Loading AI tools
historyk i socjolog rzydowski Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Jan Tomasz Gross (ur. 1 sierpnia 1947 w Warszawie[1]) – polsko-amerykański socjolog i historyk, specjalizujący się w europejskiej historii XX wieku i historii zagłady Żydów, profesor emeritus Wydziału Historii Uniwersytetu w Princeton[2].
 Jan Tomasz Gross w Collège de France, 2019 | |
| Data i miejsce urodzenia |
1 sierpnia 1947 |
|---|---|
| Narodowość |
polska |
| Język |
angielski, polski |
| Alma Mater | |
| Odznaczenia | |
 | |
| Strona internetowa | |
Urodził się w rodzinie polsko-żydowskiej. Jego ojciec, zasymilowany Żyd Zygmunt Gross, był awangardowym kompozytorem i adwokatem (bronił w procesach politycznych okresu stalinowskiego takie osoby, jak Władysław Bartoszewski i działacz PSL Stanisław Mierzwa). Matka, Hanna Szumańska, wywodziła się z rodziny szlacheckiej. W czasie okupacji była łączniczką Biura Informacji i Propagandy Armii Krajowej, a po wojnie tłumaczką klasycznej literatury francuskiej. Ratowała od zagłady Żydów, ocalając życie między innymi Zygmuntowi Grossowi, z którym pobrała się po wojnie[1].
W pierwszej klasie II Liceum im. Stefana Batorego[3] Jan Gross, razem ze starszym o rok Adamem Michnikiem, założył samokształceniowy, międzyszkolny Klub Poszukiwaczy Sprzeczności[1][4]. W 1965 roku dostał się na studia na Uniwersytecie Warszawskim; studiował początkowo fizykę, lecz ku niezadowoleniu ojca przeniósł się na socjologię[1][4]. W czasie studiów należał do kręgu „komandosów”, grupy kontestującej realia polityczne PRL. Po zaangażowaniu się w protesty studenckie w marcu 1968 został aresztowany na pięć miesięcy. W wyniku nagonki antysemickiej zdecydował się emigrować z kraju, co po latach tłumaczył następująco:
I myśl, że jacyś ubecy mogliby mnie z Polski wygonić, w ogóle mi do głowy nie przychodziła – Polska jest tam, gdzie ja jestem! I odwrotnie – pozostanie w kraju w sytuacji, gdy urzędas z UB może mi mówić, co mam robić, to znaczy, wzywać na przesłuchanie, na które muszę się stawić – to dla mnie właśnie była zgoda na to, żeby UB urządzało mi życie![4]
W 1969 za namową matki wyemigrował z rodzicami do Stanów Zjednoczonych[1]. 28 października 1969 roku wyemigrowała z Polski również Irena Grudzińska, z którą wziął ślub trzy lata później. W międzyczasie poświęcił się pracy naukowej. W 1975 obronił doktorat z socjologii na Uniwersytecie Yale, gdzie pracował do 1984 roku w dziedzinie socjologii i sowietologii, osiągając stanowisko docenta[1]. W latach 1984–1992 był profesorem socjologii na Uniwersytecie Emory’ego w Atlancie, a w latach 1992–2003 wykładał politologię i studia europejskie w New York University. Był stypendystą fundacji Fullbrighta, Guggenheima, Hoovera i Rockefellera. Od 2003 roku jest profesorem historii uniwersytetu w Princeton[1].
W 1996 prezydent Aleksander Kwaśniewski odznaczył go Krzyżem Kawalerskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej[5].
Zajmuje się naukami politycznymi i społecznymi, a w tym kontekście szczególnie problematyką II wojny światowej i Holocaustu. Na długo przed kontrowersyjnymi Sąsiadami Gross publikował m.in. prace o wojnie i polskim społeczeństwie pod niemiecką (Polish society under German occupation, 1979) oraz pod sowiecką okupacją (Revolution from abroad, 1988)[4]. W 1984 roku opublikował razem z Ireną Grudzińską-Gross książkę W czterdziestym nas Matko na Sibir zesłali... – wybór osobistych relacji polskich obywateli uwalnianych z obozów i ze zsyłki w głąb ZSRR[4]. W 1986 roku w „Aneksie” (nr 41–42) pojawił się jego esej Ten jest z ojczyzny mojej..., ale go nie lubię, w którym pisał o przejawach masowego antysemityzmu Polaków podczas wojny, sprzyjającego realizowanej przez Niemców zagładzie. Ten jest... nie miał większego rozdźwięku społecznego; w 1998 roku esej znalazł się obok dwóch innych – Ja za takie oswobodzenie im dziękuję i proszę ich, żeby to był ostatni raz (o reakcji społeczności żydowskiej na okupację radziecką podczas II wojny światowej) oraz Ceny strachu (o antysemityzmie w powojennej Polsce) – w publikacji Upiorna dekada[1].
Autor książki Sąsiedzi (finał Nagrody Literackiej Nike 2001)[6], dotyczącej pogromu w Jedwabnem, dokonanego 10 lipca 1941 na żydowskich mieszkańcach miasta przez Polaków z miasta i okolic. Publikacja wywołała w Polsce kontrowersje nie tylko wśród światopoglądowej prawicy, ale również w środowisku „Gazety Wyborczej”, której redaktor naczelny Adam Michnik uznawał sprawę konfliktów Polaków z Żydami za zamkniętą[4]. Instytut Pamięci Narodowej wszczął po publikacji Grossa śledztwo i po dwóch latach potwierdził główne ustalenia Grossa: bezpośrednie sprawstwo w pogromach ze strony Polaków, działających za przyzwoleniem Niemców[1]; zarzuty IPN-u natury merytorycznej dotyczyły głównie przeszacowanej przez Grossa liczby zamordowanych Żydów[7].
W czerwcu 2006 ukazała się w Stanach Zjednoczonych kolejna książka Grossa, Fear. Anti-Semitism in Poland After Auschwitz (Strach. Antysemityzm w Polsce po Auschwitz, wyd. pol. 2008), w której zajął się on problemem pogromu kieleckiego, krakowskiego i rzeszowskiego w 1946. Polskie wydanie ukazało się 11 stycznia 2008 nakładem wydawnictwa Znak. W 2011 roku Gross razem z Ireną Grudzińską wydał książkę Złote żniwa. Rzecz o tym, co się działo na obrzeżach zagłady Żydów, poświęconą losom mienia pożydowskiego na ziemiach polskich. Apodyktyczny ton, z jakim Gross pisał Strach oraz Złote żniwa, był krytykowany m.in. przez Aleksandra Smolara: „Nie można pisać o tym, co się działo w Polsce, zapominając o tym, co w tym samym czasie miało miejsce w Europie – w całym pasie krajów okupowanych przez Związek Radziecki i Niemcy. Do pogromów doszło także w Rumunii, na Węgrzech, w państwach nadbałtyckich...”[4]
W 2021 r. znalazł się na 13. miejscu listy najbardziej wpływowych historyków i historyczek przygotowanej przez Academic Influence[8].
W artykule opublikowanym na Project Syndicate Eastern Europe’s Crisis of Shame[9] (Wschodnioeuropejski kryzys wstydu)[10], Gross stwierdził: „Polacy, którzy zasłużenie są dumni z oporu ich społeczeństwa wobec nazistów, faktycznie zabili w czasie wojny więcej Żydów niż Niemców”[10][11]. Wypowiedź Grossa, głównie za sprawą niemieckiego przedruku w „Die Welt”, spotkała się z zarzutami manipulacji historycznej; Ambasador RP w Niemczech Jerzy Margański zapowiedział przygotowanie listu protestacyjnego do „Die Welt” w tej sprawie[12], a ambasador Polski w Stanach Zjednoczonych Ryszard Schnepf oświadczył, że artykuł Grossa przyjął z niedowierzaniem i konsternacją[13]. 15 września 2015 na podstawie art. 133 Kodeksu karnego prokuratura Rejonowa Warszawa-Żoliborz wszczęła śledztwo w powyższej sprawie[14]. W styczniu 2016 Kancelaria Prezydenta RP zwróciła się do MSZ z prośbą o opinię dotyczącą możliwości odebrania profesorowi Janowi Tomaszowi Grossowi Krzyża Kawalerskiego Orderu Zasługi RP[15]. Zdaniem Grzegorza Wysockiego – choć wypowiedź Grossa była niefortunna – została mylnie zrozumiana jako jednoznacznie antypolska[4].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
