Pierwiosnek wyniosły

Pierwiosnek wyniosły, pierwiosnka wyniosła (Primula elatior (L.) Hill.) – gatunek rośliny należący do rodziny pierwiosnkowatych. Rośnie dziko głównie w górach (od Pirenejów i Alp po Ural i Ałtaj). W Polsce jest pospolity w Sudetach i Karpatach, na niżu jest rzadki. Rozproszone stanowiska znajdują się w Wielkopolsce i na Lubelszczyźnie^[3].

Pierwiosnek wyniosły

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	wrzosowce
Rodzina	pierwiosnkowate
Rodzaj	pierwiosnek
Gatunek	pierwiosnek wyniosły
Nazwa systematyczna
Primula elatior (L.) Hill Veg. syst. 8:25. 1765
Synonimy
Primula elatior (L.) Grufberg

Morfologia (p. wyniosły 1 i p. lekarski 2)

Kwiatostan

Morfologia

Łodyga

Głąbik o wysokości 15–30 cm, pokryty krótkimi^[4], białymi, kędzierzawymi włoskami.

Liście

Zebrane w przyziemną rozetę liściową. U nasady z oskrzydlonym ogonkiem. Blaszka podłużnie jajowata, pomarszczona z wierzchu i karbowana na brzegach^[4], omszona po obu stronach.

Kwiaty

Zebrane w podbaldach na szczycie głąbika. Kielich obcisły – nie odstaje od rurki korony, jest ostrokanciasty i dwubarwny – zielony na kantach i białawy między nimi; działki na końcu kielicha lancetowate, zaostrzone^[4][5]. Korona bladożółta z pomarańczowym pierścieniem w gardzieli, z płatkami o płaskim brzegu^[5], o średnicy ok. 2 cm^[4].

Owoce

Wielonasienna torebka^[4] dłuższa niż kielich z nasionami o długości ok. 1,5 mm.

Gatunek podobny

Pierwiosnek lekarski Primula veris różni się złocistożółtymi kwiatami, kielichem luźno odstającym od rurki korony, w całości bladozielonym, torebką krótszą od kielicha^[5]. Liście mają ogonek krótszy od blaszki^[6].

Biologia i ekologia

Bylina, hemikryptofit. Kwitnie od kwietnia do maja^[4], czasem do lipca^[5]. Kwiaty są różnosłupkowe co utrudnia samozapylenie – w jednych kwiatach wyżej sięga znamię słupka, a pręciki są krótsze, w innych pręciki przewyższają znamię^[4]. Kwiaty zapylają trzmiele i motyle^[4]. Nasiona rozsiewane są za pomocą wiatru^[4].

Liczba chromosomów 2n= 22^[5].

Preferuje gleby przepuszczalne, wilgotne i gliniaste^[4]. Siedliskiem są lasy liściaste^[4][5], zarośla i łąki^[5]. Gatunek charakterystyczny dla rzędu Fagetalia. Odmiana Primula elatior var. tatrica jest gatunkiem charakterystycznym dla klasy Betulo-Adenostyletea^[7].

Zagrożenia i ochrona

Roślina objęta jest w Polsce częściową ochroną gatunkową od 1957 roku na podstawie rozporządzeń wydawanych kolejno w latach: 1957^[8], 1983^[9], 1995^[10], 2001^[11], 2004^[12], 2012^[13] i 2014^[14].

W południowej Polsce gatunek nie jest zagrożony. Zagrożone mogą być jedynie niektóre stanowiska, na których zbiera się go dla potrzeb przemysłu farmaceutycznego^[3].

Zmienność

Tworzy mieszańce z pierwiosnkiem bezłodygowym i p. lekarskim^[15].

Wyróżnia się następujące podgatunki^[16][17]:

• Primula elatior subsp. elatior (syn. Primula veris var. elatior L.) – podgatunek typowy, występujący tylko w Europie, również w Polsce. W Tatrach występuje odmiana P. elatior var tatrica^[3]. Istnieją też inne odmiany, m.in. var. acutidens, var. corcontica^[3].
• Primula elatior subsp. leucophylla (Pax) Hesl. Harr. (syn.: Primula leucophylla Pax, Primula ruprechtii Kusn.^[16]) – występuje tylko w Azji i Rumunii^[16].
• Primula elatior subsp. pallasii (Lehm.) W.W.Sm. & Forrest – występuje w rejonie Kaukazu oraz w zachodniej i północnej Azji^[17].

Zastosowanie

Roślina ozdobna uprawiana w ogródkach, szczególnie w ogródkach skalnych. Uprawia się zarówno typową formę, jak i mieszańce z pierwiosnkiem lekarskim. Występują liczne odmiany uprawne. Najlepiej rośnie na gliniasto-próchnicznym podłożu, na zacienionym i wilgotnym stanowisku. Na zimę należy go lekko przykryć, np. gałęziami drzew iglastych.