Górki Wielkie - Wikiwand

Górki Wielkie (niem. Groß Gurek, cz. Velké Hůrky) – wieś sołecka na Śląsku Cieszyńskim, położona w województwie śląskim, w powiecie cieszyńskim, w gminie Brenna^[3]^[4]. W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Górki Wielkie. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie bielskim.

Szybkie fakty Państwo, Województwo ...

Remove ads

Wieś położona u wylotu doliny Brennicy. Powierzchnia sołectwa wynosi 1467 ha^[5], a liczba ludności 3950, co daje gęstość zaludnienia równą 269,3 os./km²^[6].

Remove ads

Integralne części wsi

Integralne części wsi Górki Wielkie^[3]^[4]
części wsi	Bucze, Centrum, Czarny Las, Harenda, Kąty, Kępa, Koło Brennicy, Kretowskie, Królówka, Nowy Świat, Parszywiny, Podgórka, Raj, Szpotawice, Witalusz, Wschodnica, Zalesie

Historia

Podsumowanie

Perspektywa

Miejscowość została po raz pierwszy wzmiankowana w łacińskim dokumencie Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego) spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna w latach 1295–1305 jako Gorki(i) villa vlodari^[7]^[8]^[9]. Był to zapis nietypowy, a pozwala sądzić, że wieś ta była o wiele starsza. Wpisanie jej do rzeczonego dokumentu związane było zapewne z wyodrębnieniem z jej terytorium, będącego dotąd własnością książęcą, nowej wioski nadanej rycerzowi. Część wsi pozostałą w rękach książęcych przezwano później Górkami Małymi, a część rycerską Górkami Wielkimi. Tak więc książęce Górki (Małe) funkcjonowały już najpewniej w kasztelanii cieszyńskiej, a od 1290 w nowym Księstwie Cieszyńskim, a z niego wydzielona została część rycerska, która to została po raz pierwszy wzmiankowana w Liber fundationis...^[10]

Od 1417 Górkami Wielkimi władał szlachecki ród Pięćlatów. W 1447 roku Andrzej Pięćlat z Ogrodzonej sprzedaje Wielkie i Małe Górki Piotrowi Ramszy. W roku 1521 wymienia się szlacheckie Górki Wielkie. Wieś od wieków była własnością kolejnych rodzin szlacheckich: Góreckich z Kornic (1521–1697), Bludowskich z Błędowic (1697–1734), Marklowskich (1734–1802), książąt cieszyńskich.

Według austriackiego spisu ludności z 1900 w 124 budynkach w Górkach Wielkich na obszarze 1469 hektarów mieszkało 957 osób, co dawało gęstość zaludnienia równą 65,1 os./km², z tego 838 (87,6%) mieszkańców było katolikami, 114 (11,9%) ewangelikami, a 5 (0,5%) wyznawcami judaizmu, 951 (99,4%) było polsko-, 5 niemiecko-, a 1 czeskojęzycznymi^[11]. Do 1910 roku liczba mieszkańców wzrosła do 1034^[12].

Po zakończeniu I wojny światowej tereny, na których leży miejscowość – Śląsk Cieszyński stały się punktem sporu pomiędzy Polską i Czechosłowacją. W 1918 roku na bazie Straży Obywatelskiej miejscowi Polacy utworzyli lokalny oddział Milicji Polskiej Śląska Cieszyńskiego, który podlegał organizacyjnie 15 kompanii w Ustroniu^[13]. W 1922 dawny dwór Marklowskich zakupił i zamieszkał w nim wraz z rodziną Tadeusz Kossak ze słynnej rodziny artystów-malarzy^{[potrzebny przypis]}. W dworze tym mieszkała i tworzyła jego córka, pisarka Zofia Kossak-Szczucka, 2. voto Szatkowska (która o Górkach i okolicy pisała m.in. w swojej bajce Kłopoty Kacperka góreckiego skrzata)^[14].

W 1931 na wzgórzu Bucze powstała Stanica ZHP, a następnie Centralna Szkoła Instruktorek ZHP. W samej wsi, niespełna 2 km dalej (Górki Sojka) działała Szkoła Pracy Społecznej ZHP. Do 1939 kierował nią twórca polskiego ruchu zuchowego, późniejszy żołnierz AK i pedagog Aleksander Kamiński (tablica pamiątkowa na budynku). W tym samym czasie organizował tu swoje młodzieżowe Uniwersytety Ludowe Józef Kret. W 1937 r., również na Buczu, rozpoczęła działalność druga w powiecie cieszyńskim Szkoła Gospodyń Wiejskich.

2 września, po kilkugodzinnym ostrzale artyleryjskim i karabinowym prowadzonym przez polskie wojsko ze stoków wzgórza Bucze, Górki Wielkie zajął po południu odwodowy 133. pułk piechoty niemieckiej 45. Dywizji Piechoty^[15]. Wraz z całym Śląskiem Cieszyńskim wieś została włączona do III Rzeszy.

Po II wojnie światowej oba obiekty harcerskie zajęto na cele lecznicze. Umieszczono w nich dziecięce sanatoria leczące choroby płuc i gruźlicę, które weszły później w skład Beskidzkiego Zespołu Leczniczo-Rehabilitacyjnego z siedzibą w Jaworzu. Sanatorium w Sojce zlikwidowano w 1999 r., natomiast Bucze od 2000 r. funkcjonuje jako samodzielny Dziecięcy Ośrodek Leczniczo-Rehabilitacyjny.

Dwór Kossaków spłonął w ostatnich dniach wojny. Ostatnie mieszkanie Zofii Kossak po jej powrocie z Anglii mieściło się (od 1958 r.) w stojącym obok dawnym domku ogrodnika. Po śmierci pisarki, z inicjatywy jej drugiego męża, Zygmunta Szatkowskiego, w 1970 r. zmieniono ów domek w poświęcone jej muzeum biograficzne, będące oddziałem Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie. Zgromadzono w nim liczne pamiątki po pisarce: meble, bibeloty, obrazy, zbiory biblioteczne oraz fotografie i korespondencję. W 1998 dzieci Zofii Kossak: Anna Bugnon i Witold Szatkowski oraz Gmina Brenna założyli Fundację im. Zofii Kossak, która od 2010 prowadzi Centrum Kultury i Sztuki „Dwór Kossaków” w Górkach Wielkich. Fundacja organizuje tu m.in. cykl imprez kulturalnych pod nazwą „Artystyczne Lato u Kossaków”, obejmujących plenery malarskie i rzeźbiarskie, spektakle teatralne, koncerty i in.^[16]

Grób pisarki znajduje się na miejscowym cmentarzu, a na kościele i domu katechetycznym umieszczono pamiątkowe tablice.

W Górkach Wielkich urodzili się Walenty Krząszcz (1886–1959) – nauczyciel wiejskich szkół, jeden z czołowych przedstawicieli cieszyńskiego pisarstwa regionalnego, oraz Franciszek Żertka – gawędziarz i pamiętnikarz.

Remove ads

Zabytki

Podsumowanie

Perspektywa

Według Narodowego Instytutu Dziedzictwa, w miejscowości znajdują się następujące obiekty zabytkowe^[17]:

Kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych (nr rej.: (R/431/54) 146/60 z 27.02.1960 oraz A-313/78 z 1978).

Zbudowany został przez góreckich mieszkańców w XV wieku. Przebudowany w 1662 oraz kilkakrotnie odnawiany, zatracił większość cech gotyckich. Murowana, jednonawowa budowla, z silnie wydłużonym, półkoliście zamkniętym prezbiterium, posiada wystrój i wyposażenie barokowo-klasycystyczne. W murowanej bramce ogrodzenia płyta nagrobna Henryka Góreckiego herbu Kornicz, zmarłego w 1682. Obok kościoła cmentarz, na którym m.in. groby Zofii Kossak i jej męża Zygmunta Szatkowskiego (zm. 1976), a także Walentego Krząszcza.

zespół dworski z XVIII wieku (nr rej.: 972/68 z 30.12.1968 oraz A-369/78 z 17.10.1978).

Dwór w Górkach Wielkich powstał w 1734 roku, staraniem Hieronima Marklowskiego. W 1922 roku zakupiony przez Tadeusza Kossaka, spłonął w czasie II wojny światowej (w maju 1945). Z założenia dworskiego ocalał tzw. domek ogrodnika (obecnie Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej), nieliczne zabudowania gospodarcze (dziś bardzo zniszczone) oraz wiodąca do nich aleja 200-letnich lip i dębów.

zespół zabudowy dawnej Stanicy Harcerskiej, składający się z pawilonu I, II i III oraz otaczającego go parku, przy ul. Stary Dwór 24, w granicach działki nr 64/1, obręb 0003 Górki Wielkie (nr rej.: A/580/2019 z dn. 21.11.2019^[18]).

Turystyka

Przez miejscowość przechodzą trasy rowerowe:

Międzynarodowy Szlak Rowerowy Greenways Kraków – Morawy – Wiedeń
niebieska trasa rowerowa nr 12 – Jaworze – Górki Wielkie – Ustroń (22 km)

Fauna i flora

Na stokach wzgórza Bucze wiosną kwitnie cieszynianka wiosenna i storczyk blady. Spośród ptaków występują tu m.in.: pluszcz, zimorodek i dzięcioł duży. Strych kościoła Wszystkich Świętych zamieszkują chronione gatunki nietoperzy – nocek duży i podkowiec mały.

Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna „Góra Bucze”

W Górkach Wielkich znajduje się przyrodniczo-dydaktyczna ścieżka o nazwie „Góra Bucze” – składa się ona z 6 odcinków. Każdy z odcinków przedstawia charakterystycznie występujące tu rośliny i zwierzęta: