AI tools

Nowy Żmigród

wieś w województwie podkarpackim Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Nowy Żmigródmap

Nowy Żmigród (do do 14 lutego 1968 Żmigród Nowy[5]) – wieś (dawniej miasto) w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie jasielskim, w gminie Nowy Żmigród[3]. Liczy ok. 1,4 tysiąca mieszkańców.

Ten artykuł dotyczy miejscowości położonej w województwie podkarpackim. Zobacz też: inne znaczenie słowa „Żmigród”.
Szybkie fakty Państwo, Województwo ...
Nowy Żmigród
wieś
Thumb
Rynek nowożmigrodzki
Państwo

 Polska

Województwo

 podkarpackie

Powiat

jasielski

Gmina

Nowy Żmigród

Liczba ludności (2020)

1342[1]

Strefa numeracyjna

13

Kod pocztowy

38-230[2]

Tablice rejestracyjne

RJS

SIMC

0357268[3]

Położenie na mapie gminy Nowy Żmigród
Thumb
Położenie na mapie Polski
Thumb
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Thumb
Położenie na mapie powiatu jasielskiego
Thumb
49°36′11″N 21°31′24″E[4]
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa
Zamknij
Thumb
Kaplica cmentarna
Thumb
Zabytkowy cmentarz wojenny nr 8
Thumb
Zabytkowy akwedukt

Nowy Żmigród uzyskał lokację miejską po 1331 roku, zdegradowany w 1934 roku[6]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krośnieńskiego. Miejscowość jest siedzibą gminy Nowy Żmigród oraz parafii św. Apostołów Piotra i Pawła oraz dekanatu Nowy Żmigród.

Położenie

Miejscowość ta położona jest w województwie podkarpackim, przy ujściu potoku Głojsce do Wisłoki, na równinnym wzniesieniu o wysokości 313 m n.p.m. Zasłonięty od południa i północy zalesionymi wzgórzami. Stąd wychodzą drogi w sześciu kierunkach: na płn. zach. do Osieka, na zachód do Gorlic, na wschód do Dukli, na południe do Krempnej i na Słowację, na wschód do Sanoka i w Bieszczady i na północ do Jasła.

Części wsi

Więcej informacji SIMC, Nazwa ...
Integralne części wsi Nowy Żmigród[7][3]
SIMCNazwaRodzaj
0357274Podgóryczęść wsi
Zamknij

Historia

Podsumowanie
Perspektywa
Thumb
Tablica na budynku Liceum Ogólnokształcącego w Nowym Żmigrodzie, upamiętniająca węgierskiego poetę epoki odrodzenia – Bálinta Balassiego.

Ziemie te zamieszkiwało plemię – czy raczej związek plemion – Lędzian, tworzących protopaństwo, które w IX wieku dostało się pod nieokreśloną bliżej zależność Wielkich Moraw. Po upływie wieku przeszło pod panowanie Czech, a potem Wiślan. Jeszcze w IX wieku tereny Nowego Żmigrodu były nadgraniczną dzielnicą ponadplemiennego państwa Wiślan. O Lędzianach świadczą nazwy miejscowości np. Łężyny, dawniej Lędziny, lub też nazwiska tu często spotykane.

Prace wykopaliskowe świadczą, że była tu osada w X wieku.

Nowy Żmigród w okresie średniowiecza posiadał ratusz. Przy granicy diecezji krakowskiej mieszkała tu głównie ludność polska, która broniła się przed wpływami Rusinów. Przed uformowaniem się wczesnofeudalnego państwa polskiego, tereny Żmigrodu, należały do Wiślan i znajdowały się w pobliżu pogranicza osadnictwa dwu różnych grup słowiańskich: zachodniej i wschodniej. Rzeka Wisłoka była granicą między Polską piastowską, a Rusią halicką. Obszary na wschód od rzeki Wisłoki zostały zagarnięte przez Włodzimierza Wielkiego w roku 981. Od 1031 do 1340 roku tereny Nowego Żmigrodu graniczyły z Rusią Kijowską.

Z terenów nadwiślańskich – z doliny Dunajca, Białej, Wisłoki, zaczęli przybywać pierwsi osadnicy. Początkowo ziemie Beskidu Niskiego, porośnięte dziewiczymi lasami, były w całości własnością polskiego króla, a od XI wieku rozpoczęły się nadania na rzecz klasztorów, biskupstw i świeckich feudałów.

Od XIII wieku tereny Nowego Żmigrodu zaczęli zasiedlać Wołosi – pasterskie ludy bałkańskie, zakładając wsie na prawie wołoskim, dostosowanym do pasterskiego trybu życia. Wieś Nowy Żmigród jako osadę odnotowano w 1277 roku, a jej zalążkiem był istniejący tu wcześniej gród.

W 1305 r. w sfałszowanym dokumencie pojawia się Albert ze Żmigrodu jako wojewoda krakowski, a był wojewodą sandomierskim. Istnieje wzmianka o mieście z 1305 roku, kiedy stanowiło własność rodu Bogoriów, np. Wojciecha Bogorii ze Żmigrodu (1274–1316), szlachcica z rycerskiego rodu, syna Piotra z Bogorii i Skotnik – wojewody sandomierskiego (1306–1316), a potem dziedzicem był Mikołaj Stadnicki ze Żmigrodu h. Drużyna (ok. 1446–1490) kasztelan przemyski, wojewoda bełski.

Wzmianki, m.in. Andrzeja de Vercilis – kanonika wrocławskiego, który po soborze w latach 1311–1312 zbierał na tych ziemiach fundusze na wyprawę krzyżową, oraz dokumenty papieża Jana XXII (1321 r.) i Jana Długosza (1326 r.) piszącego już o kościele w Nowym Żmigrodzie świadczą, że miejscowość ta istniała jeszcze przed lokacją na prawie magdeburskim. W 1326 r. Nowy Żmigród jako miasto zapisane zostało w spisie kościołów (Theiner Monument I, 228). Wymieniono tu parafię in antiqua Smigrod, czyli Nowy Żmigród na ziemiach Polski. Według tego dokumentu, w 1331 roku gród ten nazywał się Żmigród. Lokowany był za panowania Kazimierza Wielkiego na szlaku z Sandomierza przez Karpaty na Węgry, na prawie magdeburskim z polską nazwą „Żmigród”. Był to stary gród przygraniczny, przy którym pobierano cło. Ludność, która zasiedlała te tereny była przeważnie polska.

Wzmianki te o Żmigrodzie pochodzą z 1331 roku, kiedy to Jan XXII ze względu na dużą tu ilość wiernych, daje zezwolenie dla polskiego prowincjała oo. Dominikanów na założenie klasztoru w Nowym Żmigrodzie. Przyczynę powstania klasztoru, papież podał w dokumencie erekcyjnym wydanym w Awinionie, w którym proszono go „aby pozwolił w twierdzy Żmigrodzie, na krańcach diecezji krakowskiej, ku granicom schizmatyckich Rusinów, którzy mieszkają tuż bezpośrednio poza diecezją krakowską, założyć klasztor oo. dominikanów, dla wielkiej ilości wiernych tam mieszkających, z powodu sąsiedztwa ze schizmatykami, ze względu na ich zbawienie, celem pouczenia ich o wierze katolickiej”.

W 1332 r. Władysław Łokietek na zjeździe w Wiślicy wydaje przywilej dla Nowego Żmigrodu, aby kupcy nie omijali tego grodu. Kazimierz Wielki nadał takie prawo dla Nowego Żmigrodu w 1345 r.

Przed rokiem 1340 granica państwowa między państwem piastowskim Kazimierza Wielkiego, a księstwem halickim przebiegała przez krótki czas na rzece Wisłok.

Według aktu wydanego w 1345 r. dla Sącza trakt handlowy na Ruś prowadził z Sącza przez Biecz i Żmigród do Sanoka.

Dokument z 1345 r. podaje, że wsie Głojsce, Kopytowa, Łubno leżały na terytorium Żmigrodu.

W XIV w. ród Wojszyków zaczął rozwijać w okolicy swoje posiadłości (latyfundium), które przeszły w ręce Stadnickich herbu Szreniawa.

Jan Długosz w XV w. podaje, że Nowy Żmigród posiadał już kościół parafialny.

Dziedzicami miasta w XV w. byli Jan herbu Drużyna oraz Jan i Czesław z Wojczy h. Powała, a także według Długosza Jan i Jakub Sieniawa z Sieniawy. Ze Złotej Księgi wynika, że w Nowym Żmigrodzie 1438 r. istniał zamek, który wraz ze Żmigrodem otrzymał Przybysław. Po jego zgonie majątek przeszedł na siostrę Katarzynę, która wyszła za mąż za Mikołaja Stadnickiego ze Stadnik, a potem w 1436? r. za Krzesława Wojczyka, którego synowie współdziedziczyli ze Stadnickimi te dobra. W 1467 r. Jan Kobyleński został pozwany przez Mikołaja i Katarzynę Stadnickich oraz Jana i Krzesława Wojszyków, rodzeństwo przyrodnie niepodzielone, dziedziców Żmigrodu o to, że nie chce z nimi dokonać rozgraniczenia i usypania kopców między ich posiadłościami: Siedliskami, Lisią Górą (dziś Łysa Góra), a należącymi do niego: Makowiskami, Leszczyną, Draganową i Głoścami (dziś Głojsce).

W 1474 roku, w czasie walk o koronę węgierską, Żmigród i pobliskie wsie padły ofiarą najazdu węgierskiego. Maciej, król węgierski, nieprzyjazny Polsce dla tego, że mu królewicz polski o mało tronu nie zabrał (...) puścił na Podgórze polskie 6 tysięcy wojska (...). A tak Węgrowie hurmem wysypawszy się, ogniem i żelazem majętności niszczyli. Żmigród, miasteczko, w nocy drabiny przystawiwszy, ubiegli; zamek zaś strzelbą potłukszy, przez poddanie wzięli i nowemi przybłankami ku temu wałami obmocnili – notował Walery Eljasz (za „Kronikami” Marcina Kromera) w wydanych w 1874 r. „Szkicach z podróży w Tatry”[8]. Oddziały zaciężne pod wodzą Tomasza Tharczaya, utworzywszy sobie na dwa lata (do 1476 r.) bazę w zdobytym Nowym Żmigrodzie, plądrowały Podkarpacie, paląc m.in. krośnieńskie przedmieścia. Z czasem między królem Kazimierzem Jagiellończykiem a Maciejem Korwinem doszło do normalizacji warunków współżycia na pograniczu. Pertraktacje polsko-węgierskie doprowadziły do pokoju, który został zawarty 21 lutego 1475 r. Na podstawie układów wydano sobie jeńców, zwrócono zamki, np. w Nowym Żmigrodzie, wynagrodzono szkody i zawarto trzyletni rozejm.

W 1522 r. wybuchł olbrzymi pożar Żmigrodu, więc Zygmunt I Stary na prośbę dziedziców Andrzeja Stadnickiego i Czesława Wojszyka zwolnił miasto od podatków na 12 lat. W 1545 r. nadano dla miasta prawo na jarmarki i połączył beneficium Nowego ze Starym Żmigrodem. Andrzej Stadnicki, syn Mikołaja, podkomorzy przemyski i kasztelan sanocki, posiadał okoliczne wioski oraz Krempną. Potem dziedziczył je jego syn Mikołaj. W 1577 roku, jak podają lustratorzy, miasto spłonęło powtórnie.

Znaczne nasilenie osadnictwa wołoskiego nastąpiło w XVI wieku., co spowodowało ponowne lokacje na prawie wołoskim, wsi wcześniej lokowanych na prawie niemieckim. Wzajemne przenikanie różnych narodowości, kultur, religii i gospodarki przyczyniło się do powstania odrębnej grupy etnicznej Łemków wyznania greckokatolickiego. W późniejszym okresie część Łemków przeszła na prawosławie, stąd widoczne w krajobrazie beskidzkim cerkwie, oprócz greckokatolickich także prawosławne.

W 1603 roku Andrzej Stadnicki odnowił klasztor dominikański.

XVI–XVIII wiek w. był okresem rozkwitu gospodarczego Nowego Żmigrodu. Rozkwit ten i bogactwo przyciągały na tereny Nowego Żmigrodu oprócz kupców także bandy węgierskich rabusiów zwanych „tołhajami”. Napadali oni na handlarzy przemierzających trakt winny z Węgier do Polski.

Prawa miejskie nadane zostały w 1625 roku. Kościół parafialny w Nowym Żmigrodzie p. w. św. Piotra i Pawła, wybudowany pierwotnie w XVI wieku, był kilkakrotnie odbudowywany, m.in. w roku 1643. Potop szwedzki zakończył okres dobrobytu. Jan Kazimierz Waza, w pierwszych dniach stycznia 1656, odwiedził miasto, idąc trasą z Biecza do Dukli i Krosna. W 1657 doszło do najazdu na Nowy Żmigród współpracującego ze Szwedami księcia Siedmiogrodu Jerzego II Rakoczego. W 1694 r. wybuchł w Żmigrodzie olbrzymi pożar.

W styczniu 1770 r. w ramach konfederacji barskiej działały tu oddziały Skotnickiego i Karola Radziwiłła (dziedzica Żmigrodu), w których byli nie tylko Polacy, ale i Łemkowie. 21 lipca 1770 r. na przełęczy Majdan koło Bartnego i pod Żmigrodem doszło do starć Konfederatów z wojskami rosyjskimi. W Nowym Żmigrodzie na cmentarzu postawiono im pamiątkowy pomnik, a w południowej części regionu znajdują się groby konfederatów i upamiętniające je wzgórze Trzech Krzyży.

W 1775 r. licznie zgromadzona tu szlachta witała wracającego z zagranicy Karola Radziwiłła: Tu JO xiąże Karol Radziwiłł, wojewoda wileński, ordynat nieświeski, ołycki, kawaler orderu ś. Andrzeja, ś. Aleksandra, orła białego i ś. Huberta; po zspokojonej burzy z konfederatami polskiemi z zagranicy powracając, pierwszy krok wstrzymał w dobrach własnych, gdzie od niezliczonych prawie xiążąt, panów orderowych, senatorów, urzędników obywatelów z całej Polski i Litwy był witany (...).[9]

Po Stadnickich dziedziczyli te dobra Wiśniowieccy i w końcu XVIII w. Radziwiłłowie, w XIX w. Bobowscy i Józef Zubrzycki. Wydana po raz pierwszy w 1786 r. popularna „Geografia (...) królestw Galicyi i Lodomeryi” autorstwa hrabiego Ewarysta Andrzeja Kuropatnickiego w haśle „Żmigród” podawała, iż to miasto Obfite w ślusarzów, tkaczów a najwięcej żydów.[9] W czasie zaborów zaborcy zlikwidowali klasztor dominikanów w Żmigrodzie oraz zastosowali represje względem księży za cesarza Józefa II (tzw. reformy józefińskie).

W 1843 r. pożar ponownie zniszczył część Żmigrodu, w tym i kościół.

W czerwcu 1849 r. w mieście nocował car Mikołaj I, który przybył tu wizytować 90-tysięczny korpus wojsk rosyjskich pod dowództwem feldmarszałka Iwana Paskiewicza, mający ruszyć na Węgry w celu stłumienia tamtejszego powstania. Po przeglądzie wojsk pod Duklą 19 czerwca i odprowadzeniu ich nad granicę węgierską w Barwinku car wrócił do Żmigrodu i udał się stąd do Krakowa[10].

Jesienią 1863 r. część mieszkańców Żmigrodu i okolic, m.in. Michał Siwiński wraz z kolegami Arteckim i Kollerem oraz Adolf Kłapkowski (1846–1932, zesłany na Sybir), wstąpili do oddziału powstańczego, liczącego ok. 1000 osób (głównie złożonego z byłych żołnierzy austriackich), z komendantem Chruściakiewiczem. Dowodzić nimi miał Zygmunt Jordan. Ochotnicy walczyli w powstaniu styczniowym, a potem dostali się do niewoli rosyjskiej. Na cmentarzu w Nowym Żmigrodzie pochowany jest pochodzący z Harklowej powstaniec i długoletni zesłaniec – katorżnik Jan Siwiński oraz m.in. Adolf Kłapkowski.

W 1878 r. – odbyło się wydzielenie ze starostwa krośnieńskiego Sądu Powiatowego w Żmigrodzie i przydzielenie go do starostwa jasielskiego.

Thumb
Rynek, przed 1910

Na przełomie XIX i XX w. nawiedziła miasto epidemia tyfusu. Jeden z Potulickich, właścicieli miasta, był lekarzem i stwierdził, że przyczyną rozszerzania się epidemii była głównie zanieczyszczona woda. W wyniku tego już w 1904 r. miasto otrzymało wodociąg[11].

W czasie I wojny światowej toczyły się tu walki. Cmentarz z I wojny światowej znajduje się w centrum cmentarza komunalnego – Cmentarz wojenny nr 8 – Nowy Żmigród.

Ostatnimi właścicielami Żmigrodu byli hrabiowie Potuliccy. W ich dworze po II wojnie światowej mieściła się przez pewien czas szkoła rolnicza. Później dwór – nieużytkowany – popadł w ruinę i został rozebrany. Pozostał po nim park w rejonie skrzyżowania z drogą do Gorlic[11].

II wojna światowa w Nowym Żmigrodzie

Thumb
Kirkut w Nowym Żmigrodzie

W czasie II wojny światowej i walk wrześniowych w 1939 r. 2. batalion KOP z 2. Brygady Górskiej majora Jerzego Dembowskiego, wycofywał się wzdłuż szosy Gorlice-Nowy Żmigród. Posiadał nieuzbrojoną kompanię roboczą i ewakuowanych cywilów, dlatego poniósł duże straty. Wielu żołnierzy dostało się do niewoli, a reszta, po wielogodzinnej walce, odchodząc w kierunku północno-wschodnim, przybyła pod Jasło o świcie 8 września 1939 r. Działała tu Placówka AK Żmigród „Zimorodek” z dowódcą sierżantem Józefem Przybyłowskim „Zdzisławem”.

25 kwietnia 1943 r. gestapowiec Wilhelm Schuhmacher na cmentarz do Nowego Żmigrodu sprowadził 16 kalekich Łemków, Romów, Żydów i ich rozstrzelał. Na wiosnę 1943 r. Eugeniusz Morawski „Jur” z Walaszkiem „Szczygłem” opracował szczegółowy plan likwidacji obsady posterunków w Nowym Żmigrodzie. Patrole AK Antoniego Zawadzkiego „Teresy” urządzały różne akcje, m.in. zlikwidowały ukraińskiego komendanta posterunku w Krempnej. 20 kwietnia 1943 r. wykonano wyrok na niebezpiecznym konfidencie gestapo, winnym śmierci kilku Polaków w Nowym Żmigrodzie. 20 maja 1943 r. patrol dyw. Franciszka Płonki „Kubackiego” powstrzymał przed nieograniczonym rekwirowaniem bydła, napadając na samochód starosty krośnieńskiego F. Heinischa i kierownika krośnieńskiej rzeźni, jadących na spęd bydła kontyngentowego. Zabrano im samochód i broń. W ramach Akcji „Burza” patrol por. Edwarda Krajewskiego w nocy z 10 na 11 sierpnia 1944 r. zniszczył most drogowy nad Iwielką w Tokach i czołg.

17 sierpnia 1944 r. zaatakowano Niemców, którzy zginęli. Wieźli na furmance sprzęt i broń.

W Hałbowie, przy drodze do Krempnej, na południe od Nowego Żmigrodu, w pobliżu przystanku PKS Hałbów i przełęczy, w lesie znajduje się cmentarz z mogiłami. W lipcu 1942 r. hitlerowscy oprawcy zamordowali ok. 1260 Polaków, głównie żydowskiego pochodzenia, z Nowego Żmigrodu i przywiezionych z Łodzi. Niemcy część Żydów z Nowego Żmigrodu wymordowali na miejscowym kirkucie, a pozostałych ok. 500 wywieźli do obozu pracy w Płaszowie, i do obozu zagłady w Bełżcu. Trzy dni później na polanie w Przeczycy, Niemcy rozstrzelali większość Żydów z getta w Jodłowej. W 1944 r. patrol Suskiego zaatakował pod górą Hałbów Niemców zdobywając broń.

Michał Sałustowicz, starosta jasielski, w sprawozdaniu z dnia 15 września 1945 r. napisał:

Łysa Góra, Makowiska, Nienaszów i Nowy Żmigród zniszczone w prawie 100%, a na polach leży około 10 000 trupów żołnierzy i osób cywilnych zabitych w czasie o przełamanie frontu, a pola zaminowane". Kościół, który był bogato wyposażony w dzieła sztuki, został zniszczony w czasie ostatniej wojny, a najcenniejsze przedmioty wywieźli hitlerowcy. Zniszczeniu uległ również piękny Rynek z drewnianymi domami z podcieniami.

Po roku 1944 rozpoczęły się represje na AK-owcach, których osadzano w więzieniach i w obozach, lub wywożono na Syberię.

Tutaj działali rabini z dynastii sądecko-żmigrodzkiej:

  • Rabin Synai Halberstam (1870–1941), zmarł w okolicach Omska,
  • Aryeh Leibish Halberstam „drugi rabin żmigrodzki” zmarł w 2007 r.,
  • „trzeci” działa w Antwerpii.

Archeologia

W czerwcu 2016 w pobliżu Nowego Żmigrodu odnaleziono przypadkowo cztery miecze z brązu typu liptowskiego datowane wstępnie na lata pomiędzy 1200 a 1050 p.n.e. Miecze zakończone są tarczkami z guzkiem. Na rękojeści widoczne są charakterystyczne trzy taśmowate zgrubienia i wykonany w kształcie dzwonu jelec[12].

Ludzie związani z Nowym Żmigrodem

Kluby sportowe

  • Klub Sportowy „Wisłoka” Nowy Żmigród – klub piłkarski założony w 1950 roku. W sezonie 2014/2015 drużyna gra w klasie A grupa KrosnoII[15]
  • Gminny Ludowy Klub Sportowy „Beskid” Nowy Żmigród – sekcja tenisa stołowego działająca od 1997 roku

Atrakcje turystyczne

Synagogi

Szlaki piesze

Nowy Żmigród w literaturze

Miejscowość Nowy Żmigród jako miejsce akcji pojawia się m.in. w noweli pt. "Przyjaciel Icek" Kazimierza Chłędowskiego (1843–1920)[16], opowiadaniu pt. „Czaradá. Opowiadanie malarza” Wincentego Łosia (1857–1918)[16] i "Opowieści sylwestrowej" Andrzeja Stasiuka[16].

Nowy Żmigród w malarstwie

Nowy Żmigród został utrwalony na obrazie Stanisława Dębickiego "Krajobraz ze Żmigrodu"[17] oraz Stanisława Czajkowskiego "Jesień w Żmigrodzie"[18].

Zobacz też

Przypisy

Linki zewnętrzne

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.