Loading AI tools
organ bezpieczeństwa PRL Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Służba Bezpieczeństwa (SB, potocznie określana wraz ze swoim protoplastą jako bezpieka) – formacja powołana m.in. do zapewniania bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego kraju, działająca w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i strukturach podległych w latach 1956–1989, a także w pierwszym roku istnienia III RP, ostatecznie rozwiązana w 1990 r. W końcowej fazie swojego istnienia (sierpień 1989 r.) ta służba specjalna zatrudniała 24 300 funkcjonariuszy, którzy nadzorowali 90 tys. tajnych współpracowników (TW) w Polsce[1] i wielu agentów wywiadu pośród obywateli obcych państw. Oznacza to, że na jednego funkcjonariusza przypadało statystycznie 1564 obywateli, a TW stanowili w przybliżeniu 0,2% ogółu ludności PRL.
SB | |
Państwo | |
---|---|
Historia | |
Data sformowania |
28 listopada 1956 |
Data rozformowania |
31 lipca 1990 |
Święto |
7 października |
Dane podstawowe | |
Podporządkowanie | |
Liczebność |
24 300 |
Wszystkie organy formacji uznano na potrzeby lustracji i dekomunizacji za organy bezpieczeństwa państwa komunistycznego.
Funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa składali takie samo uroczyste ślubowanie jak funkcjonariusze Milicji Obywatelskiej. Jego główny fragment brzmiał następująco
Ślubuję uroczyście...- służyć wiernie Ojczyźnie, Partii i Władzy Ludowej oraz strzec ustalonego przez prawo ładu, porządku i bezpieczeństwa publicznego - zwalczać wrogów bez względu na miejsce ich działania, występujących przeciwko ustrojowi socjalistycznemu i interesom Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz przeciwko innym państwom socjalistycznym[2].
W wyniku jednej z największych zdrad w tajnych służbach PRL, sprawy ppłk. MBP Józefa Światły, który uciekając na Zachód ujawnił metody działalności bezpieki okresu stalinizmu w PRL, władze zmuszone zostały do likwidacji Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, którego Światło był członkiem jako wicedyrektor Departamentu X, i następnie Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego (KdsBP) jako niezależnej administracji i przyłączenie go do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (MSW). W 1956 władze PRL zorganizowały nową strukturę zajmującą się bezpieczeństwem polityczno-publicznym w kraju.
Powołana w listopadzie 1956, na podstawie Ustawy Sejmu PRL tworzącej Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w 1954, Służba Bezpieczeństwa (występująca pod skrótem SB) zastąpiła Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego.
W roku 1954, wraz z pierwszymi zmianami w Związku Radzieckim po śmierci Józefa Stalina, MBP zamieniono na KdsBP. Mimo odwołania gen. Stanisława Radkiewicza zmiany były kosmetyczne, a struktura, jak i polityka represyjna pozostały prawie takie same. Pierwsza i bodaj jedyna istotniejsza z punktu widzenia stopnia opresyjności systemu reforma nastąpiła po październiku 1956 roku. Symbolicznym wyrazem liberalizacji było to, że bezpieka miała działać w strukturze Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Na szczeblu wojewódzkim szef bezpieki był zastępcą komendanta wojewódzkiego Milicji Obywatelskiej, bezpiece zaś nadano nazwę Służba Bezpieczeństwa. Ta zmiana nie miała jedynie charakteru dekoracyjnego, przekształcenie UB (Urzędu Bezpieczeństwa) w SB było zewnętrznym wyrazem najważniejszej mutacji politycznej w całej historii PRL-u. Państwo masowego terroru zostało zastąpione państwem rozległej kontroli i prewencji oraz selektywnych represji.
Tak jak podczas reorganizacji Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego czy Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego następowało zwężenie kadry personalnej – o 40% zmniejszono liczbę funkcjonariuszy, pozostało dziewięć tysięcy, usunięto z sieci 60% „tajnych informatorów”, zlikwidowano Referaty Ochrony w fabrykach, zamknięto ponad połowę rozpracowań operacyjnych.
Dzięki negocjacjom ze Związkiem Radzieckim zredukowano w kraju liczbę personelu KGB i GRU.
Dokonano też kolejnych zmian personalnych, usuwając większość wysokich rangą funkcjonariuszy, którzy do tej pory stanowili 90 procent kierownictwa w MBP, KdsBP, jak i w GZI WP. To pozwoliło otworzyć drogę awansu młodej kadrze. W latach 1956–1958 nastąpiło poważne odchudzenie organizacyjne aparatu represji PRL.
Zadania Służby Bezpieczeństwa praktycznie nie różniły się niczym od jej poprzedników (MBP lub KdsBP), polegały one przede wszystkim na ochronie systemu komunistycznego wewnątrz kraju (i nie tylko) poprzez kontrolowanie i przenikanie do wszystkich struktur życia społecznego w Polsce, a następnie za granicą (SB dokonała m.in. głębokiej penetracji Polonii amerykańskiej, kanadyjskiej oraz brytyjskiej)[3].
Służba Bezpieczeństwa brała udział w zwalczaniu opozycji, w represjach wobec uczestników demonstracji i strajków. Odegrała główną rolę obok Milicji Obywatelskiej, ZOMO, ORMO oraz wojska w tłumieniu demonstracji w czasie wydarzeń marca 1968, grudnia 1970 na Wybrzeżu, oraz w Radomiu i Ursusie w czasie wypadków czerwcowych 1976.
Służba Bezpieczeństwa poświęciła bardzo dużo środków operacyjnych na inwigilowanie duchowieństwa, niezależnych środowisk intelektualnych, oraz mniejszości narodowych w kraju. Funkcjonariusze SB często działali z naruszeniem prawa PRL, łamali prawa człowieka oraz stosowali tortury, jednak w przeciwieństwie do funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa publicznego działającego do 1956 r. stosujących powszechny terror na masową skalę, robili to znacznie bardziej selektywnie i w sposób celowany[4].
Po wybuchu nowej fali strajków w Polsce na początku lat 80. i wreszcie wprowadzeniu stanu wojennego przez władze komunistyczne w grudniu 1981, Służba Bezpieczeństwa przystąpiła do likwidacji wcześniej spenetrowanych za pomocą agentury SB środowisk kierowniczych „Solidarności”.
W nocy z 12 grudnia na 13 grudnia 1981 wiele osób zostało aresztowanych przez SB, przewiezionych do więzień, lub do tzw. ośrodków odosobnienia (zakładów internowania). SB inwigilowała obozy dla internowanych, umieszczając w tych ośrodkach swoich tajnych współpracowników.
Służba Bezpieczeństwa brała udział obok wojska, MO, ZOMO, ORMO w pacyfikacji kopalni Wujek, na polecenie gen. Czesława Kiszczaka w czasie której zginęło 9 górników, i w innych działaniach tego typu, w tym w hucie im. Lenina w Krakowie, stoczniach Gdańskiej i Szczecińskiej, Hucie Warszawa, ZM Ursus, WSK „Świdnik”, kopalniach „Manifest Lipcowy”, „Borynia” i „Staszic”. Podczas stanu wojennego za pomocą aparatu represji m.in. Służby Bezpieczeństwa internowanych zostało ok. 10 tys. osób.
Funkcjonowanie SB na gruncie ustawowym było uregulowane przepisami o Milicji Obywatelskiej (funkcjonariusze pełniący służbę w SB byli formalnie funkcjonariuszami MO). 14 lipca 1983 r. Sejm uchwalił ustawę o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i zakresie działania podległych mu organów. W art. 6 ust. 1 stwierdzono:
Funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej w celu rozpoznawania, zapobiegania i wykrywania przestępstw i wykroczeń oraz innych działań godzących w bezpieczeństwo państwa lub porządek publiczny wykonują czynności: operacyjno-rozpoznawcze, dochodzeniowo-śledcze i administracyjno-prawne[5].
Zakres praw i obowiązków funkcjonariuszy SB został określony w art. 20 tej ustawy:
Przepisy ustaw o służbie funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej oraz o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej i ich rodzin, jak również o odszkodowaniach przysługujących w razie wypadków i chorób pozostających w związku ze służbą w Milicji Obywatelskiej stosuje się do funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa[5].
Nowe przepisy, zastępujące kilkakrotnie nowelizowaną ustawę z 31 stycznia 1959 r. o służbie funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej, zostały wprowadzone 1 stycznia 1986 r., gdy weszła w życie ustawa z 31 lipca 1985 r. o służbie funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej[6].
Trzema najważniejszymi niejawnymi dokumentami regulującymi zasady funkcjonowania aparatu bezpieczeństwa były kolejno:
W MSW do 1990 r. obowiązywały następujące stanowiska służbowe i przyporządkowane im stopnie[7]:
Stanowiska służbowe | Przyporządkowane stopnie |
---|---|
minister | generał dywizji / generał broni |
wiceminister | generał dywizji |
szef służby | generał dywizji |
zastępca szefa służby | generał brygady |
dyrektor departamentu | pułkownik / generał brygady |
zastępca dyrektora departamentu | pułkownik |
naczelnik wydziału | pułkownik |
zastępca naczelnika wydziału | podpułkownik |
starszy inspektor | major / podpułkownik |
inspektor | kapitan / major |
młodszy inspektor | podporucznik / kapitan |
Centralę Służby Bezpieczeństwa stanowiła część komórek organizacyjnych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, czyli niektóre jego departamenty i biura (a także inne jednostki równorzędne). Nadzór nad ich działalnością sprawował bezpośrednio minister lub delegowani przez niego podsekretarze stanu i dyrektorzy generalni. Za bieżącą pracę i obsługę kierownictwa odpowiadał Gabinet Ministra Spraw Wewnętrznych, natomiast funkcje kontrolne wypełniał Główny Inspektorat MSW (jednostki te istniały od grudnia 1954 r. do lipca 1990 r. i wykonywały zadania na rzecz całego resortu, jednak od listopada 1956 r. dominującą rolę odgrywali w nich funkcjonariusze SB). Częściowo z organami bezpieczeństwa związane były także inne struktury ministerstwa (odpowiedzialne za kadry, szkolenia, finanse, inwestycje, zaopatrzenie, służbę zdrowia itp.).
Wojewódzkimi odpowiednikami jednostek centralnych SB były wydziały (i inne komórki równorzędne) tworzące w komendach wojewódzkich Milicji Obywatelskiej wyodrębniony pion kierowany przez zastępców komendantów ds. bezpieczeństwa (od maja 1967 r. ds. SB). W sierpniu 1983 r. komendy przemianowano na wojewódzkie urzędy spraw wewnętrznych, a zastępcy komendantów objęli stanowiska zastępców szefów urzędów. W zależności od wielkości i znaczenia województwa kierownictwo Służby Bezpieczeństwa składało się z jednego, dwóch lub trzech zastępców (w tym I zastępcy). Kontrolą pracy SB zajmowały się inspektoraty kierownictwa jednostek bezpieczeństwa / SB, w czerwcu 1975 r. w ich miejsce powstały zespoły ds. SB w nowo utworzonych wydziałach inspekcji. Obsługę logistyczną wydziałów operacyjnych SB i MO zapewniały wspólne dla obu służb jednostki administracyjno-gospodarcze.
Do końca maja 1975 r. struktura terenowa organów bezpieczeństwa państwa i porządku publicznego składała się z 17 KW MO (w Białymstoku, Bydgoszczy, Gdańsku, Katowicach, Kielcach, Koszalinie, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Olsztynie, Opolu, Poznaniu, Rzeszowie, Szczecinie, Warszawie, Wrocławiu i Zielonej Górze) oraz dwóch komend równorzędnych (komenda stołeczna w Warszawie i komenda miejska w Łodzi).
Po wprowadzeniu reformy administracyjnej w czerwcu 1975 r. w kraju funkcjonowało 49 równorzędnych komend / urzędów (KS MO / SUSW w Warszawie oraz KW MO / WUSW w Białej Podlaskiej, Białymstoku, Bielsku-Białej, Bydgoszczy, Chełmie, Ciechanowie, Częstochowie, Elblągu, Gdańsku, Gorzowie Wielkopolskim, Jeleniej Górze, Kaliszu, Katowicach, Kielcach, Koninie, Koszalinie, Krakowie, Krośnie, Legnicy, Lesznie, Lublinie, Łomży, Łodzi, Nowym Sączu, Olsztynie, Opolu, Ostrołęce, Pile, Piotrkowie Trybunalskim, Płocku, Poznaniu, Przemyślu, Radomiu, Rzeszowie, Siedlcach, Sieradzu, Skierniewicach, Słupsku, Suwałkach, Szczecinie, Tarnobrzegu, Tarnowie, Toruniu, Wałbrzychu, Włocławku, Wrocławiu, Zamościu i Zielonej Górze).
Na szczeblu powiatowym w większości komend miejskich i powiatowych działały referaty ds. bezpieczeństwa / SB. Komórki te istniały do końca maja 1975 r. i z reguły składały się z grup operacyjnych (piony II, III i IV), paszportów (później także dowodów osobistych), techniki operacyjnej, perlustracji korespondencji oraz przejściowo rejestracji cudzoziemców. Referatami kierowali zastępcy komendantów ds. bezpieczeństwa, od kwietnia 1967 r. określani jako I zastępcy ds. SB (ponadto w 24 największych komendach utworzono stanowiska dodatkowych zastępców). Po zlikwidowaniu powiatów w czerwcu 1975 r. pion Służby Bezpieczeństwa wycofano z jednostek niższego stopnia, jedynie w części komend miejskich i komisariatów funkcjonowały grupy operacyjne poszczególnych wydziałów SB komend wojewódzkich.
Po kilku latach struktury terenowe organów bezpieczeństwa zostały odtworzone (pierwsze próby miały miejsce w połowie 1982 r. w województwach legnickim i opolskim). W styczniu 1983 r. województwa podzielono na rejony, w których od kwietnia 1983 r. działały komórki SB z odrębnymi zastępcami na czele. Funkcję komend rejonowych pełniły komendy miejskie, dzielnicowe (tylko w Krakowie, Łodzi, Warszawie i Wrocławiu) oraz komisariaty, w sierpniu 1983 r. w ich miejsce powołano rejonowe, miejskie i dzielnicowe urzędy spraw wewnętrznych. W skład SB w większości z nich wchodziły odpowiedniki pionów operacyjnych (II, III, IV, V, później także VI), paszportów, techniki operacyjnej oraz perlustracji korespondencji (w zależności od liczby etatów zorganizowane w grupy, referaty, sekcje lub wydziały).
Na jednostki Służby Bezpieczeństwa składały się piony resortu spraw wewnętrznych wymienione poniżej w kolejności chronologicznej[uwaga 1]:
Pion I (wywiad) – utworzony w miejsce pionu I KdsBP w 1956 r. W 1990 r. na bazie pionu utworzono pion wywiadu UOP.
Pion II (kontrwywiad) – utworzony w miejsce pionu II KdsBP w 1956 r. W latach 1961–1965 do jego zadań należał również radiokontrwywiad, a w latach 1989–1990 perlustracja korespondencji. W 1990 r. na bazie pionu utworzono pion kontrwywiadu UOP.
Pion III (walka z działalnością antypaństwową w kraju) – utworzony w miejsce pionów III–VI KdsBP w 1956 r. W latach 1956–1962 do jego zadań należała również ochrona operacyjna kościołów i związków wyznaniowych, a w latach 1956–1979 ochrona operacyjna przemysłu i rolnictwa. W 1989 r. w miejsce pionu utworzono pion ochrony konstytucyjnego porządku państwa.
Pion „A” (szyfry) – utworzony w miejsce pionu „A” KdsBP w 1956 r. W latach 1989–1990 do jego zadań należał również radiokontrwywiad. W 1990 r. na bazie pionu utworzono pion szyfrów UOP.
Pion „B” (obserwacja) – utworzony w miejsce pionu „B” KdsBP w 1956 r. W 1990 r. na bazie pionu utworzono pion obserwacji UOP (część funkcjonariuszy weszła w skład pionu techniki operacyjnej Policji).
Pion „C” (ewidencja operacyjna) – utworzony w miejsce pionu X KdsBP w 1956 r. W latach 1965–1990 pion pełnił także funkcję centralnego archiwum, w latach 1980–1990 do jego zadań należała również informatyka. W 1990 r. na bazie pionu utworzono pion ewidencji i archiwum UOP, pion informatyki Policji oraz pion centralnego archiwum MSW.
Pion „T” (technika operacyjna) – utworzony w miejsce pionu IX KdsBP w 1956 r. W latach 1956–1961 do jego zadań należał również radiokontrwywiad, w latach 1965–1971 w ramach pionu przejściowo wyodrębniono sprawy techniki specjalnej. W 1990 r. na bazie pionu utworzono pion techniki UOP oraz pion techniki operacyjnej Policji.
Pion „W” (perlustracja korespondencji) – utworzony w miejsce pionu „W” KdsBP w 1956 r. W 1989 r. włączony do pionu II.
Pion śledczy – utworzony w miejsce pionu VII KdsBP w 1956 r. W 1990 r. na bazie pionu utworzono pion śledczy UOP.
Pion ochrony rządu – utworzony w miejsce pionu VIII KdsBP w 1956 r. W 1990 r. pion przekształcono w jednostkę wojskową MSW.
Pion rejestracji cudzoziemców – przeniesiony z MO w 1960 r. W 1965 r. włączony do nowo utworzonego pionu kontroli ruchu granicznego.
Pion IV (ochrona operacyjna kościołów i związków wyznaniowych) – wyodrębniony z pionu III w 1962 r. W latach 1981–1984 do jego zadań należała również ochrona operacyjna rolnictwa. W 1989 r. pion włączono do nowo utworzonego pionu studiów i analiz.
Pion paszportów – przeniesiony z MO w 1964 r. W latach 1967–1975 połączony z przeniesionym z MO pionem dowodów osobistych (który następnie przekazano pod nadzór terenowych organów administracji państwowej), w latach 1972–1990 do zadań pionu należała również rejestracja cudzoziemców. W 1990 r. pion przeniesiono przejściowo do Policji (w 1991 r. sprawy paszportów przekazano pod nadzór wojewodów).
Pion RKW (radiokontrwywiad) – wyodrębniony z pionu II w 1965 r. W 1989 r. włączony do pionu „A”.
Pion kontroli ruchu granicznego – przeniesiony z WOP w 1965 r. i połączony z pionem rejestracji cudzoziemców. W 1972 r. kontrolę ruchu granicznego ponownie przeniesiono do WOP (część spraw przejął pion II i MO), natomiast rejestrację cudzoziemców przeniesiono do pionu paszportów.
Pion IIIA / V (ochrona operacyjna przemysłu) – wyodrębniony z pionu III w 1979 r. W latach 1979–1981 do jego zadań należała również ochrona operacyjna rolnictwa. W 1989 r. pion włączono do nowo utworzonego pionu ochrony gospodarki.
Pion ochrony przemysłu (nadzór nad fizyczną i techniczną ochroną uspołecznionych zakładów pracy) – przeniesiony z MO na przełomie 1981 i 1982 r.[uwaga 2]. W 1989 r. włączony do nowo utworzonego pionu ochrony gospodarki.
Pion cenzury (cenzura przesyłek pocztowych i korespondencji telekomunikacyjnej oraz kontrola rozmów telefonicznych) – działający jawnie[8] w okresie od wprowadzenia do zawieszenia stanu wojennego, w jego skład weszli wszyscy funkcjonariusze pionu „W” oraz część funkcjonariuszy pionu „T”.
Pion studiów (rozpracowywanie kierownictwa opozycji) – utworzony w 1982 r., w jego skład weszli wyróżniający się funkcjonariusze innych pionów SB. W 1989 r. włączony do nowo utworzonego pionu studiów i analiz.
Pion łączności – przeniesiony z MO w 1984 r.[uwaga 3] W 1990 r. na bazie pionu utworzono pion łączności Policji.
Pion VI (ochrona operacyjna rolnictwa) – wyodrębniony z pionu IV w 1984 r. W 1989 r. włączony do nowo utworzonego pionu ochrony gospodarki.
Pion ochrony funkcjonariuszy – przeniesiony z MO w 1985 r. Rozwiązany w 1990 r.
Pion ochrony konstytucyjnego porządku państwa – utworzony w miejsce pionu III w 1989 r. Rozwiązany w 1990 r.
Pion ochrony gospodarki – utworzony w miejsce pionu V, pionu VI i pionu ochrony przemysłu w 1989 r. Rozwiązany w 1990 r.
Pion studiów i analiz – utworzony w miejsce pionu IV i pionu studiów w 1989 r. Rozwiązany w 1990 r.
W latach 60. na szczeblu wojewódzkim dokonano przejściowego wydzielenia z pionu ogólnego komórek odpowiadających za sprawy SB, były to:
Ze szkolnictwem aparatu bezpieczeństwa związane były następujące jednostki:
Przed weryfikacją doraźnie zaliczono do SB pion kadr, szkolenia i wychowania, który utworzono w listopadzie 1989 r. w wyniku przekształcenia pionu kadr i doskonalenia zawodowego. W jego skład weszli również funkcjonariusze pionu polityczno-wychowawczego (Zarząd Polityczno-Wychowawczy MSW oraz wydziały polityczno wychowawcze KW MO / WUSW) działającego od listopada 1981 r. do listopada 1989 r.
W lipcu 1981 r. funkcję szefa MSW objął wywodzący się z tajnych służb wojskowych gen. Czesław Kiszczak. Nowy minister natychmiast przystąpił do gruntownej reorganizacji resortu, zmierzając do usprawnienia jego działań w związku z przygotowaniami do wprowadzenia stanu wojennego. Reformę rozpoczęto 25 listopada 1981 r. poprzez pogrupowanie jednostek organizacyjnych centrali (ze względu na zbliżony charakter realizowanych zadań) w tzw. służby MSW. Utworzone zostały: Służba Wywiadu i Kontrwywiadu, Służba Bezpieczeństwa, Służba Zabezpieczenia Operacyjnego, Służba Polityczno-Wychowawcza, Służba Kadr i Doskonalenia Zawodowego, Służba Zabezpieczenia Materiałowego oraz Szefostwo Wojsk MSW (status służby uzyskała również Komenda Główna Milicji Obywatelskiej). Do nadzorowania tych struktur powołano w ministerstwie dodatkowy szczebel kierownictwa.
Reorganizacja została zatwierdzona uchwałą nr 144 Rady Ministrów z 21 października 1983 r. w sprawie nadania statutu organizacyjnego Ministerstwu Spraw Wewnętrznych zmienioną później uchwałą nr 128 Rady Ministrów z 22 sierpnia 1989 r. (statut wymieniał służby bez przyporządkowania im poszczególnych jednostek, kwestię tę w dalszym ciągu pozostawiono ministrowi)[9]. Zgodnie z nowym podziałem aparat bezpieczeństwa państwa w latach 1981–1990 tworzyły:
Mimo tych formalnych zmian reforma Kiszczaka nie oznaczała utworzenia w MSW nowych wyodrębnionych formacji, gdyż kwestie te mogły być uregulowane tylko na gruncie ustawowym. Ze względu na fakt, iż za ochronę bezpieczeństwa państwa w rozumieniu ustawy z 14 lipca 1983 r. o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i zakresie działania podległych mu organów odpowiadała Służba Bezpieczeństwa, do jej struktur należy zaliczyć całość wyżej wymienionych jednostek operacyjnych i operacyjno-technicznych.
O przynależności do SB komórek wywiadu i kontrwywiadu oraz zabezpieczenia operacyjnego świadczy m.in. instrukcja w sprawie szczegółowych zasad działalności operacyjnej Służby Bezpieczeństwa (załącznik do zarządzenia nr 00102 Ministra Spraw Wewnętrznych z 9 grudnia 1989 r.), gdzie w § 1 stwierdza się:
1. Jednostkami operacyjnymi Służby Bezpieczeństwa MSW są: Departament I, Departament II, Departament Ochrony Konstytucyjnego Porządku Państwa, Departament Ochrony Gospodarki, Departament Studiów i Analiz oraz odpowiadające im komórki organizacyjne (stanowiska) WUSW (SUSW) i RUSW (równorzędne). 2. Jednostkami operacyjno-technicznymi MSW są: Departament Techniki, Biura „A”, „B” i „C” oraz odpowiadające im komórki organizacyjne w WUSW (SUSW). 3. Departamentami (równorzędnymi) są jednostki organizacyjne MSW, o których mowa w ust. 1 i 2 oraz Biuro Ochrony Rządu MSW[10].
Innym dokumentem określającym strukturę SB jest zarządzenie nr 043 Ministra Spraw Wewnętrznych z 10 maja 1990 r. w sprawie zaprzestania działalności Służby Bezpieczeństwa, które wymienia następujące jednostki organizacyjne MSW: Departament Wywiadu (Departament I), Departament Kontrwywiadu (Departament II), Departament Ochrony Konstytucyjnego Porządku Państwa, Departament Ochrony Gospodarki, Departament Studiów i Analiz, Departament Techniki, Departament PESEL, Biuro Śledcze, Biuro Szyfrów, Biuro „B”, Biuro „C” oraz Zarząd Łączności[11].
Nazwy „Służba Bezpieczeństwa” w odniesieniu do okresu 1981–1990 można więc używać w dwóch znaczeniach: szerokim (jako całość służb specjalnych MSW) i wąskim (tylko jako strukturę policji politycznej zwalczającej opozycję w kraju). Sztuczne zredukowanie SB do kilku jednostek spełniało po 1989 r. inne zadanie, chodziło o ochronę jak największej liczby funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa przed ewentualnymi przekształceniami w nowej konfiguracji politycznej oraz o zminimalizowanie skutków weryfikacji, jaka miała nastąpić w procesie tworzenia nowych służb specjalnych III RP.
Do listopada 1981 r. funkcję szefów SB sprawowali niektórzy członkowie kierownictwa MSW nadzorujący komórki operacyjne i operacyjno-techniczne zgodnie z kolejnymi zarządzeniami ministra w sprawie organizacyjnego podporządkowania jednostek resortu spraw wewnętrznych (np. Ryszard Matejewski, Bogusław Stachura). W latach 1981–1990 kierownictwo aparatu bezpieczeństwa przedstawiało się następująco:
Szef Służby Wywiadu i Kontrwywiadu
Szef Służby Bezpieczeństwa
Szef Służby Zabezpieczenia Operacyjnego
W ostatniej dekadzie istnienia PRL działalność Służby Bezpieczeństwa polegała na penetrowaniu opozycji, m.in. Solidarności, na niespotykaną do tej pory skalę. Rozpoczęto tzw. grę operacyjną z Solidarnością, prowadzoną przez długie lata.
Wybuchały skandale, w których głównymi bohaterami byli wyżsi funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa (i nie tylko), takie jak Afera „Zalew”, i Afera „Żelazo”, przyczynienie się do śmierci Grzegorza Przemyka w 1983, zamordowanie księdza Jerzego Popiełuszki w 1984. Funkcjonariusze dokonywali porwań uznawanych za bezprawne nawet przez sądy PRL[12] oraz stosowali tortury[4][13]. Szczególną aktywność na tym polu przejawiał Departament IV MSW, a w nim Samodzielna Grupa „D” Departamentu IV MSW.
Jedną z najsłabiej zinfiltrowanych przez SB organizacji opozycyjnych i jednocześnie strukturą, przeciwko której SB prowadziła najbardziej aktywne działania po stanie wojennym, była Solidarność Walcząca. SW najprawdopodobniej jako jedyna organizacja niezależna lat osiemdziesiątych dysponowała zorganizowaną strukturą kontrwywiadu, dzięki której kierownictwo organizacji oparło się infiltracji agentury SB. Działania wywiadowcze i kontrwywiadowcze przeciwko SB były prowadzone głównie w oparciu o wywiad elektroniczny (stały nasłuch radiowy służb operacyjnych SB) oraz w mniejszym stopniu dzięki pozyskiwaniu informacji od pracowników SB. Fundamentem rozpoznania radiowego SW było złamanie szyfrów „fosy” – specjalnego języka kodowego, jakiego używali w czasie prowadzenia korespondencji radiowej pracownicy wydziału obserwacyjnego „B”.
Represje na społeczeństwie, jakich dopuścili się funkcjonariusze SB wyższego i niższego szczebla w latach 1956–1990, zostały dokładnie udokumentowane w kartotekach Służby Bezpieczeństwa. W latach 1989–1991, na polecenie ówczesnego szefa MSW gen. Czesława Kiszczaka za wiedzą szefa SB gen. Henryka Dankowskiego, rozpoczęto niszczenie akt osobowych, kart, zbiorów operacyjnych itp. Od sierpnia 1989 do czerwca 1992 zniszczono ok. 646 000 materiałów ogólnoinformacyjnych z inwentarza MSW. Spalona miała być kartoteka czynnych i wyeliminowanych osobowych źródeł informacji SB MSW; udało się uratować ok. 50% jej dawnych zasobów.
Służbę Bezpieczeństwa rozwiązano w maju 1990. 2 miesiące później rozpoczął się proces weryfikacji funkcjonariuszy SB do nowo powstałego Urzędu Ochrony Państwa. Spośród 14 038 funkcjonariuszy, pozytywnie zaopiniowano 10 439, natomiast negatywnie – 3595. Niszczenie archiwów SB trwało jednak nadal, w niektórych przypadkach aż do 1993.
Również dopiero w lutym 1990 zakończone oficjalnie (na podstawie pisma zastępcy Dyrektora Departamentu Studiów i Analiz MSW płk. Adama Malika) zostały działania w ramach Sprawy Operacyjnego Rozpracowania „Ośmiornica”, skierowane przeciwko Solidarności Walczącej. Rozpracowanie operacyjne partii politycznych kontynuowane było przez funkcjonariuszy SB w ramach ich zadań realizowanych już jako funkcjonariuszy UOP w latach 90. (tzw. inwigilacja prawicy).
Powołana przez sejm kontraktowy w 1989 Sejmowa Komisja Nadzwyczajna do Zbadania Działalności MSW ustaliła związek funkcjonariuszy MSW z 88 wypadkami śmierci działaczy opozycji w stanie wojennym.
Weryfikacja funkcjonariuszy SB – proces kwalifikowania funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa do nowo powstałego Urzędu Ochrony Państwa, jak również do Policji i do pracy cywilnej w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych.
Weryfikację przeprowadzano w oparciu o przepisy wydane przez Sejm, szefa MSW oraz Przewodniczącego Centralnej Komisji Weryfikacyjnej. Powstało 49 wojewódzkich komisji kwalifikacyjnych (oraz Komisja Kwalifikacyjna do Spraw Kadr Centralnych) mających za zadanie zweryfikować starających się o pracę w nowych służbach byłych funkcjonariuszy SB. Od decyzji Wojewódzkiej Komisji Kwalifikacyjnej lub Komisji Kwalifikacyjnej do Spraw Kadr Centralnych służyło odwołanie do Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej której przewodniczącym został Krzysztof Kozłowski.
Proces weryfikacji był dobrowolny. Przystąpiło do niej ok. 14 tysięcy osób. Komisja na podstawie akt osobowych, posiadanych informacji i doświadczeń miała sobie wyrobić zdanie na temat danego funkcjonariusza, a następnie przeprowadzała z nim rozmowę. 8681 osób (czyli 61 proc.) przeszło ją pomyślnie, w pierwszej instancji. Decyzje komisji wojewódzkich nie były ostateczne. 4880 negatywnie zweryfikowanych oficerów odwołało się do Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej, która uchyliła decyzje komisji wojewódzkich w stosunku do 1800 osób. Ogółem więc spośród 14 038 funkcjonariuszy, pozytywnie zaopiniowano 10 439, natomiast negatywnie – 3595.
Zgodnie z Instrukcją Przewodniczącego Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej z dnia 25 czerwca 1990 za funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa zobowiązanych do poddania się postępowaniu kwalifikacyjnemu uznawano się osoby, które:
Weryfikacją objęto również Wydział Prawno-Polityczny ASW i osoby zatrudnione na wymienionych stanowiskach w Rejonowych Urzędach Spraw Wewnętrznych w dniu 31 lipca 1989 (w dniu 10 maja 1989 SB w RUSW nie istniało – od 01.02.1990 funkcjonariuszy SB RUSW przeniesiono do SB WUSW lub MO, z zastrzeżeniem, że grupy/sekcje paszportów „przestemplowano” 1 lipca 1989 do MO).
Postępowaniem kwalifikacyjnym nie obejmowano osób:
Wojewódzkie komisje kwalifikacyjne wydawały, zgodnie z uchwałą nr 69 Rady Ministrów z dnia 21 maja 1990 r., pozytywną opinię o kandydacie w razie stwierdzenia, że odpowiada on wymogom przewidzianym dla funkcjonariusza danej służby lub pracownika Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. określonym w ustawie, oraz powzięcia przekonania, że posiada on kwalifikacje moralne do pełnienia służby, zwłaszcza że:
Funkcjonariuszom wydawano cztery rodzaje opinii:
Standardowy druk wysyłany negatywnie zweryfikowanym funkcjonariuszom Służby Bezpieczeństwa zawierał grzecznościową formułę: „Komisja wyraża nadzieję, że znajdzie Pan/Pani nowe dające satysfakcję zatrudnienie poza resortem spraw wewnętrznych”.
Wszyscy niezaopiniowani pozytywnie funkcjonariusze SB odeszli ze służby do 31 lipca 1990.
Funkcjonariusze SB z wydziałów paszportów wojewódzkich urzędów spraw wewnętrznych, którzy przeszli do Policji – wydziałów paszportów przy komendach wojewódzkich policji służyli tam do dnia 07.04.1991 kiedy to rozwiązano wydziały paszportowe Policji, a ich funkcjonariusze zostali z mocy prawa zwolnieni ze służby i stali się pracownikami urzędów wojewódzkich które przejęły od Policji sprawy paszportowe, chyba że do tego dnia zostali przeniesieni na inne stanowiska w Policji.
Spotkanie oficera SB z komisją weryfikacyjną zostało ukazane w filmie fabularnym Psy z 1992 roku w reżyserii Władysława Pasikowskiego.
Dokumentacja Służby Bezpieczeństwa była grupowana w archiwach według następujących kryteriów:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.