Michał Kajka

Michał Kajka również Kayka, ps. „Prawdziński”, „Obserwator spod Ełku” (ur. 27 września 1858 w Skomacku Wielkim^[1][2], zm. 22 września 1940 w Orzyszu) – mazurski poeta ludowy^{[3][4][5][6][7][8]}, artysta, działacz mazurski, działacz na rzecz polskości Mazur.

Michał Kajka

Data i miejsce urodzenia	27 września 1858 Skomack Wielki
Data i miejsce śmierci	22 września 1940 Orzysz
Narodowość	polska
Język	polski, niemiecki
Dziedzina sztuki	literatura
Muzeum artysty	Muzeum Michała Kajki w Ogródku
Odznaczenia

Pieśni Mazurskie – wydanie z 1927

Pomnik Michała Kajki w Parku Solidarności w Ełku

Dom Michała i Wilhelminy Kajków w Ogródku. Obecnie siedziba Muzeum Michała Kajki

Życiorys

Pochodził z rodziny chłopskiej, był najstarszym synem kilkumorgowego wyrobnika wiejskiego Frycza i Justyny z Zawadzkich. Miał jednak możliwość już w siódmym roku życia uczęszczać na naukę do nauczyciela Owczarka, następnie Jasińskiego, a trzy lata później do szkoły ludowej w Rostkach. W 1868 r. kontynuował edukację w Rostkach nad Jeziorem Orzysz, gdzie Kajkowie wówczas zamieszkiwali. Później wiedzę zdobywał jako samouk. Na przełomie 1871 i 1872 roku zostaje oficjalnie przyjęty do społeczności wiernych Kościoła ewangelickiego (konfirmacja), ukończył również szkołę. Po śmierci ojca rozpoczął pracę zarobkową jako m.in. pastuch, parobek, następnie zdobywał doświadczenie jako cieśla. Zawody te wykonywał do końca życia. Od 1883 r. mieszkał na stałe w Ogródku k. Ełku wraz z żoną Wilhelminą z Karasiów (zm. 1937).

Od siedemnastego roku życia pisał wiersze w języku polskim. Debiutował w „Mazurze” (nr 35), „tygodniku chrześcijańskim dla polskich ludzi” redagowanym przez Jana Karola Sembrzyckiego, rymowaną odpowiedzią na zagadkę redaktora. Następny utwór pt. „Skutki jarmarku”^[9], opublikował w pierwszym numerze „Mazura Wschodniopruskiego” (1885). W 1886 ogłosił korespondencję w „Nowinach Śląskich”. W kolejnych latach jego wiersze ukazywały się w „Mazurze”, „Gazecie Ludowej” (Ełk), „Mazurskim Przyjacielu Ludu”. W latach 1897–1902 współpracował z „Gazetą Ludową”. To tam publikował pieśni religijne, artykuły, korespondencje oraz wiersze okolicznościowe np. na cześć Wilhelma I i Wilhelma II. Od 1905 współpracował z „Gońcem Mazurskim”, „Mazurem”, a także rzadziej z „Pruskim Przyjacielem Ludu” i „Kalendarzem Królewsko-Pruskim Ewangelickim”.

26 grudnia 1883 r. ożenił się z Wilhelminą Karaś z Ogródka, gdzie osiadł na stałe.

Jednocześnie rozpoczął działalność społeczną i polityczną. Od 1890 zajmował się biblioteką Towarzystwa Czytelni Ludowych w Ogródku. Szacuje się, że biblioteka Michała Kajki liczyła kilka tysięcy książek. Był w gronie założycieli Mazurskiej Partii Ludowej (1896). W grudniu 1896 r. w Ełku został członkiem organizacji, kierowanej wówczas przez Karola Bahrkego. W 1907 uczestniczył w spotkaniu polskich działaczy z Mazur i Wielkopolski w Szczytnie. W 1908 r. po zakupie roweru, mógł dojeżdżać do odległych miejsc pracy ciesielskiej i murarskiej. W trakcie I wojny światowej, w latach 1914–1915 na skutek działań wojennych w południowych Prusach Wschodnich (według słów Karola Małłka) rodzina Kajków „stanęła przed tragedią, której uniknęła”. Po zakończeniu działań zbrojnych na przełomie 1918–1919 r. zwrócił się z prośbą do redaktora „Gazety Olsztyńskiej” Zygmunta Nowakowskiego o pomoc w uwolnieniu syna Gustawa z obozu jenieckiego we Francji.

Działał także na rzecz sprawy polskiej w okresie plebiscytu, a w kolejnych latach w Zjednoczeniu Mazurskim i Związku Polskich Towarzystw Szkolnych. W 1920 r. brał aktywny udział w kampanii po stronie polskiej przed plebiscytem 11 lipca 1920 roku. Na licznych spotkaniach narodowych deklamował swoje wiersze. W 1923 r, został honorowym prezesem Zjednoczenia Mazurskiego, współpracował z również „Mazurskim Przyjacielem Ludu”. Po 1923 r. publikował w „Gazecie Mazurskiej” i „Kalendarzu dla Mazurów”. W 1924 opublikował w „Kalendarzu dla Mazurów” (pod redakcją Emilii Sukertowej-Biedrawiny) wiersz pt. „Tęskność za ojczystą mową”^[10], jeden z najbardziej popularnych utworów poety. W latach 1925–1928 współpracował z „Życiem Młodzieży”. Natomiast w 1927 r. ukazał się pierwszy i jedyny autorski tomik „Pieśni mazurskie”^[11], opublikowany dzięki staraniom Emilii Sukertowej-Biedrawiny. Od 1931 r. został stałym współpracownikiem „Mazura” (otrzymywał z tego tytułu 25 marek miesięcznego honorarium).

Już w 1897 r. określony przez Niemców mianem „zatwardziałego Polaka”, od lat 30. XX wieku znajdował się pod stałą obserwacją narodowych socjalistów. Uniemożliwiono mu m.in. udział w wycieczce Mazurów do Polski w 1930 r., Melchior Wańkowicz w 1935 r. odwiedził Ogródek, ale rozmówił się jedynie z żoną Kajki, z poetą spotkał się jedynie na chwilę podczas pracy^[12][13] („Na tropach Smętka”). Poeta mazurski w ostatnich latach życia część utworów ogłaszał anonimowo.

Najprawdopodobniej był związany z ewangelickim ruchem gromadkarskim.

13 sierpnia 1937 r. zmarła żona poety – Wilhelmina. 22 września 1940 r. w Orzyszu umarł poeta z Ogródka^[14][15]. 25 września 1940 r. odbył się pogrzeb Michała Kajki na cmentarzu w Ogródku, gdzie znajduje się odnowiona w 2017 r. mogiła poety^{[16][17][18][19]}.

Wilhelmina i Michał Kajkowie mieli dziesięcioro dzieci, ale wieku dorosłego dożyło jedynie dwóch synów: Gustaw i Adolf. Gustaw zginął w trakcie II wojny światowej. Adolf powrócił do Polski po II wojnie światowej. Wyemigrował z Polski w latach 70. XX wieku. W 1978 r. Adolf Kajka^[20] wraz z najbliższymi wyjechał do Hamburga, powodowany poczuciem osamotnienia i odrzucenia przez lokalną społeczność jako obcy.

Twórczość

Część uratowanych w 1945 r. rękopisów poety znajduje się w Instytucie Północnym w Olsztynie, część zaś w dziale rękopisów Biblioteki PAN w Krakowie. Przyczynił się do utrwalenia polskości na Mazurach. Jego utwory cechuje ogromne umiłowanie ojczystej ziemi, ludu mazurskiego i jego spraw. Poeta dotyka często w tych utworach różnych problemów życia religijnego Mazurów, znajdując i przy tym okazję do upomnienia się o krzywdę ojczystego języka. Za życia doczekał się zbioru Pieśni mazurskie (1927), który ukazał się dzięki staraniom Emilii Sukertowej-Biedrawiny nakładem redakcji „Gazety Mazurskiej” i „Mazura”^{[21][9][22][23][24][25][26][27][28][10][29][30][31][11]}.

Grób Michała i Wilhelminy Kajków na cmentarzu w Ogródku

Bibliografia twórczości Michała Kajki:

• Wybór wierszy, wybór i posł. Igor Sikirycki, przedm. Władysław Gębik, Warszawa 1954.
• Wiersze wybrane, wybór i przedm. Władysław Gębik, Olsztyn 1958.
• Z duchowej mej niwy..., wiersze zebrali i oprac. Janusz Jasiński, Tadeusz Oracki, Olsztyn 1982.
• Gedichte (red.) Zbigniew Chojnowski, [przekł. na język polski] Michał Szalonek, Berlin 2003.
• Treny mazurskie, wybór i posł. Joanna Chłosta-Zielonka, Warszawa 2003.
• Mały kancjonał mazurski i opowieści ucieszne, oprac. filologiczne i wstęp Zbigniew Chojnowski, Olsztyn 2008.
• Pieśni mazurskie, do dr. podał i wstępem opatrzył Janusz Jasiński, Ogródek [Dąbrówno] 2014.

Upamiętnienie

Kamień pamiątkowy w Orzyszu

W 1946 r. Anna Kamieńska i Henryk Syska wydali dramat pt. „Chata Mazurska”, które bohaterem jest Michał Kajka. W 1947 r. Lech Sobociński, który pod koniec lat 30. XX wieku spotkał się z poetą z Ogródka opublikował zbiór reportaży pt. „Na gruzach Smętka”. W 1948 r. w „Wyborze pisarzy ludowych” (cz. 2, Poeci i gawędziarze) znalazły się wybrane utwory Michała Kajki. W 1949 r. Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych z serii Biblioteka Ziem Odzyskanych wydały książkę pt. „Poezja Mazur i Warmii: antologia” z sześcioma wierszami poety. W 1952 r. na mogile Michała i Wilhelminy Kajków w Ogródku, Klub Literacki w Olsztynie położył 14 grudnia kamienną płytę pamiątkową z fragmentem utworu pt. „Tęskność za mową ojczystą”. W odsłonięciu uczestniczyli m.in. wdowa po Gustawie (starszym synu poety), młodszy syn – Adolf, a także Maria Zientara-Malewska, Alojzy Śliwa, Mieczysław Jastrun, Marian Brandys, Seweryna Szmaglewska, Aleksander Rymkiewicz. W 1954 r. ukazał się pierwszy po wojnie „Wybór wierszy Michała Kajki” opracowany przez Igora Sikiryckiego. W 1957 r. z inicjatywy Związku Literatów Polskich Oddział w Olsztynie zawiązał się Komitet Obchodów Setnej Rocznicy Urodzin Poety Mazurskiego Michała Kajki. Komitet zamierzał wybudować pomnik w jednej z mazurskich miejscowości i powołać terenowe komitety Roku Jubileuszowego. W grudniu 1957 r. ukazała się broszura wydana w nakładzie 25 tys. egzemplarzy – dochód z jej sprzedaży przeznaczono na budowę pomnika poety w Ełku, przygotowywany przez Balbinę Świtycz-Widacką z Olsztyna. 15 maja 1958 r. zawiązał się Komitet Uczczenia Setnej Rocznicy Urodzin Poety Mazurskiego Michała Kajki. W tym samym roku wydawnictwo Pojezierze opublikowało „Wiersze wybrane Michała Kajki”. We wrześniu 1958 r. ukazała się książka „Zebrałem snop plonu... Wybór utworów wydanych na setną rocznicę urodzin poety”, w opracowaniu Janusza Jasińskiego i Tadeusza Orackiego. 28 września 1958 r.w Ełku odsłonięto pomnik Michała Kajki. Poeta trzyma w lewej dłoni rodło, symbol Związku Polaków w Niemczech, na które wskazuje ręką prawą dwojgu dzieci siedzących u stóp i w niego wpatrzonych. W uroczystości udział wzięli m.in. przedstawiciele Ministerstwa Kultury, Związku Literatów Polskich i Melchior Wańkowicz.

Jeden z rękopisów wierszy Michała Kajki prezentowany w Muzeum w Ogródku

W 1982 r. wydawnictwo „Pojezierze” wydało tom „Z duchowej mej niwy” z poezją Michała Kajki. W 1986 r. odsłonięto obelisk upamiętniający poetę w Orzyszu, podkreślając związki twórcy z tym miastem. W 50. rocznicę śmierci poety – w 1990 r. wydano specjalny numer czasopisma „Znad Pisy” pod redakcją Zbigniewa Fałtynowicza, poświęcony twórczości Michała Kajki. W 1992 r. Zbigniew Chojnowski wydał opracowanie „Michał Kajka poeta mazurski”, przy wsparciu Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego (obecnie Instytut Północy w Olsztynie). W 2003 r. Instytut Wydawniczy „Pax” opublikował tomik Michała Kajki „Treny mazurskie”. W tym także roku ukazał się tomik dziesięciu wierszy poety wydanych w języku niemieckim pt. „Gedichte”. W 2005 r. zainicjowano organizację Ogólnopolskiego Konkursu Poetyckiego im. Michała Kajki (we współpracy z Domem Kultury w Orzyszu). W 2008 r. zorganizowano obchody 150. rocznicy urodzin poety z Ogródka. W tym roku ukazał się „Mały kancjonał mazurski i opowieści ucieszne” z wierszami poety, autorstwa Zbigniewa Chojnowskiego. W 2005 r. Janusz Jasiński wydał kolejną pozycję o poecie z Ogródka „Michał Kajka 1858-1940”. W 2014 r. reedycję „Pieśni mazurskich” wydanych w 1927 r. przygotowało wydawnictwo Retman. W tym samym roku otwarto nową wystawę stałą w Muzeum M. Kajki w Ogródku autorstwa: Zbigniewa Chojnowskiego i Zbigniewa Fatłynowicza.

Rękopis wiersza Michała Kajki, który znajduje się w zbiorach Muzeum M. Kajki w Ogródku (wystawa główna)

• Pośmiertnie, 1 czerwca 1945 został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski^[32].
• W Orzyszu – w mieście, w którym zmarł poeta z Ogródka zlokalizowany jest kamień pamiątkowy, a przy domu, który pomagał budować synowi ustawiono tablicę informacyjną na temat mazurskiego twórcy^[33].
• W trakcie uroczystych obchodów 100-lecia urodzin uhonorowany pomnikiem w głównym reprezentacyjnym parku w Ełku^{[34][35][36][37][38]} oraz muzeum w Ogródku^{[39][40][41][42]}.
• Jego imieniem nazwano ulice w prawie wszystkich mazurskich miastach: w Ełku, Giżycku, Szczytnie, Piszu, Olsztynku, Kętrzynie, Olecku, Nidzicy, Gołdapi, Węgorzewie, Działdowie, Orzyszu, Białej Piskiej, Mikołajkach, Lidzbarku Warmińskim i w Pasymiu oraz dawny Wielki Rynek (obecnie plac) w Mrągowie. Jego imię nosi także jedna z ulic w Nowej Wsi Ełckiej i Kalinowie. Poza Mazurami ulice Michała Kajki można spotkać m.in. w Warszawie, Poznaniu, Iławie, Białymstoku, Olsztynie, Elblągu, Koszalinie, Braniewie, Kole, Bartoszycach i w Bisztynku.
• Michał Kajka jest również patronem mrągowskiego szpitala.
• W warszawskim Aninie przy ul. Kajki^[43] mieści się szkoła jego imienia – Szkoła Podstawowa nr 218 im. Michała Kajki^[44][45]. Obecnie imię Michała Kajki noszą również placówki edukacyjne w Dąbrówce (gmina Orzysz)^[46], w Elblągu^[47], w Nidzicy^[48] i w Piszu.
• Liczne odniesienia do postaci Michała Kajki można odnaleźć w powieści dla młodzieży Pan Samochodzik i złota rękawica autorstwa Zbigniewa Nienackiego.
• Jego imieniem nazwano Kajkowo dawną wieś Buchenwald.
• W elbląskiej dzielnicy Rakowo znajduje się powstały w latach 30. XX wieku Park im. M. Kajki, przed drugą wojną światową znany pod nazwą „Różany Ogród”.
• Na poznańskim Dębcu, do 1999 roku istniała szkoła podstawowa nr 49 im. Michała Kajki (nadanie imienia w r. 1960). Została zlikwidowana, w jej miejscu powstało Gimnazjum nr 43.
• Od 2005 organizowany jest Ogólnopolski Konkurs Poetycki im. Michała Kajki.
• W 2015 r. w Ogródku stworzono Bibliotekę Mazurską, aby nawiązać do tradycji czytelnictwa, zainicjowanej przez Michała Kajkę. Poeta w 1890 r. właśnie w rodzinnym domu otworzył bibliotekę ludową. Obecnie biblioteka gromadzące literaturę regionalną liczy prawie 1300 woluminów^{[49][50][51][52]}.
• W 80. rocznicę śmierci Michała Kajka na ścianie budynku, w którym znajduje się Biblioteka Mazurska w sąsiedztwie Muzeum M. Kajki, odsłonięto mural upamiętniający poetę z Ogródka^[53][54][55].
• W plebiscycie zorganizowanym przez spółkę POLREGIO z okazji 100-lecia odzyskania niepodległości REGIObohaterem województwa warmińsko-mazurskiego został Michał Kajka. Celem inicjatywy był wybór 16 regionalnych bohaterów, którzy następnie zostali patronami pociągów spółki POLREGIO. Pociąg Michał Kajki porusza się na trasie Olsztyn-Ełk i Olsztyn-Szczytno^[56].
• Poezja Michała Kajki stanowi inspirację dla twórców muzycznych. Płyty bazujące na twórczości poety z Ogródka stworzyli m.in. Nina Nu Wierzbicka (właśc. Monika Wierzbicka) wydała płytę pt. „Głos Dawnych Mazurów”^[57] oraz Bogusław Trupacz stworzył płytę pt. „Mazurski Mikroświat”^[58].

  

  Tablica upamiętniająca Michała Kajkę w Warszawie (przy Szkole Podstawowej nr 218 w warszawskiej dzielnicy Wawer)

• Na wschodnich Mazurach funkcjonuje szlak turystyczny (pieszy i rowerowy) noszący imię Michała Kajki. Prowadzi z Ełku przez miejscowości: Chruściele, Tracze, Mostołty, Pistki, Klusy, jezioro Kraksztyn, Ogródek, Skomack Wielki, aż nad jezioro Orzysz. Liczy 37 km^[59][60].
• Imię poety z Ogródka nosi jeden z mazurskich szlaków kajakowych. Szlak kajakowy rzeki Orzyszy wiedzie od Jeziora Lipińskiego przez trzy niewielkie jeziora porośnięte roślinnością, duże jezioro Orzysz, rzekę Orzyszę, następnie przez największe jezioro w Polsce Śniardwy i najdłuższy na Mazurach XIX-wieczny Kanał Jegliński do Jeziora Roś^[61][62][63].
• Gminny Ośrodek Kultury w Dźwierzutach organizuje Ogólnopolski Konkurs Fotograficzny dla Młodzieży „Wiersze Michała Kajki zamknięte w kadrze”^[64].