Cebula zwyczajna

Cebula (Allium cepa L.) – zwyczajowa nazwa warzywa należącego do rodziny amarylkowatych. Prawidłowa nazwa botaniczna to czosnek cebula, jest to bowiem gatunek należący do rodzaju czosnek. W użyciu jest jednak głównie nazwa cebula. Inne używane nazwy to: cebula ogrodowa, cebula zwyczajna, dymka^[a], skulibaba^[4].

Cebula zwyczajna

Cebule cebuli zwyczajnej
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	amarylkowate
Rodzaj	czosnek
Gatunek	cebula zwyczajna
Nazwa systematyczna
Allium cepa L. Sp. Pl. 1: 300. 1753[3]

Historia uprawy

Obecnie cebula nie występuje już w stanie dzikim, jako warzywo natomiast uprawiana jest niemal we wszystkich krajach^[5]. Pochodzi prawdopodobnie z Azji Środkowej, uprawiana jest od bardzo dawna. Rysunki cebuli znajdowane są na wykopaliskach w Palestynie pochodzących z epoki brązu sprzed około 5000 lat p.n.e. Nie wiadomo, czy była wówczas uprawiana, czy tylko zbierana, większość naukowców jest jednak zdania, że mogła być uprawiana już wówczas: jest bowiem łatwa do uprawy i przechowywania^[6]. Na pewno była uprawiana w Starożytnym Egipcie co najmniej 3200 lat p.n.e. Malowidła na płaskorzeźbach egipskich oraz teksty na grobowcach wskazują, że spożywano ją w dużych ilościach. Podczas budowy piramidy Cheopsa na zakup cebuli dla robotników wydano 1600 talentów, co było bardzo dużą kwotą. Resztki cebuli znajdowane są pomiędzy zwojami bandaży, którymi w Starożytnym Egipcie owijano mumie, a czasami w oczodołach mumii. Cebula miała wówczas bardzo duże znaczenie gospodarcze, często znajduje się na egipskich wykazach podatkowych^[5]. Również starożytni Rzymianie regularnie jedli cebulę i uprawiali ją w swoich ogrodach. W Ameryce cebulę przywiezioną przez osadników z Europy zaczęto uprawiać od 1648 r., później okazało się, że Indianie wcześniej już znali i zjadali różne dzikie gatunki miejscowych cebul^[6].

Morfologia

Łodyga

Jest bardzo skrócona (tzw. piętka). Kwiatostany wynoszone są w górę na dętych głąbikach, bardzo podobnych do liści. Głąbiki nad cebulą przechodzą przez tzw. łodygę pozorną, czyli rurkę tworzoną przez zwinięte i skrócone liście asymilacyjne.

Liście

Częścią jadalną cebuli są mięsiste pochwy liściowe (białe, fioletowe, żółte) tworzące w dolnej części rośliny cebulę – organ spichrzowy. Z cebuli wyrastają także liście asymilacyjne – zielone, obłe i dęte. Są one rzadziej spożywane – jako zamiennik liści szczypiorku.

Kwiaty

W drugim roku uprawy cebula wykształca pędy kwiatostanowe (głąbiki) wysokości 90–190 cm zakończone kulistymi baldachami zawierającymi 50–1000 kwiatów.

Owoce

Torebki zawierające zwykle 6 trójgraniastych czarnych pomarszczonych nasion (250–370 szt./g).

Korzeń

Cebula wytwarza wiązkowy system korzeniowy sięgający 30–40 cm.

• 
  Cebula zwyczajna
• 
  Przekrój podłużny przez cebulę (odmiana czerwona).
• 
  Pęd i kwiatostan
• 
  Dwie odmiany cebuli – czerwona i biała
• 
  Słodka cebula krymska

Biologia

Roślina dwuletnia, rzadziej bylina.

Wartość odżywcza i lecznicza

Wartość odżywcza Cebula zwyczajna (Allium cepa) (100 g)
Wartość energetyczna 166 kJ (40 kcal) Białka 1,10 g szczegółowe informacje RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,4% 2,4% 2,4% 2,4% M 2,0% 2,0% 2,0% 2,0% Węglowodany 9,34 g szczegółowe informacje Cukry (jedno- i dwucukry) 4,24 g Jednocukry Glukoza 1,97 g Fruktoza 1,29 g Galaktoza 0,00 g Dwucukry Sacharoza 0,99 g Maltoza 0,00 g Laktoza 0,00 g Skrobia 0,00 g Błonnik 1,7 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 6,8% 6,8% 8,1% 8,1% M 4,5% 4,5% 5,7% 5,7% Tłuszcze 0,10 g szczegółowe informacje Kwasy tł. nasycone 0,042 g Kwasy tł. nienasycone Jednonienasycone 0,013 g Wielonienasycone 0,017 g omega-3 0,0040 g[7] omega-6 0,0130 g[7] trans 0,000 g Woda 89,11 g szczegółowe informacje AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,3% 3,3% 3,3% 3,3% M 2,4% 2,4% 2,4% 2,4% Etanol 0,0 g Kofeina 0 mg			Witaminy Tiamina (B1) 0,046 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 4,2% 4,2% 4,2% 4,2% M 3,8% 3,8% 3,8% 3,8% Ryboflawina (B2) 0,027 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,5% 2,5% 2,5% 2,5% M 2,1% 2,1% 2,1% 2,1% Niacyna (B3) 0,116 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,8% 0,8% 0,8% 0,8% M 0,7% 0,7% 0,7% 0,7% Kwas pantotenowy 0,123 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,5% 2,5% 2,5% 2,5% M 2,5% 2,5% 2,5% 2,5% Foliany 0,019 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 4,8% 4,8% 4,8% 4,8% M 4,8% 4,8% 4,8% 4,8% Kwas foliowy 0,000 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Kobalamina (B12) 0,00000 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Cholina 6,1 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 1,4% 1,4% 1,4% 1,4% M 1,1% 1,1% 1,1% 1,1% Witamina A 0,000 mg RAE RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina D 0,0000 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Makroelementy Fosfor 29 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 4,1% 4,1% 4,1% 4,1% M 4,1% 4,1% 4,1% 4,1% Wapń 23 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,3% 2,3% 1,9% 1,9% M 2,3% 2,3% 2,3% 1,9% Magnez 10 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,2% 3,1% 3,1% 3,1% M 2,5% 2,4% 2,4% 2,4% Potas 146 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,1% 3,1% 3,1% 3,1% M 3,1% 3,1% 3,1% 3,1% Sód 4 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,3% 0,3% 0,3% 0,3% M 0,3% 0,3% 0,3% 0,3% Mikroelementy Fluor 0,0011 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Żelazo 0,21 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 1,2% 1,2% 2,6% 2,6% M 2,6% 2,6% 2,6% 2,6% Cynk 0,17 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,1% 2,1% 2,1% 2,1% M 1,5% 1,5% 1,5% 1,5%
Dane liczbowe na podstawie: USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 28, full version[8] Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[9]

W roślinie, a w szczególności w cebuli (część morfologiczna) występują olejki lotne, m.in. dwusiarczek alilo-propylowy o charakterystycznym zapachu oraz inne siarczki i związki alkilowe. Oprócz substancji podanych w tabeli powyżej występują ponadto: enzymy, saponiny, flawonoidy (izoramnetyna^[8], kwercetyna), pektyna, sole krzemu^[4]. Cebula ma silne właściwości fitoncydowe, stąd szeroko wykorzystywana jest w medycynie ludowej i fitoterapii^[10]. W leczeniu wykorzystuje się całe świeże cebule, liście oraz sok. Dla celów leczniczych można wykorzystywać cebulę przez cały jej okres wegetacyjny^[4].

Działanie: dezynfekujące, obniżające ciśnienie tętnicze krwi, moczopędne, poprawiające przemianę materii, wykrztuśne^[4]. Zawarta w cebuli kwercetyna ma działanie antyoksydacyjne, przeciwalergiczne, przeciwwirusowe, przeciwzapalne i stymuluje układ odpornościowy^[11].

Łzawienie przy krojeniu

Cebula zawiera enzym LFS, który po zmieszaniu z zawierającymi siarkę kwasami sulfonowymi przekształca je w lakrymator LF. Lakrymator samorzutnie przekształca się w 1-sulfinylopropan, który wydzielony do powietrza przy krojeniu cebuli podrażnia śluzówkę oczu, a to powoduje łzawienie^[12].

Wewnątrz komórek cebuli znajdują się prekursory kwasu sulfenowego^[12], które po uszkodzeniu komórek i zetknięciu z obecnymi w wakuolach cząsteczkami alliiny tworzą lotną substancję drażniącą oczy^[13].

Uprawa

Wymagania

• Cebula jest rośliną klimatu umiarkowanego, optymalna temperatura kiełkowania wynosi 20 °C, choć kiełkuje już przy 5 °C.
• Ze względu na płytki system korzeniowy roślina wrażliwa jest na niedobór wody.
• Powinna być uprawiana w drugim roku po nawożeniu obornikiem i nie częściej niż co 3–4 lata na tym samym stanowisku.
• Najwyższy plon cebuli uzyskuje się na glebach próchniczych, lessach, madach; nie udaje się na gruntach podmokłych i kwaśnych (optymalnie 6,5-7,0 pH).
• Jest bardzo czuła na brak w glebie składników pokarmowych takich jak azot (brak wzrostu, żółknięcie), fosfor (powolny wzrost), potas (brązowienie wierzchołków szczypioru)^[14].

Choroby

• wirusowe: mozaika ogórka na cebuli, żółta karłowatość cebuli, żółtaczka astra na cebuli,
• bakteryjne: bakterioza cebuli, bakteryjna nekroza liści cebuli, mokra zgnilizna,
• wywołane przez lęgniowce i grzyby: alternarioza cebuli, antraknoza cebuli, biała zgnilizna cebuli, fuzaryjna zgnilizna cebuli, głownia cebuli, mączniak rzekomy cebuli, różowa zgnilizna korzeni cebuli i pora, zielona zgnilizna czosnku, zgnilizna szyjki cebuli^[15].

Główne obszary uprawy na świecie (2005) – wartości wyrażone jako procenty z produkcji największego producenta (Chiny – 19,793 mln ton).

Wybrane odmiany

Odmiany uprawne:

• ‘Dako’ – cebule duże, spłaszczone, jasnożółte; smak łagodny; średnio wczesna^[14].
• ‘Rawska’ – cebule kuliste, słomkowe lub słomkowobrązowe; smak łagodny; późna^[14].
• 'Sochaczewska' – cebule duże (130–140 g), kuliste lub nieco wydłużone, okryte dobrze przylegającą łuską o ciemnosłomkowej barwie, smak łagodny, bogate w witaminę C, dobrze przechowujące się przez zimę^[16].
• ‘Wolska’ (podobne 'Czerniakowska', 'Kutnowska', 'Sochaczewska', 'Warszawska') – cebule nierówne o różnych kształtach; smak łagodny; średnio późne lub późne; dobrze się przechowują; twórcą tej odmiany był Czesław Zajkowski – przed wojną posiadacz gospodarstwa ogrodniczego na warszawskiej Woli u zbiegu ulic Wolskiej i Elekcyjnej^[14].
• ‘Żytawska’ – cebule średniej wielkości, spłaszczone, słomkowożółte; smak ostry; późna^[14].
• 'Red Baron' – cebule czerwone; smak łagodny.

Odmiany botaniczne:

• cebula kartoflanka (Allium cepa L. var. agregatum Don.) – odmiana ta tworzy gniazda składające się z kilku, kilkunastu cebul o łagodnym smaku; ma mniejsze wymagania glebowe; rzadko wytwarza pędy kwiatostanowe^[17].

Mieszańce międzygatunkowe:

• cebula wielopiętrowa (Allium ×proliferum (Moench) Schrad. ex Willd.) jest krzyżówką A. fistulosum × A. cepa^[18],
• A. ×cornutum (Clementi ex Visiani, 1842) jest triploidalnym mieszańcem A. cepa, A. pskemense i A. roylei^[19].

Inne:

• cebula dymka – małe cebule przeznaczone do sadzenia (najczęściej), a także marynowania i konsumpcji na surowo,
• cebula szalotka (właśc. czosnek askaloński, Allium ascalonicum L.),
• cebula cukrowa – odmiany o słodkawym, delikatnym smaku.

Udział w kulturze

• W Biblii cebula wymieniona jest dwa razy. W Księdze Liczb z cytatu (11,5) dowiadujemy się, że Izraelici podczas ucieczki z Egiptu do Ziemi Obiecanej bardzo tęsknili za cebulą, której nie mieli na pustyni. Świadczy to, że cebula była wówczas w Egipcie warzywem popularnym i lubianym^[5].
• Dla starożytnych Egipcjan cebula symbolizowała życie wieczne, z tego też powodu umieszczali ją w mumiach. Np. mumia faraona Ramzesa IV miała cebule w oczodołach, kapłani często rysowani byli z cebulą w ręce^[6].
• W Starożytnej Grecji sportowcy jedli duże ilości cebuli. Wierzono, że wydatnie poprawia ona sprawność fizyczną. Gladiatorzy rzymscy przed walką na arenie nacierali mięśnie cebulą i oliwą^[6].

Uwagi

1. zob. cebula dymka w sekcji #Wybrane odmiany