzajemnym oddziaływaniem człowieka i natury^[117]. Jak już opisano powyżej, jednym z najważniejszych narzędzi indoktrynacji był system egzaminów, uczestnictwo w którym łączyło dużą grupę stanowiących elitę imperium ludzi podzielających wspólną kulturę oraz domyślnie akceptujących rządy Mandżurów^[42]. Tak samo jak w czasach poprzednich dynastii, cesarze byli wielkimi patronami piśmiennictwa, w szczególności zaś gigantycznych kompilacji, co było jednym z istotnych elementów sprawowania kontroli nad życiem intelektualnym państwa^[118].

Na początku lat 80. rozpoczęto proces kompilowania oficjalnej historii dynastii Ming(inne języki)^[119]. Kangxi patronował również słynnemu Słownikowi Kangxi oraz wielkiej encyklopedii(inne języki) w 5020 rozdziałach. Największym przedsięwzięciem tego rodzaju była jednak Kompletna Biblioteka Czterech Skarbców (Siku Quanshu(inne języki)), skompilowana za panowania Qianlonga, która w założeniu miała w sobie zawierać wszystkie wielkie dzieła chińskiej klasyki, historii, filozofii i literatury pięknej. Włączono do niej 3697 dzieł, zaś całość, zbyt wielką by ją wydrukować, przepisano w 7 rękopisach (sam drukowany katalog liczył 4490 stron). Przedsięwzięcie to zdominowali uczeni szkoły badania świadectw, przy czym patronując ich komentatorskiej działalności, tak samo jak uczonym hołdującym nauce Han czy Song, cesarz poprzez swoich biurokratów sprawował kontrolę nad ich poczynaniami^[118].

Cesarze nie tylko pilnowali by intelektualiści za bardzo nie odeszli od obowiązującej ortodoksji, angażując ich w sponsorowane przez państwo przedsięwzięcia, ale również starali się indoktrynować prostych ludzi. Jako przykład działań w tym kierunku może posłużyć Święty Edykt (shengyu) cesarza Kangxi(inne języki) wydany w 1670 w formie 16 maksym, którymi należy się kierować w codziennym postępowaniu. Ten tekst, przedstawiający rdzeń konfucjańskiej ortodoksji w odniesieniu do przeciętnego obywatela, był odczytywany na wiejskich zebraniach, czasami w wersji w języku potocznym, zaś z biegiem czasu obrósł w sporą liczbę komentarzy, parafraz, adaptacji itp. W 1724 Yongzheng ogłosił liczące 10 tys. znaków „rozszerzone instrukcje” odnoszące się do Świętego Edyktu, które miały wyjaśnić wszelkie wątpliwości, jednak większość adresatów tekstu nie była w stanie go pojąć, dlatego urzędnicy przygotowali parafrazy w języku potocznym. Trudno stwierdzić, jaki wpływ miały te poczynania na kulturę ludową^[120].

Cesarze starali się również oddziaływać na ludową religię, w szczególności poprzez deifikację słynnych postaci z dawnych czasów. Najbardziej typowym przykładem jest kult Guan Yu, jednego z bohaterów epoki Trzech Królestw, który „stał się wszechobecnym ludowym bóstwem lojalności, bogactwa, literatury, protektorem świątyń, patronem aktorów i tajnych stowarzyszeń, a także bogiem wojny”^[121]. W 1614 Mingowie wynieśli go do rangi cesarza, i odtąd nazywany był „Cesarzem Guan” – Guandi. W 1725 jego kult poddano systematycznej kontroli cesarskiej i najlepiej uposażone z setek jego ludowych świątyń w każdym powiecie wybrano jako oficjalne świątynie Guandi. W 1853 Qingowie nadali jego kultowi podczas oficjalnych ofiar taką samą rangę, jaką miał kult Konfucjusza. W rezultacie tych działań kult Guandi został całkowicie skonfucjanizowany i stał się on „bohaterskim obrońcą i żywicielem, wojownikiem nade wszystko lojalnym wobec ustanowionej władzy i porządku”^[121]. Promocja kultów aprobowanych przez państwo w południowych Chinach była tak skuteczna, że w środkowym okresie Qing lokalnych bogów faktycznie zastąpiono kilkoma zaaprobowanymi bóstwami. Przykładem może być bogini Mazu, którą w 1737 Qianlong uczynił Cesarzową Niebą. Kiedy najważniejsze lokalne lineaże przyjęły ją za swoją patronkę, „stała się użytecznym symbolem w obu sferach, urzędowej i lokalnej. Miejscowe elity, mając ją za patronkę, współpracowały według zasad aprobowanych przez państwo. Stanowiła symbol włączania się w główny nurt chińskiej kultury”^[122].

Życie religijne epoki Qing było szczególnie bogate, ponieważ przybyli z Azji Wewnętrznej Mandżurowie przynieśli ze sobą nowe formy kultu, takie jak szamanizm i tybetański buddyzm, wykazując się jednocześnie szczególną tolerancją wobec tradycyjnych chińskich form religijności. Jak to już opisano powyżej, jako chińscy cesarze Mandżurowie sprawowali oficjalne praktyki religijne powiązane z konfucjanizmem oraz patronowali chińskiej religii ludowej. Obok tego jednak istniał sponsorowany przez cesarzy państwowy szamanizm, jak również patronat nad chińskim i tybetańskim buddyzmem. Prywatne rytuały odbywane na wewnętrznym dworze Qingów łączyły ze sobą tradycje szamanistyczne, taoistyczne, wywodzące się z buddyzmu chińskiego i tybetańskiego, jak i religii ludowej. W epoce Qing buddyzm posiadał większe znaczenie niż taoizm, ciesząc się znacznie większym intelektualnym poważaniem, jak i instytucjonalną obecnością oraz liczbą mnichów i świeckich wyznawców. Cesarze dynastii Qing wspierali buddyzm, szczególnie w jego tybetańskiej wersji, podczas gdy taoizm był raczej dyskryminowany. Kangxi, Yongzheng i Qianlong zbudowali lub odnowili w Pekinie 32 klasztory związane z buddyzmem tybetańskim, poza stolicą zamieniając na tybetańskie dziesiątki chińskich klasztorów. Ponadto Mandżurowie ustanowili ponad tysiąc klasztorów i świątyń w Mongolii, Xinjiangu i na innych peryferyjnych obszarach, przy czym de facto służyły one jako scentralizowane państwowe instytucje w zdecentralizowanym społeczeństwie koczowników. Według niektórych szacunków za panowania Qianlonga więcej niż 30% mężczyzn w Mongolii żyło w klasztorach^[123].

Szkołą tybetańskiego buddyzmu, którą popierali Mandżurowie, była gelugpa, przy czym włączali oni do niej praktyki o charakterze mongolskim czy chińskim, co objawiało się choćby we wprowadzeniu na tybetańskie ołtarze chińskiego Guandi za panowania Jiaqinga (1796–1820) i Daoguanga (1820–1850). Cztery główne szkoły chińskiego buddyzmu epoki Qing to tiantai, huayan, jingtu (szkoła czystej krainy) i chan. Najpopularniejszą z nich była szkoła czystej krainy, która kładła nacisk na zbawienie poprzez wiarę i dobre uczynki, mające doprowadzić do odrodzenia w Zachodnim Raju Buddy Amitabhy. Dwie główne szkoły ówczesnego taoizmu to quanzhen(inne języki), szkoła północna z siedzibą w Pekinie, oraz zhengyi(inne języki), szkoła południowa z siedzibą na górze Longhu(inne języki) w prowincji Jiangxi. Chociaż Mandżurowie oficjalnie aprobowali chiński buddyzm i taoizm, to ich postawa wobec tych religii była nacechowana pewną podejrzliwością, odnoszącą się zresztą do wszystkich organizacji pozostających poza systemem oficjalnych ofiar, co objawiało się w prawnym limitowaniu liczby mnichów, świątyń i klasztorów, jak również pewnych ich aktywności^[124].

Sztuka i kultura popularna

Pomimo wysiłków urzędowych moralistów oficjalny konfucjanizm, tak samo jak tradycyjne formy religijności, coraz bardziej ustępował miejsca pozbawionej intelektualnych pretensji kulturze rozwijającej się miejskiej klasy średniej. Ta szalenie różnorodna kultura popularna była powszechnie potępiana przez intelektualną elitę, ale przykład takich osobistości jak Yuan Mei, być może największy chiński poeta XVIII stulecia, a z drugiej strony autor wielu popularnych dzieł prozatorskich, pokazuje, że w rzeczywistości wielu jej członków brało w niej czynny udział. Wprowadzali oni do niej elementy konfucjańskiej moralności, ale była dla nich również narzędziem do obnażania hipokryzji i oderwania od życia oficjalnych moralistów. Najważniejszym gatunkiem ówczesnego piśmiennictwa nie była przy tym tradycyjna poezja, ale pisana językiem potocznym fikcja. Była ona tak popularna, że Qian Daxin(inne języki) ironicznie stwierdzał, iż dawniej w Chinach istniały trzy nauki(inne języki), konfucjanizm, taoizm i buddyzm, teraz jednak zostały one przyćmione przez czwartą, popularną fikcję, którą praktykują wszyscy, przy czym dla niewykształconych jest ona jedyną nauką^[125].

Chociaż nowa fikcja obejmowała także krótkie opowiadania, takie jak nadprzyrodzone opowieści Pu Songlinga, to czytelnicy epoki Qing przejawiali szczególne zamiłowanie do dłuższych form powieściowych. Do najważniejszych zalicza się Nieoficjalną kronikę uczonych(inne języki) Wu Jingzi, śmiałą satyrę przedstawiająca wartości i aspiracje egzaminacyjnej elity, żyjącej w coraz większym oderwaniu od zmieniającej się rzeczywistości, oraz Sen czerwonego pawilonu Cao Xueqina, najwybitniejsze osiągnięcie literatury w języku potocznym epoki Qing. Sen czerwonego pawilonu uważany jest za kulminację całej wcześniejszej chińskiej tradycji literackiej, co objawia się choćby w fakcie, że powieść zawiera każdy z najważniejszych gatunków chińskiej literatury – filozofię, historię, poezję i fikcję. Traktuje się ją również jako mikrokosmos tradycyjnej chińskiej kultury, opisuje bowiem właściwie każdy aspekt chińskiego życia, obejmując szerokie spektrum społeczeństwa. W epoce Qing kwitło również wiele rodzajów teatru, od plebejskiego teatru lalkowego i teatru cieni, aż do figlarnie wyrafinowanych i często otwarcie erotycznych dramatów Li Yu. Za być może najsłynniejszą sztukę okresu uważa się reprezentujący gatunek opery chińskiej Wachlarz kwiatu brzoskwini(inne języki) Kong Shangrena(inne języki)^[125]^[126]. Bez wątpienia Mandżurowie i Mongołowie także byli miłośnikami chińskiej literatury w języku potocznym. Wszystkie najważniejsze chińskie powieści, szereg ważniejszych dramatów oraz wiele pomniejszych dzieł fikcji zostało przełożonych na mandżurski^[127].

Rozkwit kultury popularnej był związany z rozpowszechnieniem umiejętności czytania i pisania, którą mogło posiadać nawet 45 % mężczyzn i 10 % kobiet^[128]. W miastach te liczby były jednak nieproporcjonalnie wyższe, podczas gdy populacja wsi nadal w ogromnej większości składała się z analfabetów. Towarzyszył temu niesłychany rozwój druku. Szacuje się, że pomiędzy trzynastym a szesnastym wiekiem koszt drzeworytnictwa w Suzhou spadł o niemal 90 %. Pomimo korzystania z technologii drzeworytu, która z powodu ilości chińskich znaków była poręczniejsza niż ruchoma czcionka, aż do połowy XIX wieku druk w Chinach był tańszy niż w Europie, co po części wynikało z niższych kosztów pracy i materiałów. Nowa miejska klasa średnia kupowała przy tym nie tylko dzieła literackie, ale również albumy i podręczniki kaligrafii i malarstwa, takie jak Sala dziesięciu bambusów(inne języki) Hu Zhengyana(inne języki) czy Łódź gorczycy. O Nauce malarstwa(inne języki), co wiązało się z rozwojem techniki druku barwnego. Tego rodzaju dzieła, jak również cały gatunek „podręczników smaku”, takich jak słynny Traktat o rzeczach zbędnych Wen Zhenhenga(inne języki), pozwalały przełamać monopol uczonych–literatów na bycie snobistycznym uczestnikiem kultury wyższej. Ci oczywiście bronili własnej pozycji, zarzucając tego rodzaju publikacjom filisterskie gusta^[129]^[130].

Artystyczny dyskurs epoki koncentrował się na takich pojęciach jak autentyczność i oryginalność, których odmawiano aspirującym przedstawicielom klasy średniej^[131]. Wielką popularnością cieszyli się malarze nazywani współcześnie „indywidualistami”, do których zalicza się Kuncana, Gong Xiana, Zhu Da i Shitao^[132]^[133]. Stworzyli oni dzieła „całkowicie idiosynkratyczne i odrębne zarówno pod względem stylu, jak i ekspresji”^[132]. W tym samym czasie rozwijało się popularne malarstwo, tworzone przede wszystkim przez zamieszkałych w miastach artystów, zaspokajające popyt na rzeczy codziennego użytku, w ramach którego powstały takie nowe gatunki jak „obrazy pięknych kobiet” (meiren hua)^[134]. W rzeczywistości granice pomiędzy kulturą popularną a wyższą zacierały się, chociaż było to mniej widoczne w przypadku sztuk wizualnych. Mieszanie się kultury uczonych-literatów i kupców stworzyło nowe mody, w rezultacie czego pojawił się ogromny popyt na nowe formy, kolory, style i tekstury. Nabywcami prac indywidualistów byli bogaci przedstawiciele kupieckiej gentry, co było jednym z symptomów zastąpienia dworskiego patronatu nad malarstwem przez bardzo zróżnicowany miejski rynek sztuki. Epoka Qing jest znana jako „wiek antykwariuszy”, w którym jak nigdy dotąd spoglądano w przeszłość, co wydaje się pozostawać w sprzeczności z opisanym powyżej zamiłowaniem do autentyczności i oryginalności. Jednak oba prądy wiązały się z popytem napędzanym przez nowe bogate mieszczaństwo, tworzące kolekcje mogące rywalizować z tymi, które niegdyś posiadali jedynie uczeni–literaci, składające się zarówno z różnego rodzaju rzadkich „starożytności” jak i najbardziej niezwykłych dzieł współczesnych artystów^[135]^[136]. Sami ci artyści również nie traktowali swojego indywidualizmu jako czegoś koniecznie sprzecznego z zamiłowaniem do dawnej sztuki. Zgodnie ze znanym stwierdzeniem Shitao, przez wiele lat tworzył on deklarując niezależność od tradycyjnych metod, tylko po to, by odkryć, że droga, którą uważa za własną, jest w rzeczywistości „drogą starożytnych”. Dla Mandżurów patronat nad chińską sztuką był jednym ze sposobów na potwierdzenie swojej kulturowej legitymizacji, przy czym największym kolekcjonerem był Qianlong, którego zbiory składały się być może z ponad miliona przedmiotów^[137].

Jednym z przejawów ówczesnego konsumenckiego boomu był rosnący popyt na „rzeczy zagraniczne” (yanghuo), które były pożądane ze względu na swoją egzotyczność. Należało do nich m. in. opium, które było czymś nowym, modnym i pochodzącym spoza Chin, co czyniło je droższym i podkreślającym status społeczny użytkownika^[138]. W ostatnich dekadach XVIII stulecia Chiny zwróciły się ku Europie i popularne stały się zegary, tytoń i pojemniki na tytoń, angielska wełna i bawełniane sukno. Yangzhou i inne główne miasta tego okresu przejawiały charakterystyczną nowoczesną świadomość partycypacji w globalnej wspólnocie smaku i każde z nich rywalizowało w rozwoju swojej własnej oryginalnej mody. W dziedzinie ubioru i innych przedmiotów konsumpcji najbogatsze miasta pasjonowały się najnowszymi, ciągle zmieniającymi się stylami, i w rezultacie peruki, zwierzęta domowe, suknie, kurtki, spodnie i plisowane spódnice pojawiały się w ramach nagłych fal popularności, po czym równie szybko znikały^[139]. Europejskie wpływy wiązały się również z obecnością jezuitów(inne języki), którzy przynieśli ze sobą europejską astronomię, kartografię i matematykę. Ich polityka akomodacji do chińskiej religijności doprowadziła jednak do sporu z innymi chrześcijanami i ostatecznie została potępiona przez papieża. W 1724 Yongzheng zakazał praktykowania chrześcijaństwa, pozwalając jezuitom pozostać jedynie w Pekinie. Szacuje się że liczba chrześcijan w Chinach spadła z ok. 300 tysięcy na początku XVIII stulecia do ok. 200 tysięcy pod jego koniec. Wśród jezuitów była również pewna liczba artystów, takich jak malarz Giuseppe Castiglione, za których pośrednictwem Chińczycy zapoznali się ze sztuką europejską. Do Europy chińska sztuka docierała przede wszystkim w formie porcelany^[140]^[141]. Jej produkcja w Chinach osiągnęła techniczne i artystyczne apogeum za dwóch kolejnych Nadzorców Cesarskich Pieców w Jingdezhen, Nian Xiyao(inne języki) (zm. ok. 1738) i Tang Yinga(inne języki) (zm. 1756). Później poziom chińskiej ceramiki zaczął stopniowo spadać^[142].

Pozycja chińskich kobiet w epoce Qing była wyraźnie gorsza od mężczyzn – po zawarciu małżeństwa stawały się praktycznie własnością domostwa rodziców męża, zaś rozwieść mogły się jedynie wtedy, gdy mąż poważnie je okaleczył lub próbował sprzedać jako prostytutkę, podczas gdy mężczyzna mógł odprawić swoją żonę z tak błahych powodów jak nadmierna gadatliwość. Najbardziej widoczną oznaką podporządkowania chińskich kobiet był zwyczaj krępowania stóp, prowadzący do ich ogromnego cierpienia i ograniczonej mobilności. Na samym początku swoich rządów Mandżurowie zakazali krępowania stóp, jednak na skutek chińskiego sprzeciwu szybko wycofali się z tej legislacji i w trakcie ich panowania praktyka ta jeszcze rozpowszechniła się, docierając do niższych klas społecznych^[143]^[144]. Jednak w tym samym okresie status kobiet powoli zaczął się poprawiać, co wiązało się z ogólnym podniesieniem poziomu wykształcenia i pojawieniem się pisarek i artystek. Za właściwe dla kobiet uważano szczególnie uprawianie poezji, jednak wiele z nich pisało także prozę paralelną(inne języki), dramaty, a nawet powieści. Często jednocześnie zajmowały się kaligrafią i malarstwem. Jest prawdą, że odbiorcami tej kobiecej twórczości były najczęściej inne kobiety, ale najsłynniejszym z nich, takim jak malarka Chen Shu(inne języki), udało się przebić do szerszej publiczności. Punktem zwrotnym w tej kwestii była prawdopodobnie działalność Yuan Meia, który energicznie promował związane z jego poetyckim kręgiem pisarki. Pomimo protestów konserwatystów na początku XIX wieku stereotyp dobrze wykształconej kobiety, potrafiącej rozmawiać z mężczyznami o sprawach kultury i polityki, był już solidnie ugruntowany, przynajmniej wśród klas wyższych, i zaczęto kwestionować różne aspekty podporządkowania kobiet, takie jak krępowanie stóp^[145]^[146].

Remove ads

Późna epoka Qing

Podsumowanie

Perspektywa

Kryzys

Po długim okresie nieprzerwanego rozwoju na przełomie XVIII i XIX wieku państwo Qingów zaczęło przeżywać kryzys. Niekorzystna zmiana sytuacji ekonomicznej była po części konsekwencją sukcesów, jakie osiągnięto w XVIII stuleciu. Demograficzna presja przyniosła ze sobą rosnącą mobilność populacji i związane z tym problemy ze społeczną kontrolą. Co więcej, gwałtowna eksploatacja regionów górskich, które otaczają aluwialne równiny centralnych Chin, miała poważne średnio i długoterminowe konsekwencje dla środowiska: rosnąca erozja wysoko położonych dorzeczy i zamulanie rzek prowadziło do coraz częstszych powodzi, które stawały się coraz bardziej niszczące i kosztowne dla społeczeństwa^[29]. Obok tych socjoekonomicznych trudności kryzys był spowodowany również polityczną dysfunkcją wiązaną ze znanym schematem cyklu dynastycznego(inne języki) oraz zewnętrznym szokiem związanym z ekspansją Zachodu^[147].

Jak pisze John King Fairbank „pod koniec XVIII wieku presja demograficzna zwiększała bezbronność ludności wobec suszy, powodzi, głodu i epidemii. To z kolei stawiało zgrzytającą maszynerię rządów Qing przed problemami, z którymi nie mogła się uporać – takimi jak zabezpieczenia przeciwpowodziowe, pomoc w czasie głodu, rosnące zapotrzebowanie na podatki, zwiększone trudności z ich ściąganiem. [...] W środkowym okresie panowania dynastii Qing władze utrzymywały stałe zapasy zboża w spichlerzach, zwalczały wzrost cen, szacowały rozmiary głodu, przywoziły zboże z innych prowincji i nadzorowały troskliwie jego dystrybucję. Jednakże w XIX wieku, kiedy ludność się podwoiła, urzędowy system się załamał i zarządcy wywodzący się z gentry musieli w coraz większym stopniu brać na siebie zadanie pomocy głodującym. Słabość łączyła się z demoralizacją i egoizmem wśród urzędników i czyniła rząd mniej efektywnym, osłabiając jednocześnie jego prestiż”^[148].

W latach 20. XIX wieku do tych problemów dołączył jeszcze kryzys monetarny i imperium wkroczyło w fazę ekonomicznej recesji, znanej jako „depresja ery Daoguang”. Od XVI aż do XVIII wieku Chiny, ze swoją kwitnącą skomercjalizowaną ekonomią opierającą się na srebrze były największym światowym odbiorcą tego metalu. Jeszcze w pierwszej dekadzie XIX wieku do Chin napłynęło około 28 milionów srebrnych dolarów netto. Później jednak nastąpiło dramatyczne odwrócenie tego trendu i srebro zaczęło wypływać z Chin. Było to spowodowane przede wszystkim płaceniem w srebrze za importowane opium, ale również rzadkością metalu na początku XIX wieku, częściowo wynikającą z zaburzeń jego wydobycia w sytuacji rewolucji na kontynencie południowoamerykańskim. Pomiędzy 1808 a 1856 wypływ srebra z Chin osiągnął rozmiar około 384 milionów dolarów, przy średniej 8 milionów na rok. Miało to dramatyczne konsekwencje dla chińskiego bimetalicznego systemu pieniężnego, opartego na srebrze i miedzi^[149]. Według Man-houng Lin(inne języki) rynkowa cena srebra wzrosła z 1040 miedzianych wen(inne języki) za jeden liang srebra w roku 1808 do 1637 w roku 1838 i 2355 w roku 1849. Rosnąca cena srebra doprowadziła do wzrostu realnych cen dla wielu Chińczyków. Ludzie należący do niższych klas społecznych, którym płacono w miedzi, przy podatkach liczonych w srebrze, zauważyli że ich płaca realna spadła przy rosnących kosztach życia, ponieważ kupcy dokonywali większości zakupów za srebro i przerzucali ich zwiększony koszt na konsumentów. W sytuacji gdy rosnąca liczba podatników nie była w stanie zapłacić liczonych w srebrze podatków wpływy budżetowe zaczęły spadać. Jednocześnie ponieważ większość podatków płacono w miedzi, a rząd dokonywał płatności przede wszystkim w srebrze, które musiał kupować po cenach rynkowych, jego wydatki zaczęły rosnąć. Niektórzy badacze epoki Qing argumentują, że kryzys srebra, w jaki Chiny popadły na początku XIX wieku, zredukował ich bogactwo o połowę^[150].

W sytuacji zwiększonego obciążenia podatkowego drobnych właścicieli ziemskich wielu z nich straciło swoje farmy. Zmniejszanie się wpływów podatkowych osiągnęło takie rozmiary, że roczny odpływ srebra potrzebnego do pokrycia deficytu odpowiadał jednej czwartej szacowanej wartości podatku ziemskiego. Infrastruktura niszczała, ponieważ koszt jej utrzymania stał się bardzo wysoki, zaś wsparcie dla społeczności dotkniętych przez różnego rodzaju klęski opóźniało się. Realna płaca i morale urzędników spadały, w związku z czym szerzyła się korupcja. Fundusze na obronność znikły, sprawiając, że militarna efektywność dramatycznie spadła właśnie w chwili gdy państwo stanęło przed całym szeregiem nowych wewnętrznych i zewnętrznych zagrożeń. Ekonomiczna depresja mogła odegrać istotną rolę w wybuchu rebelii tajpingów i w latach 40. XIX wieku zarówno w samym cesarstwie, jak i poza jego granicami, rozpowszechnione było przekonanie, że doprowadziła ona dynastię Qing niebezpiecznie blisko punktu załamania^[151].

Korupcję wśród biurokracji oraz wzrost administracyjnych kosztów pod koniec XVIII stulecia tradycyjnie, chociaż bez wątpienia przesadnie, wiąże się z wpływem Heshena^[29], od 1775 faworyta cesarza Qianlonga. Poprzez rozbudowany system patronatu, opierający się na jego osobistej kontroli nad cesarzem, Heshen zorganizował system defraudacji sięgający każdego poziomu administracji cesarstwa. Właściwie żadna oficjalna nominacja nie mogła zostać przeprowadzona bez „kontrybucji” dla jednego z jego popleczników, zaś akceptacja nawet najbardziej koniecznych oficjalnych projektów mogła odbyć się dopiero po przekazaniu odpowiednich podarków przełożonym. W tej sytuacji liczba faktycznie wykonywanych przez administrację zadań nieuchronnie ciągle spadała. Cesarz Jiaqing (1796–1820) był w stanie pozbyć się Heshena dopiero po śmierci Qianlonga w 1799, jednak szybko stało się jasne, że cała biurokracja została przeżarta korupcją w stopniu uniemożliwiającym naprawę. Stojąc przed dylematem pozbycia się większości urzędników albo obwinienia tylko kilku z nich, przy zachowaniu przynajmniej minimalnej ciągłości administracji, Jiaqing wybrał to drugie, co spotkało się z potępieniem konfucjańskich moralistów, takich jak skazany za krytykę cesarza na wygnanie Hong Liangji(inne języki)^[152].

Upadku efektywności administracji dynastii Qing nie da się jednak sprowadzić do wpływu jednego człowieka i również w tym przypadku był on po części związany z wcześniejszymi sukcesami. Wzrost liczby ludności powiązany z polityką utrzymywania mniej więcej tej samej liczby urzędów i nie nakładania nowych podatków musiał doprowadzić do sytuacji, w której urzędnicy coraz częściej stawali przed zadaniami niemożliwymi do wykonania. Ponadto tak samo jak w przypadku wielu dzisiejszych krajów rozwijających się Qingowie padli ofiarą własnego sukcesu edukacyjnego. W 1400 w Chinach było ok. 40 tys. posiadaczy najniższego tytułu potwierdzającego zdanie egzaminu, w 1700 ok. 600 tys., zaś w 1800 ok. miliona. Na przełomie XVIII i XIX wieku mniej więcej milion czterysta tysięcy posiadaczy tytułów potwierdzających zdanie egzaminów urzędniczych różnych stopni rywalizowało o około 20 tys. stanowisk urzędniczych^[153], przy czym ta ostatnia liczba pozostała niezmieniona od czasów dynastii Song^[154]. Nie mogąc służyć bezpośrednio państwu przedstawiciele tej wykształconej elity często znajdowali zatrudnienie w ramach publicznych przedsięwzięć podejmowanych przez gentry. Nie było tam jednak miejsca dla wszystkich. W skrajnych przypadkach frustracja wywołana przez system egzaminów sprawiała, że jego uczestnicy dołączali do antymandżurskich buntowników – najbardziej znanym przykładem takiego zachowania jest Hong Xiuquan, przywódca rebelii tajpingów. Częściej młodzi, zdolni i rozgoryczeni posiadacze tytułów egzaminacyjnych, dla których nie było stanowisk urzędniczych, formowali krytyczne względem rządu organizacje działające w formie poetyckich klubów czy świątynnych stowarzyszeń. Ośrodkiem szczególnie zjadliwej opozycji stała się Akademia Hanlin, do której tradycyjnie zaliczono osoby o najlepszych wynikach egzaminów, by pozbawione rzeczywistych obowiązków oczekiwały na zwolnienie odpowiedniego dla nich urzędu. W rezultacie tych wszystkich zjawisk obok otwartych rebeliantów w pierwszej połowie XIX wieku pojawiła się również fala krytyki „lojalnej opozycji”, która nie kwestionowała wprost legitymacji dynastii, ale podważała politykę rządu, proponując różne rozwiązania alternatywne^[155].

W tej politycznej atmosferze rozkwitała konfucjańska szkoła sztuki rządzenia(inne języki), praktykowana na prywatnych konfucjańskich akademiach, takich jak położona na przedmieściach Changsha Akademia Yuelu(inne języki)^[156]^[114]. To wywodzący się z tego środowiska konfucjańscy uczeni i urzędnicy przedsięwzieli pierwsze próby reform, zmierzające do zahamowania rozszerzającego się kryzyu. W 1832 absolwent Akademii Yuelu Tao Zhu(inne języki) zniósł mający dwa stulecia system sprzedaży państwowej soli poprzez monopol wielkich kupców, który nie był w stanie zaspokoić potrzeb ludności, pozwalając brać w nim udział każdemu kto był w stanie zakupić niewielki udział pozwalający na dystrybucję choćby niewielkiej ilości soli. Doprowadziło to do swoistej prywatyzacji handlu solą, który z rąk niewielkiej liczby cieszących się urzędowymi przywilejami oficjalnych kupców przeszedł w ręcę wielu prywatnych inwestorów działających na bardzo różną skalę. Trudniejszy do rozwiązania okazał się problem transportu towarów za pomocą Wielkiego Kanału, który został zaniedbany w epoce upadku administracji za czasów Heshena. Próbowano przywrócić drożność kanału, ale gdy w latach 40. zboże niemal przestało docierać do stolicy wybrano ostatecznie radykalne rozwiązanie proponowane przez niektórych reformistów i zaczęto transportować towary z Południa na Północ drogą morską. Mający tysiąc lat Wielki Kanał został tym samym skazany na zapomnienie^[157].

Być może najważniejszym problemem przed którym stali reformiści był kryzys monetarny. Tacy uczeni jak Cai Zhiding(inne języki) czy Wang Liu uważali, że srebro należy zastąpić papierowym pieniądzem gwarantowanym przez państwo, przy czym ten ostatni zarówno obecność w Chinach amerykańskiego srebrnego dolara jak i prywatnych banknotów traktował jako naruszenie suwerenności państwa. Kryzys monetarny był jednak nierozerwalnie powiązany z problemem handlu opium i jego rozwiązanie nie było możliwe bez konfrontacji z prowadzącymi ten handel Brytyjczykami^[158]. Inną kwestią, która sprawiała, że próby reform podejmowane w pierwszej połowie XIX wieku miały ograniczony charakter, był fakt, iż wielkie połacie kraju były ogarnięte rebelią^[159].

Rebelia

Połączenie presji demograficznej, naturalnych katastrof, problemów ekonomicznych oraz słabej i skorumpowanej administracji doprowadziło na większości terenów Chin w XIX wieku do powstania wybuchowej sytuacji. By przetrwać wielu wieśniaków uciekało się do zabijania żeńskich noworodków, niewolnictwa, handlu ludźmi i kanibalizmu, podczas gdy inni zostawali bandytami, piratami, przemytnikami lub porywaczami dzieci, albo by zarobić na utrzymanie przystawali do tajnych stowarzyszeń. Problem był szczególnie widoczny w zachodnich i południowych Chinach, bardziej dotkniętych przez klęski powodzi, głodu i chorób. Niezadowolenie z istniejącego status quo pchnęło wielu biednych wieśniaków, chronicznie bezrobotnych i innych pozbawionych środków utrzymania do buntu przeciwko rządzącej dynastii, którą obwiniali za swój los. Dołączali do nich inni sfrustrowani, tacy jak niezatrudnieni uczeni, włóczędzy oraz bezżenni mężczyźni (Guang gun(inne języki))^[160], tworzący samopomocowe bractwa, z których wywodziły się wczesne triady. Pod powierzchnią oficjalnego chińskiego życia, ujętego w ramy konfucjańskiej moralności, zawsze istniał świat bractw, gangów, heterodoksyjnych sekt i tajnych stowarzyszeń, pozwalający przeżyć ludziom wyrzuconym na margines społeczeństwa. W miarę jak to „normalne” społeczeństwo się załamywało, ten podziemny świat zajmował coraz więcej miejsca, aż w końcu zaczął zagrażać oficjalnemu porządkowi^[161].

Jednym z największych powstań zagrażających dynastii Qing była rebelia Białego Lotosu, która w latach 1796 do 1804 objęła większość zachodnich Chin. Amidystyczne Stowarzyszenie Białego Lotosu obejmowało liczne luźno zorganizowane grupy, zjednoczone wokół wspólnej millenarystycznej doktryny. Powstanie wybuchło w zachodnim Hubei w 1796 na skutek nadużyć mandżurskich dowódców, którzy oficjalnie realizowali misję walki z lokalnym sekciarstwem, bandytyzmem i przemytnikami. Mandżurskie oddziały dosyć szybko pokonały pierwszych rebeliantów, ale na ich miejsce szybko pojawili się następni^[160]^[162]^[163], zaś cesarską armię paraliżowała „systematyczna korupcja tolerowana przez zgrzybiałego cesarza Qianlonga”^[164]. Sytuacja zaczęła się zmieniać po jego śmierci w 1799, gdy realną władzę przejął Jiaqing, jednak ostateczne stłumienie powstania zajęło kolejnych pięć lat, przede wszystkim dlatego, bo mandżurskim dowódcom, w sytuacji wojny otrzymującym dodatkowe pieniądze, opłacało się sztucznie przedłużać konflikt. Rebelia kosztowała imperium mniej więcej tyle, ile wynosiły jego pięcioletnie dochody. W rezultacie rezerwy pieniężne zgromadzone za panowania Qianlonga znikły i zdolności finansowe centralnej administracji zostały być może nieodwołalnie sparaliżowane^[164]^[165].

W latach 1851 i 1855 Huang He wylała z brzegów, zabijając tysiące ludzi i dewastując setki tysiące kilometrów kwadratowych ziemi. Skala tej katastrofy oraz niezdolność rządu do udzielenia skutecznej pomocy poszkodowanym pchnęła miejscowe bandy, nazywane Nian, do zaatakowania mandżurskich wojsk i dokonywania rajdów w celu poszukiwania ziemi i łupów. Takie były początki rebelii Nian, która w latach 1853 do 1868 zajęła miejsce cesarskiej administracji na znacznych obszarach północnych i środkowych Chin oraz zdewastowała pokaźną część prowincji Jiangsu i Hunan. Tak samo jak w przypadku rebelii Białego Lotosu w celu jej stłumienia mandżurscy dowódcy musieli odwołać się do powołania lokalnych milicji, co jednak prowadziło do dalszego upadku autorytetu państwa. Siły Qingowskie były również wspierane przez zorganizowaną na wzór zachodni Zawsze Zwycięską Armię(inne języki) dowodzoną przez Amerykanina Fredericka Townsenda Warda. Pomimo to jednocześnie walczący z rebelią tajpingów na Południu Mandżurowie ostatecznie pokonali oddziały Nian dopiero w 1868, przy ogromnych stratach w ludziach i majątku^[166]^[167].

Największą i najbardziej destrukcyjną ze wszystkich rebelii było powstanie tajpingów, jedna z najkrwawszych wojen w historii, która doprowadziła do śmierci być może nawet 30 mln ludzi^[168]^[169]. Po części była ona pokłosiem pierwszej wojny opiumowej, niezdolność cesarza do pokonania brytyjskich barbarzyńców poderwała bowiem jego prestiż. W sytuacji kiedy handel opium przestał koncentrować się wokół Kantonu wielu członków triad straciło zatrudnienie, zaś zdemobilizowani członkowie lokalnej milicji zwrócili się ku bandytyzmowi. Na Południu szerzyło się przekonanie o zdradzie Mandżurów, którzy w przeciwieństwie do lokalnych oddziałów mieli unikać walki z Brytyjczykami. Torowało to drogę poglądowi, iż uratowanie Chin przed zachodnimi barbarzyńcami może się dokonać jedynie po obaleniu dynastii Qing. Przywódca tajpingów Hong Xiuquan dostarczył antymandżurskim Południowym Chińczykom nowej ideologii w postaci fundamentalistycznego protestantyzmu, zgodnie z którym był on bratem Jezusa powołanym przez Boga do uratowania ludzkości. Jego wizja nadchodzącej ery Wielkiego Pokoju (Taiping) zapożyczyła jednak nazwę z Księgi Przemian i wpisuje jego ruch w długą tradycję chińskich rebelii o charakterze millenarystycznym^[170]^[171].

Pierwotnym ośrodkiem rebeliantów była prowincja Kuangsi, gdzie powstanie wybuchło na początku 1851, korzystając z klimatu niezadowolenia wywołanego powodziami i głodem od kilku lat nękającymi region. Później tajpingowie wyruszyli jednak na Północ, zdobywając Wuhan, a w 1853 Nankin, który stał się stolicą Niebiańskiego Królestwa Wielkiego Pokoju. Tajpingowie nie nosili mandżurskiej fryzury, pozwalając włosom rosnąć w naturalny sposób, oraz zakazywali opium, alkoholu, cudzołóstwa i krępowania stóp, popierając równość płci, wspólną własność i społeczny egalitaryzm. Niszczono buddyjskie i taoistyczne świątynie oraz zabijano kapłanów i mnichów, tak samo jak mandżurskich urzędników. Konfucjanizm spotkał nieco lepszy los, ponieważ tajpingowie uznali, że jego klasyczne pisma nadal mogą być czytane, chociaż w sporządzonej przez nich redakcji. W 1855 rebelianci zaatakowali Pekin, ich ekspedycja zakończyła się jednak niepowodzeniem, podobnie jak kilkukrotnie ponawiane ataki na Szanghaj, odparte przede wszystkim dzięki siłom Zawsze Zwycięskiej Armii. Tajpingowie nie byli w stanie ustanowić skutecznej administracji na wsi, ponieważ ich ataki na własność prywatną, tradycyjną chińską rodzinę i konfucjanizm antagonizowały gentry, która nie chciała z nimi współpracować. Nie mając wyszkolonych administratorów ciągnęli od miasta do miasta, żyjąc z łupów i rekwizycji, podobnie jak armia cesarska. Na przełomie lat 50. i 60. XIX stulecia zdobyli i porzucili wiele miast w dolnym i środkowym biegu Jangcy, tak że ciągle rosła liczba ofiar zarówno wśród mieszkańców, jak i walczących^[172]^[173]^[174].

Cesarskie wojska okazały się niezdolne do pokonania tajpingów. Powstanie zostało stłumione dzięki prowincjonalnym armiom, zorganizowanym przez przerażonych ekscesami tajpingów przedstawicieli gentry, takim jak Zeng Guofan, Zuo Zongtang i Li Hongzhang. Rekrutacja do tych oddziałów opierała się na lokalnej sieci powiązań i osobistych więzach lojalności z ich dowódcami, zaś były one finansowe głównie za pomocą pozabudżetowych kontrybucji prowincjonalnej gentry i kupców. Częściowo dzięki współdziałaniu z Brytyjczykami i Francuzami, którzy ostatecznie porzucili neutralność, tym prowincjonalnym siłom, cieszącym się poparciem cesarskiego dworu, udało się ostatecznie pokonać tajpingów i w 1864 zająć Nankin. Tym samym jednak równowaga sił wewnątrz imperium zaczęła przechylać się z centrum w stronę prowincji^[172]^[175]^[176].

Przez długi czas w historiografii dynastii Qing utrzymywało się przekonanie, że punktem zwrotnym w dziejach dynastii, jak i historii Chin w ogóle, była pierwsza wojna opiumowa. Taki pogląd był zgodny zarówno z leninowską tezą, że zachodni imperializm był dominującą siłą w nowożytnej historii Chin, której hołdowali chińscy komuniści, jak i rozumianą na sposób zachodni teorią modernizacji, przyjmowaną przez rządzących Tajwanem nacjonalistów. Odpowiadał on również zachodnim historykom, takim jak najwybitniejszy amerykański znawca historii Chin, John King Fairbank, którzy uważali, że „nowoczesne Chiny” powstały wskutek „szoku” zetknięcia z Zachodem. W miarę jak rezygnowano z rozumienia modernizacji jako jednolitego procesu, odbywającego się wszędzie na wzór zachodni, oraz ujmowania historii cesarstwa Qing podług modelu europejskiego wyzwania i azjatyckiej odpowiedzi^[177], to rebelie, a zwłaszcza powstanie tajpingów, nie zaś pierwsza wojna opiumowa, zaczęły być postrzegane jako prawdziwy punkt zwrotny w dziejach dynastia^[169].

Chociaż rebelianci zostali pokonani, to w trakcie walk dynastia została tak osłabiona, że była niezdolna do ponownego ustanowienia efektywnej kontroli nad cesarstwem^[172]. W trakcie rebelii zginęło kilkadziesiąt milionów ludzi, przy czym powstanie tajpingów zdziesiątkowało ludność ekonomicznego centrum cesarstwa, regionu dolnej Jangcy. Według niektórych szacunków populacja wielu miast w tym regionie spadła o połowę, zaś niektóre części centralnych Chin nie odbudowały się w pełni aż do lat 50. XX wieku. Odbudować bowiem trzeba było niemal wszystko – budynki magistratów i kupieckich gildii, świątynie, miejskie mury i bramy, irygację terenów wiejskich i zabezpieczenia przeciwpowodziowe. Zbiory w najbardziej produktywnych regionach imperium zostały zakłócone, zaś jego najważniejsza arteria komunikacyjna, rzeka Jangcy, została zablokowana. Zmieniło to na zawsze strukturę chińskiego handlu, bowiem w obliczu strat jakie ponieśli kupcy z Huizhou i Shanxi na czoło wysunęli się ich rywale z Kantonu i Ningbo. Co więcej, w sytuacji kiedy wielkie metropolie dolnej Jangcy zostały zrujnowane przez tajpingów, coraz większą rolę zaczął odgrywać Szanghaj, początkowo niewielki port otwarty dla cudzoziemców na mocy traktatu nankińskiego. Suzhou i Nankin „nigdy nie odbudowały swojej komercyjnej pozycji, zaś Szanghaj rozpoczął swój gwałtowny wzlot na sam szczy hierarchii chińskich miast”^[178]. Wprowadzenie papierowego pieniądza w celu finansowania walki z rebelią tajpingów jeszcze nakręciło spiralę inflancji. Od czasu rebelii Białego Lotosu Chiny pozostawały w ciągłym kryzysie finansowym, nakręcanym nie tylko przez koszta walki z rebeliantami i kryzys monetarny, ale również fakt, iż przez długi czas pobieranie podatków z najbogatszych regionów kraju było niemożliwe. Te wszystkie problemy pojawiły się w chwili, kiedy Chiny stanęły przed nowym wyzwaniem, agresywnym zachodnim imperializmem, który domagał się otwarcia kraju w celu jego łatwiejszej ekonomicznej eksploatacji^[179]^[29].

Próby reform

Po wojnach domowych i z mocarstwami europejskimi rządzący Chinami Mandżurowie zrozumieli konieczność unowocześnienia gospodarki, zreformowania armii i rezygnacji z izolacji wobec świata zewnętrznego. W Pekinie powołano wtedy specjalny urząd, którego zadaniem było nawiązanie stosunków gospodarczych i naukowych z zagranicą oraz przeprowadzenie reform w Cesarstwie z wykorzystaniem osiągnięć światowych. Ze środków państwowych wybudowano szereg stoczni okrętowych, fabryk metalurgicznych i zbrojeniowych, arsenałów, kopalń węgla kamiennego, uruchomiono w 1881 r. pierwszą linię kolejową w północnych Chinach. Równocześnie kapitaliści zagraniczni i rodzimi budowali liczne przedsiębiorstwa przemysłu lekkiego, przetwórstwa produktów rolniczych, materiałów budowlanych i komunalne.

Wysiłki Chińczyków, by wyrwać się z zacofania gospodarczego były jednakże skutecznie hamowane przez wielkie kataklizmy przyrody i obce mocarstwa, głównie europejskie. W latach 1876–1879 na skutek dotkliwej trzyletniej suszy i plagi szarańczy w całym prawie kraju wystąpiła klęska głodu i epidemicznych chorób, które spowodowały śmierć ok. 13 mln ludzi. Natomiast w 1887 r. w wyniku powodzi w dorzeczu rzeki Żółtej, która zmieniła wtedy swój bieg, utonęło i zmarło z głodu ok. 1,5 mln osób.

Panujący Mandżurowie ograniczali handel zagraniczny, który prowadzony mógł być tylko przez uprzywilejowane, monopolistyczne przedsiębiorstwa, pod ich nadzorem. Kontakty handlowe z Europą realizowane były prawie wyłącznie przez kupców portugalskich, holenderskich i angielskich. Wyznaczono im jednakże nieliczne, ograniczone strefy handlowe, w rejonie portów Makau i Kanton na południu Chin. Chiny przez długie wieki, do połowy XIX wieku prowadziły politykę izolacjonistyczną. Dopiero po pokonaniu przez mocarstwa zachodnie w wojnach opiumowych, skutkującym koniecznością zawierania nierównych traktatów handlowych, oraz po wielkich powstaniach ludowych połowy XIX wieku (powstanie tajpingów), dostrzeżono na dworze cesarskim w Chinach konieczność podjęcia reform w celu wzmocnienia państwa. Rozpoczęto przejmowanie wzorców zachodnich w dziedzinie nauki i przemysłu. W największych miastach otwarto szkoły z nauczaniem „zachodnich” przedmiotów i języków, część studentów była wysyłana za granicę.

Polityka modernizacji Chin według zachodnich wzorców nazwana została „polityką samoumocnienia”. Od 1861 do 1894 bardziej otwarci i wykształceni przedstawiciele lokalnych władz (m.in. Zeng Guofan, Li Hongzhang, Liu Mingchuan) byli aktywni we wprowadzaniu nowoczesnych instytucji państwa, rozwoju przemysłu, transportu i komunikacji. Modernizowano również armię i marynarkę wojenną. Jednakże wszystkie te zmiany wprowadzano z dużymi oporami biurokracji różnych szczebli, ukształtowanej w gospodarce feudalnej i wyznającej tradycyjną ideologię neokonfucjańską. Kraj był wyniszczony przez rebelie wewnętrzne. Ponadto, państwa zachodnie i modernizująca się również w tym czasie Japonia, rozpoczęły ekspansję na chińskie terytorium.

Wojny z Japonią, Francją i Wlk. Brytanią

W okresie ostatniego ćwierćwiecza XIX w. Chiny zaatakowane zostały przez Japonię, Francję i Wielką Brytanię. W 1872 Japończycy zajęli i anektowali wyspę Okinawę, a w 1875 rozpoczęli zbrojną interwencję na Półwyspie Koreańskim. Natomiast Francja, po krótkiej wojnie z Chinami w 1884–1885 przejęła pod swój protektorat prowincję Tonkin w północnym Wietnamie. Podobnie w 1886, po wyparciu wojsk chińskich z Birmy na półwyspie Indochińskim, kraj ten wcielony został do Imperium Brytyjskiego. Z kolei w latach 1894–1895 doszło do wojny chińsko-japońskiej. Japonia rozgromiła słabe wojska chińskie w północnej Korei i w południowej Mandżurii, zdobyła półwysep Liaodong i po wymuszonym pokoju przejęła, na mocy traktatu z Shimonoseki, wyspę Tajwan, zaś Korea została uniezależniona od Chin, które zobowiązane zostały też do zapłacenia dużej kontrybucji na rzecz Japonii.

To „oskubywanie” Cesarstwa Chińskiego trwało aż do początków XX w. W 1905 r. Japonia objęła protektorat nad Koreą i Mandżurią. Wcześniej, w 1900 r., Mandżuria znalazła się w strefie wpływów Rosji, co trwało 5 lat do czasu przegranej przez nią wojny z Japonią. Równocześnie przez całe drugie półwiecze XIX stulecia rozszerzały się wpływy państw europejskich i USA w Chinach, przejmowały one porty, terytoria na wybrzeżach, uzyskiwały koncesje na wydobywanie kopalin i coraz szersze przywileje handlowe. Do grona okupantów dołączyły też w 1897 r. Niemcy, których wojska obsadziły Półwysep Szantung nad Morzem Żółtym.

Remove ads

Władcy z dynastii Qing (清)

洪太極 – Hong Taiji (1626–1643), syn Nurhaczego
順治世祖 – Shunzhi Shizu (1644–1661)
康熙聖祖 – Kangxi Shengzu (1662–1722)
雍正世宗 – Yongzheng Shizong (1723–1735)
乾隆高宗 – Qianlong Kaozong (1736–1795)
嘉慶仁宗 – Jiaqing Renzong (1796–1820)
道光宣宗 – Daoguang Xuanzong (1821–1850)
咸豐文宗 – Xianfeng Wenzong (1850–1861)
同治穆宗 – Tongzhi Muzong (1862–1875)
光緒德宗 – Guangxu Dezong (1875–1908)
宣統溥儀 – Xuantong Puyi (1908–1912)

Drzewo genealogiczne

Aisin Gioro

Taksi
zm.1583

Nurhaczy 努尔哈赤
1559–1626

Surhaci
1564–1611
książę Zhuang

Daišan
1583–1648
książę Lie Li

Hong Taiji
1592–1643

Dorgon
1612–1650
książę Zhong Rui

Dodo
1614–1649
książę Tong Yu

Jirgalang
1599–1655
książę Xian Zheng

Yuetuo
1599–1639
książę Keqin

Sahalin
1604–1636
książę Yi Ying

Hooge
1609–1647
książę Wu Su 肃武亲王

Shuosai
1627–1654
książę Yu Chengze

Shunzhi
1644–1661

Lokodhui
1619–1652
książę Gonghui Shuncheng

Kangxi
1661–1722

Yinreng
1674–1725
książę Mi Li

Yinzhi
1677–1732
książę Yin Cheng

Yongzheng
1723–1735

Yinsi
1681–1726

Yinxiang
1686–1730

Yunti
1688–1756
książę Qin Xun

Yinli
1697–1738
książę Yi Guo

Hongshi
1704–1727

Qianlong 乾隆
1735–1796

Hongzhou
1712–1765
książę Gong He

Yongqi
1741–1766
książę Chun Rong

Jiaqing
1796–1820

Yonglin
1766–1820
książę Xi Qing

Daoguang 道光
1820-1850

Mianxing

Xianfeng
1850–1861

Yicong
1831–1889
książę Ke Dun

Yixin
1833–1898
książę Zhong Gong

Yixuan
1840–1891
książę Xian Chun

Yikuang
1838–1917
książę Mi Qing

Zaichun 載淳
1856-1875
Tongzhi
Muzong
1861–1875

Guangxu
1875–1908

Zaifeng
1883–1951
książę Chun

Puyi
1908–1912

Pujie
1907–1994

Puren
1918–2015

Remove ads

Uwagi

[a]
Tytuł za: Pál Miklós: Malarstwo chińskie : wstęp do ikonografii malarstwa chińskiego. (przeł.) Mieczysław Jerzy Künstler. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1987, s. 246–247. ISBN 83-221-0353-0.

Przypisy

Loading content...

Bibliografia

Loading content...

Loading related searches...

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Remove ads