Eskadry lotnictwa Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej

Eskadry lotnictwa Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej – jednostki organizacyjne lotnictwa Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.

Eskadry w latach 1918–1920

Lata 1918–1920 to początek organizowania polskiego lotnictwa wojskowego. Tworzono je na bazie struktur organizacyjnych lotnictwa francuskiego i niemieckiego. Rozkazem Szefa Sztabu Generalnego nr 66 l.dz. 04159 z 20 grudnia 1918 powołano Dowództwo Wojsk Lotniczych z ppłk. pil. Hipolitem Łossowskim na czele, któremu podporządkowano Dowództwo I i II Grupy Lotniczej. I Grupa Lotnicza z m.p. Warszawa. Grupa obejmowała następujące Okręgi Generalne: warszawski, lubelski, kielecki, łódzki i posiadała w dyspozycji 1 eskadrę lotniczą w Warszawie i 2 eskadrę lotniczą w Lublinie. II Grupa Lotnicza obejmowała zasięgiem Krakowski Okręg Generalny i posiadała w dyspozycji 5 eskadrę lotniczą w Krakowie, 6 eskadrę lotniczą w Przemyślu i 7 eskadrę lotniczą we Lwowie^[1].

Podstawową jednostką organizacyjną była eskadra. Zadaniem eskadr była służba łączności, działalność wywiadowcza, korygowanie ognia artylerii, niszczenie płatowców przeciwnika i współdziałanie w walce^[1]. Liczyła ona zazwyczaj od sześciu^[a] do dziesięciu samolotów. Większą była 7 eskadra wywiadowcza, która liczyła 13 samolotów. Tworzone wówczas eskadry były na ogół typu wywiadowczego, ale w składzie większości z nich znajdował się co najmniej jeden samolot myśliwski przeznaczony do obrony własnych samolotów. W ramach tworzonych eskadr myśliwskich znajdował się zawsze jeden samolot wywiadowczy^[2]. Przybyłe w 1919 roku do Polski eskadry wywiadowcze i bombowe Błękitnej Armii miały po 10 samolotów, a myśliwskie po 15 samolotów^[2]. Ogółem w latach 1918–1920 istniały w lotnictwie polskim 23 eskadry. Dwie do czterech eskadr tworzyło „grupę”. Reorganizacja lotnictwa bojowego wiosną 1920 przemianowała grupy lotnicze na dywizjony oraz zniosła numerację odrębną eskadr wielkopolskich i francuskich. Wszystkie istniejące w kraju eskadry otrzymały numerację porządkową od 1 do 21 (bez 20)^[3].

Eskadry lotnicze wojny polsko-bolszewickiej[4]
Nazwa eskadry	Okres istnienia[4]	Uwagi
1 eskadra wywiadowcza	1918–1925	Uzupełniona 582 eskadrą francuską
2 eskadra wywiadowcza	1918–1920
3 eskadra wywiadowcza	1918–1921
4 eskadra wywiadowcza	1918–1920	Wcielona do Szkoły Obserwatorów
4 eskadra wywiadowcza	1920	„Eskadra toruńska”
5 eskadra wywiadowcza	1918–1925
6 eskadra wywiadowcza	1918–1921	lwowska
7 eskadra wywiadowcza	1919
7 eskadra myśliwska	1919–1921	Eskadra kościuszkowska
8 eskadra wywiadowcza	1918–1921
9 eskadra wywiadowcza	1918–1921
10 eskadra wywiadowcza	1918–1921	Uprzednio IAOWP w Rosji
11 eskadra wywiadowcza	1918–1921
12 eskadra wywiadowcza	1918–1925	ex I wielkopolska
13 eskadra wywiadowcza	1918–1925	ex II wielkopolska
13 eskadra myśliwska	1920	przemianowana z wywiadowczej
14 eskadra wywiadowcza	1918–1925	ex III wielkopolska
15 eskadra myśliwska	1918–1925	ex IV wielkopolska
16 eskadra wywiadowcza	1918–1921	z 39 eskadry francuskiej
17 eskadra wywiadowcza	1918–1921	z 59 eskadry francuskiej
18 eskadra wywiadowcza	1918–1921	z 580 eskadry francuskiej
19 eskadra myśliwska	1920	ze 162 eskadry francuskiej
21 eskadra niszczycielska	1920
581 eskadra wywiadowcza	1918–1920	wcielona do Szkoły Obserwacyjnej
66 eskadra wywiadowcza	1918–1920	wcielona do 4 eskadry wywiadowczej

Eskadry w latach 1921–1926

Po wojnie polsko-bolszewickiej, rozkazem Naczelnego Dowództwa z dnia 23 października 1920 zmniejszono liczbę eskadr do dziewiętnastu. 4 eskadra (tzw. Toruńska) powróciła do Oficerskiej Szkoły Obserwatorów Lotniczych. Kolejny rozkaz Naczelnego Dowództwa L.dz. 210/Lot. z 18 stycznia 1921 zmniejszył liczbę z 19 do 13 eskadr. W ten sposób powstało 9 eskadr wywiadowczych i 4 eskadry myśliwskie stanowiące podstawę organizacji lotnictwa polskiego na stopie pokojowej^[3].

Stan samolotów w każdej z eskadr pułku został ustalony na 6 maszyn. Eskadry weszły w skład nowo utworzonych trzech pułków lotniczych: 1 plot w Warszawie, 2 plot w Krakowie oraz 3 plot w Poznaniu. W każdym pułku, oprócz eskadr bojowych, istniała także eskadra treningowa. W 1924 sformowano 4 pułk lotniczy w Toruniu. W tym też roku stany samolotów w eskadrach podniesiono do 10. Ujednolicona została też numeracja eskadr. Numery, przemianowanych na liniowe, dawnych eskadr wywiadowczych zaczynały się cyfrą będącą numerem pułku, a następne cyfry oznaczały kolejny numer eskadry w pułku. Eskadry myśliwskie otrzymały numerację zaczynającą się od 11 i 12. W 1925 roku utworzono dwa następne pułki lotnicze: 6 pułk lotniczy we Lwowie i 11 pułk myśliwski w Lidzie^[2].

Jeszcze w 1920 rozpoczęto tworzenie lotnictwa morskiego w Pucku. W pierwszym okresie istnienia podlegało ono bezpośrednio Dowództwu Marynarki Wojennej. W 1922 zostało podporządkowane Departamentowi Aeronautyki i włączone organizacyjnie w skład 2 pułku lotniczego jako „Detaszowany Dyon Lotniczo-Zwiadowczy z bazą w Pucku”. W pierwszym okresie istnienia lotnictwo morskie dysponowało wyłącznie eskadrą Obserwacyjną oraz plutonem treningowym^[5].

Jednostki lotnicze w 1921[6]
Pułki lotnicze	Eskadry
	wywiadowcze	myśliwskie
1 pułk lotniczy	3 eskadra wywiadowcza	7 eskadra myśliwska
	12 eskadra wywiadowcza	18 eskadra myśliwska
	16 eskadra wywiadowcza
2 pułk lotniczy	6 eskadra wywiadowcza
	8 eskadra wywiadowcza
	14 eskadra wywiadowcza
3 pułk lotniczy	1 eskadra wywiadowcza	13 eskadra myśliwska
	5 eskadra wywiadowcza	15 eskadra myśliwska
	10 eskadra wywiadowcza

W lutym 1925, rozkazem Ministerstwa Spraw Wojskowych nr 2300/org., zapoczątkowano reorganizację lotnictwa wojskowego. Polegała ona między innymi na przeformowaniu eskadr wywiadowczych na „lotnicze” oraz zmianie ich numeracji. Pierwsza cyfra oznaczała numer pułku a następna – kolejność eskadry w pułku^[7]. Zlikwidowano też część dywizjonów liniowych i utworzono w ich miejsce dywizjony myśliwskie. Trudności kadrowe, jak również sprzętowe sprawiły, iż pełną obsadę etatową uzyskały pułki dopiero w 1927 roku^[4]. W roku 1926 uległa zmianie organizacja lotnictwa morskiego. Zakupy sprzętu umożliwiły sformowanie eskadry wielosilnikowej dalekich wywiadów, eskadry bliskiego wywiadu oraz eskadry szkolnej^[5].

Jednostki lotnicze w 1925[6]
Pułki lotnicze	Eskadry
	lotnicze[b]	myśliwskie
1 pułk lotniczy	11 eskadra lotnicza	121 eskadra myśliwska[c]
	12 eskadra lotnicza	122 eskadra myśliwska[d]
	13 eskadra lotnicza
	14 eskadra lotnicza
2 pułk lotniczy	21 eskadra lotnicza
	22 eskadra lotnicza
	23 eskadra lotnicza
	24 eskadra lotnicza
3 pułk lotniczy	31 eskadra lotnicza	111 eskadra myśliwska[e]
	32 eskadra lotnicza	112 eskadra myśliwska[f]
	33 eskadra lotnicza[g]
	34 eskadra lotnicza
4 pułk lotniczy	41 eskadra lotnicza
	42 eskadra lotnicza
	43 eskadra lotnicza[g]
	44 eskadra lotnicza[g]
6 pułk lotniczy	61 eskadra lotnicza
	62 eskadra lotnicza[h]
	63 eskadra lotnicza
	64 eskadra lotnicza[h]
11 pułk myśliwski		113 eskadra myśliwska[i]
		114 eskadra myśliwska[j]

Eskadry w latach 1927–1937

Od 1927 rozpoczęła się kolejna reorganizacja lotnictwa. Utworzono pułki złożone z dywizjonów myśliwskich i liniowych. W latach 1928–1929 utworzono eskadry bombowe nocne oraz nocną eskadrę myśliwską. Rozpoczęto także tworzenie eskadr towarzyszących. Zmiany te spowodowały przesunięcie niektórych dywizjonów z jednego pułku do drugiego. W utworzonych w końcu lat dwudziestych eskadrach bombowych stan etatowy samolotów wynosił 6 maszyn, a w eskadrach towarzyszących 7 samolotów. Eskadry towarzyszące weszły w skład dywizjonów liniowych^[4]. W roku 1927 w lotnictwie morskim został wydzielony pluton wodnopłatowców rzecznych dla Flotylli Pińskiej. W jego skład weszły trzy amfibie Schreck FBA-17^[5]. Na przełomie lat 1929/1930 lotnictwo morskiego ponownie włączone zostało w skład Marynarki Wojennej. Jednak szybkie zużycie sprzętu oraz bardzo małe nakłady finansowe spowodowały, że morski dywizjon lotniczy coraz bardziej tracił na wartości^[16]. Uporządkowano numeracje eskadr. Ustalono, że eskadry myśliwskie będą nosiły trzycyfrową numerację. Pierwsza cyfra oznaczała 1 lotnictwo myśliwskie, druga numer pułku a trzecia numer eskadry. W lotnictwie liniowym^[k] zostały wprowadzone numery dwucyfrowe, gdzie pierwsza cyfra oznaczała numer pułku a druga numer eskadry w pułku^[17].

Jednostki lotnicze w 1930
Pułki lotnicze	Eskadry
	liniowe	myśliwskie	niszczycielskie[l]	towarzyszące
1 pułk lotniczy	11., 12.	111., 112., 113 N	211., 212., 213.	13.
2 pułk lotniczy	21., 22.,	121., 122.		23.
3 pułk lotniczy	31., 32., 34., 35.	131., 132.		33.
4 pułk lotniczy	41., 42.,	141., 142.,		43.
5 pułk lotniczy	51., 52., 54., 55.			53.
6 pułk lotniczy	61., 62., 64., 65.			63.

W latach 1931–1936 zwiększono liczbę eskadr w dywizjonach myśliwskich do trzech. Sformowane zostały 113., 123., 133., i 143 eskadry myśliwskie. W 1 pułku lotniczym utworzono dwa dwueskadrowe dywizjony myśliwskie^[6]. W 1933 w 5 plot sformowano 56 eskadrę towarzyszącą^[18], a w 1934 w 6 pułku lotniczym 66 eskadrę towarzyszącą^[19]

Jednostki lotnicze w 1936
Pułki lotnicze	Eskadry
	liniowe	myśliwskie	niszczycielskie[l]	towarzyszące
1 pułk lotniczy	11., 12.	111., 112., 113., 114., Z.	211., 212., 213.	13.
2 pułk lotniczy	21., 22., 24.,	121., 122., 123.		23.
3 pułk lotniczy	31., 32., 34., 35.	131., 132., 133.		33.
4 pułk lotniczy	41., 42.,	141., 142., 143.		43.
5 pułk lotniczy	51., 55.			53., 56.
6 pułk lotniczy	61., 62., 64., 65.			63., 66.

W 1936 roku nastąpiła kolejna reorganizacja lotnictwa. Kosztem innych eskadr, utworzono dywizjony myśliwskie w 5 i 6 pułku lotniczym. W skład dywizjonu myśliwskiego w 5 pułku lotniczym weszły trzecie eskadry myśliwskie z 3 i 4 pułków lotniczych. We wszystkich pułkach lotniczych zorganizowano dwie eskadry towarzyszące i utworzono z nich dywizjony towarzyszące^[6]. Zreorganizowano też eskadry towarzyszące. Na podstawie rozkazu MSWojsk. nr 1084-10/Org. z dnia 12 stycznia 1936 dotyczącego organizacji eskadr towarzyszących, opracowano schemat organizacyjny eskadry. W jej skład wchodziły dowództwo i dwa plutony eskadry. Wprowadzono poczet dowódcy eskadry (kancelista, goniec, ordynans d-cy, sierż.szef, podoficer gospodarczy i samochodowy) i drużyny dowódców plutonów (szef mechaników obsługi, magazyn techniczny, uzbrojenia i łączności i obsługa techniczna samolotów plutonu – 3 osoby)^[20].

Jednostki lotnicze w 1937
Pułki lotnicze	Eskadry
	liniowe	myśliwskie	niszczycielskie[l]	towarzyszące
1 pułk lotniczy	11., 12.	111., 112, 113., 114., Z..	211. 212, 213.	13., 16.
2 pułk lotniczy	21., 22., 24.,	121., 122., 123.		23., 26.
3 pułk lotniczy	31., 32., 34.	131., 132.		33., 36.
4 pułk lotniczy	41., 42.	141., 142.		43., 46.
5 pułk lotniczy	51., 55.	151., 152.		53., 56.
6 pułk lotniczy	61., 62., 64., 65.	161., 162.		63., 66.

Eskadry lotnicze 31 sierpnia 1939

Ostatni etap reorganizacji polskiego lotnictwa wojskowego nastąpił w roku 1939. Rozwiązano eskadry 11, 12, 35, 61 i 62, a na ich miejsce utworzono dwie nowe 216 i 217 eskadry bombowe. Eskadry bombowe wyposażone w samoloty PZL.37 Łoś liczyły 9 samolotów. Do wojny z Niemcami lotnictwo przystąpiło w sile 43 eskadr bojowych^[6].

Jednostki lotnicze w 1939[5]
Związek taktyczny/operacyjny	Eskadry[m]
Brygada Bombowa	21., 22., 55., 64., 65., 211., 212., 216., 217.
Brygada Pościgowa	111., 112., 113., 114., 123.
SGO „Narew”	151 m., 51 r., 13 o.
Armia „Modlin”	152 m., 41 r., 53 o.
Armia „Pomorze”	141 m., 142 m., 42 r., 43 o., 46 o.
Armia „Poznań”	131 m., 132 m., 34 r., 33 o., 36 o.
Armia „Łódź”	161 m., 162 m., 32 r., 63 o., 66 o.
Armia „Kraków”	121 m., 122 m., 24 r., 23 o., 26 o.
Armia „Karpaty”	31 r., 56 o.

Uwagi

1. Ustalenie stanu eskadr na sześć maszyn było wzorowane na niemieckich „Flieger Abteilung”^[2].
2. Kowalski nazywa je liniowymi.
3. 121 eskadra myśliwska 1 pułku lotniczego w 1928 przemianowana została na 111 eskadrę myśliwską 1 plot.^[8].
4. 122 eskadra myśliwska 1 pułku lotniczego w 1928 przemianowana została na 112 eskadrę myśliwską 1 plot.^[9].
5. 111 eskadra myśliwska 3 pułku lotniczego w 1928 przemianowana została na 131 eskadrę myśliwską 3 plot.^[10].
6. 112 eskadra myśliwska 3 pułku lotniczego w 1928 przemianowana została na 132 eskadrę myśliwską 3 plot.^[11].
7. W 1926 zostały rozwiązane 33., 43. i 44 eskadry lotnicze^[12].
8. W 1926 64 eskadra lotnicza przemianowana została na 62 eskadrę lotniczą, a 62 eskadra na 64^[13].
9. 113 eskadra myśliwska 111 pułku myśliwskiego w 1928 przemianowana została na 121 eskadrę myśliwską 2 plot.^[14].
10. 114 eskadra myśliwska 111 pułku myśliwskiego w 1928 przemianowana została na 122 eskadrę myśliwską 2 plot.^[15].
11. Lotnictwo liniowe istniało tylko we Francji i w Polsce. Miało za zadanie prowadzenie bliskiego i dalekiego rozpoznania oraz bombardowanie pola walki^[17].
12. Kowalski nazywa je bombowymi.
13. Skróty: m.– eskadra myśliwska, r.– eskadra rozpoznawcza, o. – eskadra obserwacyjna

Przypisy

1. Pawlak 1989 ↓, s. 30.
2. Kowalski 1981 ↓, s. 9.
3. Pawlak 1989 ↓, s. 45.
4. Kowalski 1981 ↓, s. 10.
5. Kowalski 1981 ↓, s. 13.
6. Kowalski 1981 ↓, s. 11.
7. Pawlak 1989 ↓, s. 12.
8. Pawlak 1989 ↓, s. 61.
9. Pawlak 1989 ↓, s. 74.
10. Pawlak 1989 ↓, s. 204.
11. Pawlak 1989 ↓, s. 211.
12. Pawlak 1989 ↓, s. 237, 304.
13. Pawlak 1989 ↓, s. 353, 357.
14. Pawlak 1989 ↓, s. 379.
15. Pawlak 1989 ↓, s. 380.
16. Kowalski 1981 ↓, s. 14.
17. Sławiński 1983 ↓, s. 40.
18. Pawlak 1989 ↓, s. 334.
19. Pawlak 1989 ↓, s. 370.
20. Pawlak 1989 ↓, s. 309.

Bibliografia

• Tomasz Kowalski: Godło i barwa w lotnictwie polskim 1918–1939. Toruń: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1981. ISBN 978-83-206-0149-7.
• Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4.
• Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w Wojnie Obronnej 1939. Wrzesień 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0795-7.
• Marian Romeyko (red.): Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa. Warszawa: Wydawnictwo Komitetu Budowy Pomnika ku Czci Poległych Lotników, 1933.
• Krzysztof Tarkowski: Lotnictwo polskie w wojnie z Rosją Sowiecką 1919–1920. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0985-2. OCLC 69498511.
• Kazimierz Sławiński: Lotnisko toruńskie 1920-1945. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1983, seria: Biblioteczka Skrzydlatej Polski. ISBN 83-206-0378-1.