Mrówcza Górka

Mrówcza Górka^[1] – wzgórze w południowej Polsce, na Wyżynie Katowickiej, w granicach Katowic. Wzgórze o wysokości 305,7 m n.p.m. wykształciło się na skałach warstw orzeskich pochodzących z górnego karbonu. Przez szczyt przebiega dział wodny zlewni trzech rzek: Rawy, Boliny i Potoku Leśnego. U jego podnóży w przeszłości znajdowała się kolonia Amandy, zaś do 2021 roku powstało osiedle Nowy Nikiszowiec.

Mrówcza Górka

Mrówcza Górka widziana z ulicy Francuskiej na wysokości lotniska Katowice-Muchowiec (2024)
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Położenie	Katowice
Pasmo	Wyżyna Katowicka, Płaskowyż Murcek
Wysokość	305,7 m n.p.m.
Położenie na mapie Katowic Mrówcza Górka
Położenie na mapie Polski Mrówcza Górka
Położenie na mapie województwa śląskiego Mrówcza Górka
50°14′41,4″N 19°03′51,5″E

Położenie

Mrówcza Górka pod względem podziału fizycznogeograficznego opracowanego przez Jerzego Kondrackiego znajduje się makroregionie Wyżyna Śląska (341.1), w jej środkowej części – na obszarze mezoregionu Wyżyna Katowicka (341.13), natomiast pod względem jednostek geomorfologicznych – na obszarze Płaskowyżu Katowickiego. Płaskowyż ten składa się z szeregu garbów zbudowanych z utworów karbońskich o wyrównanych wierzchołkach, na poziomie powyżej 300 m n.p.m. Jest on pocięty przez wypełnione glacjalnymi osadami doliny rzek, w tym Rawy, Potoku Leśnego i Boliny^[2]. W podziale na mniejsze jednostki, Mrówcza Górka jest położona w północnej części Płaskowyżu Murcek^[3].

Pod względem administracyjnym, szczyt Mrówczej Górki położony jest w centralnej części województwa śląskiego, na terenie Katowic^[1], w dzielnicy Janów-Nikiszowiec, na wschód od ul. Gospodarczej, na południe od miejsca, gdzie w przeszłości znajdowała się kolonia Amandy i na zachód od Nowego Nikiszowca^[4].

Geografia

Staw w rejonie dawnej kolonii Amandy, na północ od szczytu Mrówczej Górki

Mrówcza Górka widziana z kładki nad autostradą A4 (2022)

Mrówcza Górka wykształciła się na obszarze zapadliska górnośląskiego, który ma rzeźbę zrębową^[5]. Górka zbudowana jest ze skał z górnego karbonu – z warstw orzeskich^[6]. Jest to potężna seria łupków z wkładkami piaskowców, syderytów i prawie pięćdziesięcioma pokładami węgla kamiennego, a czego dwa mają ponad 1,5 metra miąższości. W warstwach orzeskich występują również ławice iłołupków, które były w przeszłości wykorzystywane do produkcji ceramiki budowlanej^[5]. Utwory karbońskie, z których zbudowana jest Mrówcza Górka, powstały przed 300 milionami lat na zatorfionych brzegach rozległych jezior^[7].

W trzeciorzędzie dochodziło do intensywnych procesów wietrzenia chemicznego oraz denudacji, w wyniku czego w tym okresie utworzyły się główne rysy obszaru Mrówczej Górki. W czwartorzędzie obszar Mrówczej Górki był pod wpływem prawdopodobnie dwóch zlodowaceń: sanu (krakowskiego) i odry (środkowopolskiego)^[8]. W tym czasie dochodziło ponadto do odgrzebywania wzniesień spod pokrywy starszych osadów, a także zasypywania obniżeń i dolin rzecznych^[9].

Wysokość wzgórza według różnych źródeł jest inna. Przedwojenne mapy niemieckie^[10] oraz Mapa Szczegółowa Polski z 1933 roku podaje wysokość 308,9 m n.p.m.^[11] Na mapie topograficznej z 1965 roku wysokość ta wynosi 311 m n.p.m.^[12], a według mapy topograficznej z 1992 roku – 305,7 m n.p.m.^[13]

W ostatnich wiekach znaczny wpływ na rzeźbę Mrówczej Górki ma działalność człowieka, związana zwłaszcza z rozwojem osadnictwa oraz działalnością przemysłu górniczego (w tym tzw. płytkiej eksploatacji górniczej)^[9], które prowadzą do powstania niewielkich powierzchniowo zapadlisk^[14]. Stok Mrówczej Górki w ekspozycji północno-wschodniej jest jednym z trzynastu miejsc w Katowicach zagrożonych ruchami masowymi o powierzchni 2,1 ha. Stok w tym miejscu zbudowany jest z mułowców i iłowców z przewarstwieniami piaskowców z górnego karbonu, które są przykryte cienką warstwą piasków i glin deluwialnych z plejstocenu^[15].

Mrówcza Górka w całości położona jest w dorzeczu Wisły^[16], natomiast na jej szczycie przebiega dział wodny pomiędzy trzema zlewniami: Rawy (północny stok), Boliny (południowy stok) i Potoku Leśnego (zachodni stok)^[17]. U podnóża Mrówczej Górki, w rejonie dawnej kolonii Amandy wykształcił się staw, który jest wypełniony wodami gruntowymi, które zbierają się w niecce powstałej wskutek osiadania terenu^[15].

Przyroda i ochrona środowiska

Polana leśna na północnym stoku Mrówczej Górki

Znaczna część stoków Mrówczej Górki, zwłaszcza północnych i zachodnich, jest porośnięta zbiorowiskami leśnymi, z czego najcenniejszym przyrodniczo jest płat grądu środkowoeuropejskiego, zlokalizowany na południowy zachód od szczytu, niedaleko leśnej drogi^[18] . Stoki Mrówczej Górki są miejscem występowania będącej pod ochroną listery jajowatej^[19]. Zbiorowiska leśne wzniesienia są lasami ochronnymi będącymi pod zarządem Lasów Państwowych, w Leśnictwie Janów, będącej częścią Nadleśnictwa Katowice^[1]. Dominującym gatunkiem drzew w lasach u podnóża Mrówczej Górki jest brzoza brodawkowata. Ponadto występują tu płaty z dominacją olszy czarnej, w rejonie dawnej kolonii Amandy modrzewia europejskiego, a w północno-wschodniej części również topoli osiki i dębu. Pod względem roślinności potencjalnej cały obszar Mrówczej Górki jest terenem nieznanej tendencji sukcesyjnej^[1].

Lasy w Mrówczej Górce zamieszkują zwierzęta różnych gatunków, lecz ich skład gatunkowy jest silnie zubożony ze względu na fragmentację lasów i długotrwałą ich izolację. Wśród nich liczne są ssaki, w tym wszelkiego rozmiaru gryzonie oraz owadożerne (w tym jeże, ryjówki i krety)^[20], a spośród większych sarny, dziki, zające, łasice oraz lisy, kuny leśne czy wiewiórki^[21].

Obszar Mrówczej Górki nie jest objęty żadną formą ochrony przyrody. Nie przebiega także przez nią żaden korytarz ekologiczny^[1].

Historia i zagospodarowanie przestrzenne

Maszty radiowe na Mrówczej Górce w latach międzywojennych

W pierwszej połowie XIX wieku^[22], na północnych stokach Mrówczej Górki^[4] przy kopalni węgla kamiennego „Amanda” powstała nieistniejąca obecnie kolonia Amandy. Kolonia ta była niewielka – w 1871 roku mieszkało w niej 87 osób^[22]. Sama zaś kopalnia została nadana 3 maja 1837 roku i po połączeniu z kopalnią Agnes powołano 14 maja 1840 roku kopalnię „Agnes Amanda”, w której wydobywano węgiel kamienny w rejonie Mrówczej Górki z przerwami do 1883 roku, kiedy to kopalnię tą włączono do zakładu „Giesche”. Maksymalne wydobycie w 1847 roku wyniosło 18,5 tys. ton^[23]. W latach międzywojennych, w 1931 roku^[24] na Mrówczej Górce stały dwa maszty radiostacji lotniczej, które obsługiwały pobliskie lotnisko Katowice-Muchowiec^[25].

U podnóża Mrówczej Górki (ul. Gospodarcza 14-16)^[4], w latach 1996–2014 roku powstały budynki usługowe^[26]. Na wschodnich stokach góry^[27], w latach 2018–2021 zrealizowano osiedle mieszkaniowe Nowy Nikiszowiec^[28].

Zachodnim stokiem Mrówczej Górki biegnie ul. Gospodarcza, natomiast na południe od wzgórza ul. Górniczego Dorobku. Na zachód od wzgórza zlokalizowany jest cmentarz komunalny oraz węzeł drogowy Murckowska, w których przecinają się: autostrada A4 (al. Górnośląska) oraz droga krajowa nr 86 (ul. Pszczyńska i Murckowska)^[4].