141 Eskadra Myśliwska

141 eskadra myśliwska (141 em) – pododdział lotnictwa myśliwskiego Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.

141 Eskadra Myśliwska

123 eskadra myśliwska
115 eskadra myśliwska

Późne godło 141 eskadry myśliwskiej
Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	30 maja 1928
Rozformowanie	wrzesień 1939
Tradycje
Rodowód	123 eskadra myśliwska 115 eskadra myśliwska
Dowódcy
Pierwszy	por. pil. Eugeniusz Guttmejer
Ostatni	por. pil. Marian Pisarek
Działania zbrojne
II wojna światowa: kampania wrześniowa
Organizacja
Dyslokacja	Toruń we wrześniu 1939 Markowo Kaczkowo Poczałkowo Osięciny Ostrożec Brześć Ostrożec Litiatyn
Rodzaj sił zbrojnych	Wojsko[uwaga 1]
Rodzaj wojsk	Lotnictwo
Podległość	III/4 dywizjon myśliwski

dwie czerwone kaczki z niebieskimi skrzydłami na tle białego pięcioboku z obwódką czerwoną – na samolotach PWS-10

Pokazy lotnicze na lotnisku Okęcie - samolot ze 141 eskadry myśliwskiej 4 plot przed startem; 6 sierpnia 1936 r.

Uszkodzony we wrześniu 1939 roku PZL P.11c ze 141 eskadry myśliwskiej porzucony na lotnisku w Toruniu

Eskadra sformowana została 18 marca 1926 jako 123 eskadra myśliwska. 26 maja 1926 jednostka przemianowana została na 115 eskadrę myśliwską. 30 maja 1928 pododdział przemianowany został na 141 eskadrę myśliwską.

W kampanii wrześniowej 1939 walczyła w składzie lotnictwa Armii "Pomorze" (1-6 IX), a następnie Brygady Pościgowej. Na uzbrojeniu znajdowało się dziesięć samolotów PZL P.11c.

Godła eskadry^[1][2][3]:

• czerwony poziomy prostokąt na tle białego kwadratu z czerwoną obwódką – 115 eskadry myśliwskiej
• dwie czerwone kaczki z niebieskimi skrzydłami na tle białego pięcioboku z obwódką czerwoną – na samolotach PWS-10
• czerwona kaczka z niebieskim skrzydłem na tle białego pięcioboku z czerwoną obwódką – na samolotach PZL P.7 i PZL P.11

Formowanie, przekształcenia i szkolenie

Na podstawie rozkazu Departamentu Żeglugi Powietrznej Ministerstwa Spraw Wojskowych L.dz. 25/ŻP/tj. z 18 marca 1926 sformowana została 123 eskadra myśliwska. Początkowo personel latający składał się z pilotów odkomenderowanych z 11 pułku myśliwskiego, a wyposażenie stanowiły samoloty Fokker EV i Fokker D-III. Wkrótce przezbrojono eskadrę na Spady 61 Cl^[4]. Etat samolotów wynosił 6 sztuk. Rozkazem MSWojsk. L.dz. 500/tjn. Og.-Org. z 26 V 1926 r. jednostka została przemianowana na 115 eskadrę myśliwską^[5]. Eskadrę zasilili piloci z rozwiązanych eskadr II dywizjonu lotniczego. Z upływem czasu eskadra wcielała młodych pilotów – absolwentów Oficerskiej Szkoły Lotnictwa i Szkoły Podoficerów Pilotów w Bydgoszczy. Rozkazem dziennym dowódcy 4 pułku lotniczego, z dniem 30 maja 1928 przemianowano 115 eskadrę na 141 eskadrę myśliwską^[6][7].

W 1929 zwiększono etaty samolotów w eskadrach myśliwskich z 6 do 10 samolotów. Zmiana ta ujawniła braki w obsadzie etatów wyszkolonymi pilotami. W tym okresie nie można było prowadzić pełnego wyszkolenia myśliwskiego, szczególnie w zakresie ćwiczeń grupowych. Z czasem szkolenie pilotów myśliwskich we własnym zakresie oraz dopływ absolwentów Oficerskiej Szkoły Lotnictwa w Dęblinie i Szkoły Pilotażu w Bydgoszczy umożliwiły uzupełnienie kadry^[8]. W tym też roku nakazano bezwzględne stosowanie spadochronów podczas lotów nocnych na wszystkich samolotach oraz w czasie lotów połączonych z dużym niebezpieczeństwem (np. walka powietrzna)”. Dowódca 4 pułku lotniczego rozkazem dziennym nr 6/30 z 9 stycznia 1930 polecił „stosowanie spadochronów podczas wszystkich lotów na samolotach jedno- i dwumiejscowych podczas ćwiczeń walki powietrznej oraz lotów grupowych. D-cy dyonów wyznaczą oficerów spadochronowych i z-ców (podoficerów) podlegających oficerowi spadochronowemu pułku...”^[9]. W styczniu 1931 podjęto decyzję o wycofaniu samolotów Spad z uzbrojenia jednostek myśliwskich. Kontrola techniczna ujawniła, że współczynnik bezpieczeństwa konstrukcji tego samolotu był o połowę mniejszy od projektowanego. Z braku samolotów zastępczych, pozostały one czasowo na wyposażeniu eskadry. Zabroniono jednak na nich „akrobacji”. Aby przynajmniej częściowo umożliwić pilotom doskonalenie myśliwskie, przydzielono do eskadry samoloty Wibault 70C1. Jesienią eskadra otrzymała pierwsze samoloty PWS-10. W marcu 1932 dysponowała już kompletem samolotów tego typu^[9]. W lecie 1933 rozpoczęto wymianę samolotów PWS-10 na PZL P.7. Na tym sprzęcie eskadra w składzie dywizjonu uczestniczyła w ćwiczeniach letnich w rejonie Brześcia^[10]. W 1934 szkołę ognia lotniczego eskadra przeprowadziła na poligonie Pohulanka koło Wilna stacjonując na lotnisku w Lidzie. W związku z uroczystościami pogrzebowymi I Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego, z Torunia na lotnisko Okęcie odleciało 8 P.7 ze 141 eskadry. W ramach zgrupowania myśliwskiego uczestniczono w paradzie powietrznej nad Polem Mokotowskim podczas ostatniej defilady wojsk przed trumną Marszałka^[11]. W październiku 1935 samoloty 141 eskadry myśliwskiej oznaczono numerami od 21T do 30T. Numer 68T otrzymał samolot dowódcy III/4 dywizjonu myśliwskiego^[11].

W drugim półroczu 1936 eskadra wymieniła samoloty PZL P.7 na PZL P.11c. Na nowych samolotach uczestniczyła w letniej koncentracji lotnictwa w Warszawie zakończonej defiladą powietrzną wszystkich jednostek. W roku następnym odbyła szkołę ognia w Grudziądzu, a we wrześniu wzięła udział w dużych manewrach wojsk różnych broni. Ćwiczono między innymi osłonę wielkich jednostek w marszu i osłonę stacji rozładowczych przed samolotami bombardującymi^[12].

Działania 141 eskadry myśliwskiej w 1939

Wiosną 1939 eskadra wchodziła w skład III dywizjonu myśliwskiego 4 pułku lotniczego w Toruniu. W związku z coraz bardziej narastającą penetracją powietrzną niemieckich samolotów nad rejonem Pomorza, eskadra odleciała na polowe lotnisko koło Bydgoszczy. Tam dyżurowała kluczami na zasadzkach. Ponieważ samoloty nieprzyjacielskie dysponowały większą prędkością od PZL P.11, dojście do nich na odległość strzału było praktycznie niemożliwe. Po kilku dniach eskadrę odwołano z zasadzki^[12].

Latem 1939 uzupełniano i remontowano sprzęt, gromadzono części, urządzenia wymienne itp. W tym czasie do eskadry sukcesywnie napływali rezerwiści. Przydzielono 3 podchorążych – absolwentów ostatniego rocznika SPL Dęblin. 8 sierpnia 3-samolotowy klucz eskadry ppor. Władysława Urbana osłaniał przelot 2-silnikowej maszyny od Gdyni po rejon Płocka. Osłanianym samolotem był francuski Amiot 143M, który omijając teren III Rzeszy leciał do Warszawy w ramach współpracy lotniczej Polski i Francji. Również w sierpniu eskadra wzięła udział w kilkudniowych ćwiczeniach lotniczych na pograniczu z Wolnym Miastem Gdańsk, gdzie narastała fala prowokacji antypolskich. Piloci wykonywali finezyjną akrobację, nurkowanie, ostrzeliwanie celów ziemnych. Miało to być przestrogą, by nie naruszyć pasa granicznego^[13]. Mobilizację przeprowadzono w dniach 23-24 sierpnia. Uzupełniono stan eskadry w zakresie: pomocniczego sprzętu lotniczego, materiałów technicznych, paliwa i pojazdów mechanicznych. 30 sierpnia odjechał na polowe lotnisko w Markowie rzut kołowy eskadry. W tym też dniu na lądowisko przyleciały samoloty eskadry. Personel latający i naziemny został zakwaterowany w budynku szkolnym i w sąsiednich zabudowaniach wiejskich^[13].

Walki w kampanii wrześniowej

W kampanii wrześniowej 1939 walczyła w składzie lotnictwa Armii "Pomorze"^[14][15] (1-6 IX), a następnie Brygady Pościgowej. 31 sierpnia przebazowana została na lotnisko polowe w pobliżu wsi Markowo. Na uzbrojeniu znajdowało się dziesięć samolotów PZL P.11c.

1 września na lotnisku w Markowie czuwał klucz alarmowy: por. Pisarek, ppor. Urban i kpr. Mielczyński. Około 11.00 nastąpił start klucza do walki z niemieckimi samolotami rozpoznawczymi. Nad Toruniem zaatakowano bezskutecznie Dorniera Do 17^[16]. Klucz, tym razem bez ppor. Urbana, ponownie wystartował około 15.00. Przebieg lotu tak odnotował w sprawozdaniu dowódca eskadry^[16]:

1 września o godz. 14.00 dyon otrzymał wiadomość z sieci obserwacyjno-meldunkowej o bombardowaniu Bydgoszczy i locie npla na Toruń. Wystartowały 3 klucze a 3 samoloty. Wyprawy nie napotkano, natomiast napotkano 1 samolot npla Hs-126, którego zestrzelił por. Pisarek Marian. Samolot spadł 10 km na zachód od Torunia. Lądował przy nim ppor. Skalski. Obserwator ciężko ranny, pilot lżej, samolot rozbity. Jeńców oddano d-twu armii.

Rano 2 września klucz kpt. Rolskiego zaatakował bez powodzenia Do-17^[16]. O 14.30 wystartowały klucze: kpt. Laskowskiego, por. Pisarka i kpt. Rolskiego. Ich zadaniem było zaatakować z lotu koszącego niemiecką kolumnę pancerną^[17]. Kpt. Rolski tak komentuje tę, nieprzemyślaną z wojskowego punktu widzenia, akcję^[18]:

[...] Po starcie obrałem kierunek za d-cą dyonu, który leciał pierwszy w kluczu. Lot przy ziemi. Za m. Radzyń – 4 km zostałem ostrzelany przez własne oddziały, a następnie bardzo gęstym ogniem przez wojska niemieckie. Doleciałem do m. Łasin i zawróciłem, ostrzeliwując rozsypane oddziały niemieckie. Na szosach nie było żadnych wojsk: piechota, jeźdźcy, pojedyncze czołgi - na polach, a małe grupki piechoty kryjące się w jarach [...]. Górna 142 eskadra osiągnęła sukces, ponieważ jak wynikało z meldunków pilotów, zestrzeliła 7 samolotów npla, a robili wymiatanie na dwóch „piętrach”. Gdyby i moja eskadra robiła wspólnie wymiatanie - rzeczywisty efekt byłby jeszcze większy. Strzelanie do ziemi nie dało wyniku, a pociągnęło prawie 50% strat. Przy dzisiejszej obronie naziemnej lot na wysokości 10 metrów jest prawie zawsze z wynikiem ujemnym, czego najlepszym dowodem była strata 4 pilotów i 4 samolotów.

W akcji tej zginął dowódca dywizjonu kpt. pil. Florian Laskowski. Jego obowiązki przejął dowódca 141 eskadry kpt. Rolski. 3 września eskadra miała osłaniać z powietrza przeprawy przez Wisłę pod Chełmnem. Dowództwo eskadry objął por. pil. Marian Pisarek^[19]. W tym dniu kpt. Rolski wraz z pchor. Czajkowskim zaatakowali samoloty wroga usiłujące zbombardować most pontonowy na Wiśle. W starciu kpt. Rolski zestrzelił jednego Ju-87. Po południu eskadra osłoniła prowadzące rozpoznanie załogi 43 eskadry obserwacyjnej^[19]. Dwa samoloty eskadry zaatakowały omyłkowo powracającego z rozpoznania „Karasia” 42 eskadry rozpoznawczej. W wyniku tragicznej pomyłki samolot zapalił się, a ppor. obs. Zygmunt Mazurkiewicz zmarł w szpitalu^[20]. Po południu w rejon Nakła polecieli: ppor. obs. Mazurkiewicz, kpr. pil. Banaszuk i kpr. strz. Więckowski. Wieczorem przegrupowano się na lotnisko Kaczkowo.

4 września lotów bojowych nie było. Przed południem eskadra przegrupowała się na lotnisko Początkowo^[19]. Z Początkowa wystartowały dwa klucze eskadry: kpt. Rolskiego i por. Pisarka. Współdziałały z nimi załogi 142 eskadry. Polscy piloci natknęli się na niemiecką wyprawę 24 bombowców osłanianych przez 15 Me-109 i Me-110. W trakcie bitwy powietrznej nad Poczałkowem Polacy zniszczyli 5 samolotów niemieckich. Zginął od przypadkowej kuli majster wojskowy Franciszek Nawrot. Tego dnia dołączył do eskadry zaginiony 2 września ppor. Jankowski, a eskadra została przesunięty na lądowisko koło Osięcin^[21]. W dniu następnym lotów bojowych nie wykonywano^[22]. Od rana 6 września prowadzono rozpoznanie przepraw nieprzyjaciela pod Grudziądzem i Chełmnem oraz osłaniano mosty w Toruniu. Około 14.00 patrolujące nad Toruniem samoloty starły się z dwoma zgrupowaniami Ju-87 usiłującymi dotrzeć do mostów. Podchorąży Drybański zestrzelił jednego Ju-87, ale sam przymusowo lądował pod Toruniem i nie dołączył już do eskadry. Około 15.00 klucze kpt. Rolskiego i por. Pisarka, w patrolu nad mostami Torunia spędzały samoloty rozpoznawcze i bombowe Luftwaffe. W rejonie Solca Kujawskiego kpt. Rolski zestrzelił 1 Hs 126^[23]. Wieczorem III/4 dywizjon myśliwski wyszedł z podporządkowania dowódcy lotnictwa Armii „Pomorze” i w godzinach rannych 7 września odleciał do Brygady Pościgowej na lotnisko Kierz. Wcześniej pod Lublin wyruszył rzut kołowy dowodzony przez por. pil. Franciszka Skibę. Niestety na miejscu nie otrzymano zapowiedzianego zaopatrzenia w paliwo i żywność. 8 września przywieziono 2 beczki benzyny i amunicję z Dęblina i wznowiono loty patrolowe^[24]. W dniu następnym nastąpił odlot na lotnisko Ostrożec z międzylądowaniem w Łucku. W tym czasie pod Żyrardowem jeden człon rzutu kołowego został rozbity przez niemiecki patrol i porzucony. Drugi człon jechał dalej. Po przyjeździe do Kierza, nie zastawszy tam dywizjonu, por. Skiba ruszył w do Ostrożca, gdzie dotarł 11 września^[25]. 10 września na wsparcie lotnictwa Armii „Poznań” odleciało 10 pilotów III/4 dywizjonu. Nie doczekawszy się mjr. Wyrwickiego, dowódca dywizjonu zdecydował się powrócić do Ostrożca. Po przylocie, na skutek braku paliwa, dywizjon był unieruchomiony. Sytuację częściowo uratowało przybycie rzutu kołowego. W dniach 12 i 13 września trwały poszukiwania materiałów pędnych. 14 września po południu eskadra odleciała do Litiatyna. 15 września por. Pisarek z ppor. Lachowickim-Czechowiczem rozpoznawali w rejonie Lwowa, atakując niejako przy okazji niemiecką kolumnę^[26]. 16 i 17 września nastąpiła reorganizacja Brygady Pościgowej. Część pilotów eskadry wcielono do nowo sformowanych dywizjonów, pozostali mieli odjechać do Konstancy po odbiór zapowiedzianych samolotów Morane 406 i Hawker „Hurricane”. 17 września o 17.00 pięć samolotów 141 eskadry myśliwskiej odleciało do Czerniowiec. Reszta personelu latającego i naziemnego pod dowództwem kpt. Rolskiego przekroczyła granicę polsko–rumuńską w dniu następnym^[27].

Bilans walk^[28][26]

Zestrzelenia
	Pewne		Uszkodzenia
	6		2
Straty eskadry
Polegli	kpt. Florian Laskowski, ppor. Urban, kpr. Mielczyński
Ranni	st. szer. Delatowski
Zaginieni	pchor. Drybański
Samoloty
Stan	Uzupełnienie	Zniszczone	Ewakuacja
12[uwaga 2] PZL P.11c	0	7	5
Zwycięstwa pilotów 141 eskadry[27][uwaga 3]
Data	Stopień, imię i nazwisko		Zestrzelenia
1 września	por. pil. Pisarek		0,5 Hs 126
	kpr. pil. Benedykt Mielczyński		0,5 Hs-126
2 września	por. pil. Pisarek		1 Hs 126
	por. pil. Pisarek		1 Do 17
	kpt. pil. Rolski		1 Do 17
3 września	kpt. pil. Rolski		1 Ju 87
	por. pil. Pisarek		1 PZL.23 Karaś z 42 er[uwaga 4]
4 września	ppor. pil. Lachowicki-Czechowicz		1 Ju 87
6 września	kpt. pil. Rolski		1 Hs 126
	pchor. pil. Drybański		1 Ju 87

Personel eskadry

Dowódcy eskadry^[29][30]

Stopień	Imię i nazwisko	Okres pełnienia służby
porucznik pilot	Eugeniusz Guttmejer	- † 17 III 1926
porucznik pilot	Janusz Araszkiewicz	p.o. III – VIII 1926
porucznik pilot	Karol Kaczmarczyk	VIII 1926 – I 1927
porucznik pilot	Zygmunt Janicki	14 I 1927 – 11 VII 1928
kapitan pilot	Leopold Pamula	11 VII 1928 – 9 XI 1928
porucznik pilot	Feliks Kulesza	wz. 9 XI 1928
porucznik pilot	Zygmunt Janicki	25 III 1929 – 10 IV 1930
kapitan pilot	Roman Rudkowski	10 IV 1930 – III 1931
kapitan pilot	Lotariusz Arct	12 III 1931 – 23 III 1933
porucznik pilot	Eugeniusz Makowski	p.o. 23 IV – 1 VII 1932
kapitan pilot	Jan Łukasiewicz	23 III 1933 – † 8 I 1934
porucznik pilot	Stanisław Grodzicki	p.o. 10 I – 31 III 1934
porucznik pilot	Konrad Sadowski	1934
porucznik pilot	Karol Lubański	p.o. 1934
porucznik pilot	Włodzimierz Łazoryk	p.o. od 27 XI 1934 – I 1935
porucznik pilot	Józef Werakso	od 17 I 1935 – X 1936
kapitan pilot	Stanisław Brzezina	od 3 X 1936 – III 1938
kapitan pilot	Tadeusz Rolski	od 31 III 1938 – IX 1939
porucznik pilot	Marian Pisarek	od 3 IX 1939

Personel eskadry w marcu 1939^{[31][uwaga 5]}

Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko	Przydział we wrześniu 1939
dowódca	kpt. Tadeusz Henryk Rolski	dowódca 141 eskadry
zastępca dowódcy	por. Jerzy Karol Józef Słoński
oficer techniczny	ppor. Edward Tatarski	oficer techniczny 141 eskadry
pilot	ppor. Edward Jankowski	pilot 141 eskadry
pilot	ppor. Lech Mariusz Lachowicki-Czechowicz	pilot 141 eskadry
pilot	ppor. Władysław Różycki	pilot 141 eskadry
pilot.	ppor. Władysław Antoni Urban	pilot 141 eskadry
pilot	ppor. Witold Jander

Personel eskadry we wrześniu 1939^[33]

Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko	Uwagi
dowódca eskadry	kpt. pil. Tadeusz Rolski	od 2 IX dowódca III/4 dm
zastępca dowódcy	por. pil. Marian Pisarek	od 3 IX dowódca eskadry
oficer techniczny	ppor. techn. Edward Tatarski
szef mechaników	st. majster wojskowy Aleksander Michalski
szef administracyjny	st. sierż. Stanisław Przybylski
Piloci	ppor. Lech Czechowicz-Lachowicki
	ppor. Edward Jankowski
	ppor. Adam Łabiszewski
	ppor. Władysław Różycki
	ppor. Władysław Urban	poległ
	pchor. Franciszek Czajkowski
	pchor. Zygmunt Drybański	zaginął
	pchor. Zdzisław Laghammer
	kpr. Jan Budziński
	kpr. Benedykt Mielczyński	poległ
	kpr. Władysław Wiśniewski
	st. szer. Zygmunt Delatowski

Upamiętnienie

• Tradycje 141 eskadry myśliwskiej okresu II Rzeczypospolitej w Polskich Siłach Zbrojnych kultywował stacjonujący w Wielkiej Brytanii 306 dywizjon myśliwski.

Wypadki lotnicze

W okresie funkcjonowania eskadry miały miejsce następujące wypadki lotnicze zakończone obrażeniami lub śmiercią pilota^[34]:

• 17 marca 1926 zginął por. pil. Eugeniusz Guttmejer podczas wykonywania akrobacji samolotem Blériot-SPAD S.61.
• 24 sierpnia 1927 zginął por. pil. Stanisław Szczeniawski podczas szkoły ognia lotniczego. Powodem wypadku było oderwanie się skrzydeł w samolocie.
• 2 grudnia 1930 na samolocie Spad zginął por. pil. Edward Suzanowicz.
• 8 stycznia 1934 podczas niskiej akrobacji samolotem PZL P.7 zginął kpt. pil. Jan Łukasiewicz. Powodem wypadku było zawadzenie skrzydłem o dach stodoły.
• 31 lipca 1934 na lotnisku w Lublinku koło Łodzi zginął kpr. pil. Rietzki. Podczas wykonywania korkociągu urwała się lotka.
• 10 grudnia 1935 por. pil. ćwicząc walkę powietrzną zderzył się z samolotem 3 pułku lotniczego. Pilot pomimo uszkodzeń w samolocie doprowadził maszynę do lotniska.
• 14 czerwca 1938 zginął kpr. pil. Karol Napierski podczas pokazowej walki powietrznej.

Uwagi

1. Ustawa z dnia 9 kwietnia 1938 roku o powszechnym obowiązku obrony (Dz.U. z 1938 r. nr 25, poz. 220). W skład Sił Zbrojnych II RP wchodziły wojska lądowe nazywane ówcześnie wojskiem i Marynarka Wojenna. Wojsko składało się z jednostek organizacyjnych wojska stałego i jednostek organizacyjnych Obrony Narodowej, a także jednostek organizacyjnych Korpusu Ochrony Pogranicza.
2. W tym dwa samoloty dowództwa dywizjonu
3. Według Biura Historycznego PSP w Londynie (lista Bajana)
4. Omyłkowe zestrzelenie.
5. Wykaz zawiera obsadę jednostki według stanu bezpośrednio przed rozpoczęciem mobilizacji pierwszych oddziałów Wojska Polskiego w dniu 23 marca 1939, ale już po przeprowadzeniu ostatnich awansów ogłoszonych z datą 19 marca 1939^[32].

Przypisy

1. Pawlak 1989 ↓, s. 269 i 271.
2. Pawlak 1991 ↓, s. 105.
3. Kowalski 1981 ↓, s. 118 i 128.
4. Pawlak 1989 ↓, s. 268.
5. Pawlak 1989 ↓, s. 269.
6. Pawlak 1989 ↓, s. 270.
7. Sławiński 1983 ↓, s. 40.
8. Pawlak 1989 ↓, s. 271.
9. Pawlak 1989 ↓, s. 272.
10. Pawlak 1989 ↓, s. 273.
11. Pawlak 1989 ↓, s. 274.
12. Pawlak 1989 ↓, s. 275.
13. Pawlak 1989 ↓, s. 276.
14. Stachoń 1941 ↓, s. 1.
15. Ciechanowski 1982 ↓, s. 53.
16. Pawlak 1991 ↓, s. 109.
17. Pawlak 1991 ↓, s. 110.
18. Pawlak 1991 ↓, s. 110-111.
19. Pawlak 1991 ↓, s. 111.
20. Pawlak 1991 ↓, s. 319.
21. Pawlak 1991 ↓, s. 112.
22. Pawlak 1982 ↓, s. 69.
23. Pawlak 1982 ↓, s. 70.
24. Pawlak 1991 ↓, s. 113.
25. Pawlak 1982 ↓, s. 71.
26. Pawlak 1982 ↓, s. 72.
27. Pawlak 1991 ↓, s. 114.
28. Pawlak 1991 ↓, s. 115.
29. Pawlak 1989 ↓, s. 268-276.
30. Pawlak 1982 ↓, s. 66.
31. Rocznik oficerski 1939 ↓, s. 782-783.
32. Rocznik oficerski 1939 ↓, s. VI.
33. Pawlak 1991 ↓, s. 105-107.
34. Pawlak 1989 ↓, s. 268–276.

Bibliografia

• Konrad Ciechanowski: Armia „Pomorze” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1982. ISBN 83-11-06793-7.
• Izydor Koliński: Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego (lotnictwo). Formowanie, działania bojowe, organizacja i uzbrojenie, metryki jednostek lotniczych. Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Cz. 9. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
• Tomasz Kowalski: Godło i barwa w lotnictwie polskim 1918–1939. Toruń: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1981. ISBN 83-206-0149-5.
• Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4.
• Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1982. ISBN 83-206-0281-5.
• Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0795-7.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik Oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
• Kazimierz Sławiński: Lotnisko toruńskie 1920-1945. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1983, seria: Biblioteczka Skrzydlatej Polski. ISBN 83-206-0378-1.
• Bolesław Stachoń: Sprawozdanie z działań lotnictwa Armii „Pomorze”. [w:] teczka B.I.25b [on-line]. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, 1941. [dostęp 2019-08-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-08-24)].
• Polskie Siły Powietrzne w II wojnie światowej. Lotnictwo wojskowe 1939. [dostęp 2019-08-24].