Choć nie był humanistą w naukowym rozumieniu tego słowa, zawdzięcza się mu upowszechnienie idei humanitas w polskiej kulturze. Długo uznawano go za „ojca literatury polskiej”, przez wielbicieli nazywany także – za sprawą moralitetu Wizerunek – „polskim Dantem”[4]. Pomimo znaczącego wkładu, jaki przypisuje się Mikołajowi Rejowi w rozważaniach na temat początków literatury narodowej, zdaniem wielu współczesnych badaczy pozostaje on twórcą wciąż niepoznanym[4]. Większość obiegowych opinii na temat Reja w dalszym ciągu pochodzi z błędnego wizerunku „rubasznego, niewykształconego prostaka”, jaki przypisała mu tradycja[5].
Urodził się w zamożnej rodzinie szlacheckiej w Żurawnie na Rusi Czerwonej jako syn Stanisława i Barbary z Herburtów (1480–1550, córka Piotra Herburta, wnuczka Jana Herburta z Odnowa, prawnuczka Frydrusza z Chlipel) – wdowy po dziedzicu Żurawińskim, która przedtem poślubiła ok. 1500 Balcera Dąbrowskiego. Jej synem z trzeciego małżeństwa, zawartego ze Stanisławem Reyem był późniejszy pisarz Mikołaj Rej. Po stryju Piotrze Reju, Mikołaj został dziedzicem Nagłowic.
Mikołaj odebrał fragmentaryczne wykształcenie; najpierw 2 lata w Skalbmierzu, potem kolejne 2 we Lwowie – w 1518 został zapisany w poczet studentów Akademii Krakowskiej, gdzie nie kwapił się do nauki i – jak napisał w swojej biografii – poznał co to dobre towarzystwo. Miejsce zamieszkania Reja w Krakowie było okryte tajemnicą aż do roku 1892, kiedy to udało się ustalić, że mieszkał on w przekazanym mu przez Annę Odrowążową dworze przy ul. Grodzkiej. Obecnie stoi tam kamienica nr 60, którą wzniesiono na pustym placu w roku 1871[6]. Lata młodzieńcze spędził w nieograniczonej swobodzie w rodzinnej wsi; polował, łowił ryby – zachwycał się światem natury. W 1525 ojciec wysłał Reja na dwór magnacki Andrzeja Tęczyńskiego. Był to moment przełomowy w życiu Reja: zdobywał tam przede wszystkim ogładę towarzyską, uczył się literatury, stylistyki i ortografii. Został sekretarzem Tęczyńskiego. Po śmierci ojca pozostał na wsi i planów dalszej edukacji nie zrealizował. Rej popełniał liczne błędy faktograficzne, używał często wyrażeń wulgarnych. Przypuszczalnie jednak było to ze strony Reja udawanie człowieka prostszego, niż był w rzeczywistości, aby zbliżyć się do narodu i mówić jego codziennym językiem. Rej był utalentowanym samoukiem, który rozwijał rodzimy, „swojski” nurt polskiego odrodzenia. Był jednym z pierwszych poetów piszących w języku polskim.
W 1531 r. ożenił się z Zofią Kościeniówną z Sędziszowa, córką Bogumiły z Boryszewskich i Jana Kościenia z Wyrwy i Sędziszowa. Matka była bratanicą Andrzeja Róży z Borszowic Boryszewskiego (ok. 1435–1510) arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski. Po jego śmierci odziedziczyła połowę Siennicy, Kobylego, Rubiego i Woli Kobylskiej. Bogumiła, przepisała swój dział ziemski kobylski prawem spadku córce Zofii[7][8].
Nie opuścił – jak pisał Andrzej Trzecieski – „żadnego sejmu, zjazdu, ani żadnej koronnej sprawy”. Wielokrotnie brał udział w sejmach walnych i uważał swoje pisarstwo za odpowiedzialną misję społeczną (poseł na sejm piotrkowski 1542 roku[10], poseł ziemi halickiej na sejm 1556/1557, poseł województwa ruskiego na sejm piotrkowski 1558/1559 roku[11], poseł z województwa ruskiego na sejm parczewski 1564 roku[12]). Nigdy nie wyjeżdżał za granicę, z czego był dumny. Popierał szlachecki ruch egzekucyjny zmierzający do oddania zagarniętych dóbr królewskich. Utrzymywał bliskie kontakty z dworami Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta. Wciąż zmieniał miejsca pobytu, zdobywał nowe majętności. Uzyskał także pozwolenie na lokację dwóch miasteczek – Okszy (obecnie Oksa) i Rejowca (Chełmskie), w którym prawdopodobnie zmarł[13]. U schyłku życia był posiadaczem co najmniej 17 wsi i przynajmniej 12 folwarków[14][15].
Był ruchliwy, jowialny, dowcipny, otwarty wobec ludzi. Bywał też porywczy, kłótliwy, skąpy, bezwzględny i skłonny do pieniactwa. Ceniono go jednak powszechnie[potrzebnyprzypis], również jako pisarza rozmiłowanego w polszczyźnie. Wpływ na propagowanie języka polskiego miał też protestantyzm Reja, bowiem protestanci dążąc do wzmożenia rozpowszechniania swojego wyznania tłumaczyli Biblię na języki narodowe, codzienne modlitwy odmawiali w nich, pragnąc być bardziej atrakcyjni od klerukatolickiego, który nadal obowiązywało posługiwanie się językiem łacińskim[16].
Przez katolików, którzy wypominali mu profanację kościołów, wypędzanie księży katolickich i prześladowanie zakonników nazywany był szatanem rozwiązanym, smokiem z Okszy, Sardanapalem Nagłowskim[17]. W 1603 roku jako autor trafił do pierwszego polskiego Indeksu Ksiąg Zakazanych powstałego z inicjatywy biskupa Bernarda Maciejowskiego[18].
Miejsce śmierci Mikołaja Reja dotychczas pozostaje nieznane, natomiast zachowane przesłanki źródłowe wskazują na zbór kalwiński w Okszy (od XIX wieku Oksa) jako miejsce pochówku pisarza[19][20][21].
10 kwietnia 1920 podczas Zjazdu ewangelików Polaków w Krakowie w kościele św. Marcina została odsłonięta tablica pamiątkowa Mikołaja Reja ufundowana przez rodziny Grosse i Maurizio. Jej autorem był Jan Raszka[22].
Dawne miano ojca literatury polskiej Mikołaj Rej zawdzięczał autorskiemu posłaniu zawartemu w zbiorze satyrycznych epigramatówZwierzyniec (1562): A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają. W posłaniu tym autor, zgodnie z ideałami reformacji, daje do zrozumienia, że Polacy mają nie język gęsi (łacinę, nazywaną tak od brzmienia jej wymowy, od gęsich piór używanych ówcześnie do pisania, a w kontekście legendy o gęsiach, które obroniły Rzym), lecz swój własny, polski i tym samym deklaruje kulturową i polityczną niezależność Rzeczypospolitej od papieskiego Rzymu. Dzisiaj docenia się tworzących wcześniej po polsku autorów średniowiecza (Władysław z Gielniowa) i renesansu (Biernat z Lublina), jednak Rej jako pierwszy ujawnił tak wyraźną samoświadomość jako pisarz.
Twórczość Reja powstała na pograniczu epok literackich, reprezentuje różne idee: średniowieczną moralistykę i dydaktykę łączy z renesansowym posłannictwem pisarza jako propagatora języka narodowego, zamiast łaciny lub greki klasycznej. Za swoją misję uznawał edukację narodu, ukazanie harmonii człowieka i natury. Jego zdaniem „człowiek naturalny” powinien mówić i pisać w swoim ojczystym języku. Człowieka powinny cechować: „cnota” (prawość), sumienie, „cześć” (honor), stałość umysłu, a także moc zsyłana na człowieka przez Boga, jako dar łaski. Cnota oraz kształcenie umysłu i charakteru miały wieść człowieka ku doskonałości. W ideale tym, zawartym w nakreślonym przez Reja wizerunku ziemianina, kryje się humanistyczne umiłowanie człowieka. Jest to wyraźne dziedzictwo filozofa i filologa Erazma z Rotterdamu. Rej znał pisma tego humanisty i nawiązywał do jego koncepcji etycznych.
Mimo że Rej przywołuje w swoich pracach postacie filozofów (zwłaszcza w Wizerunku własnym żywota człowieka poczciwego), jego prace mają charakter moralno-dydaktyczny i religijny, a nie filozoficzny. Postacie Sokratesa czy Epikura są tylko figurami i nie reprezentują poglądów postaci historycznych. Rej opisuje cnoty, wzorce osobowe czy zasady moralne, nie podejmując głębszego teoretycznego namysłu nad nimi[23].
Twórczość Mikołaja Reja jest bogata i różnorodna, na ogół podporządkowana przesłaniu etycznemu („przykładne życie”) i religijnemu („wieczne zbawienie”). W porządku chronologicznym widoczne jest w niej przejście od dialogu i moralitetu, które odpowiadały wczesnym buntom poety, do formy speculum, stanowiącej dojrzałą realizację programu pozytywnego, służącego wychowaniu i wskazaniu drogi do zbawienia duszy. Rej jest uważany za mistrza opisu literackiego; nazwany „Brueglem polskiej literatury”, z powodu wyjątkowej wyobraźni malarskiej, otwarcie wyrażał pogardę dla humanistycznego estetyzmu, głosząc prymat praktycznego pożytku dzieła literackiego nad jego funkcją artystyczną. Był pierwszym polskim pisarzem – obok Marcina Bielskiego – który łączył rozwój rodzimego języka literackiego z ideą służby Rzeczypospolitej.
Żywe są badania nad związkami twórczości Reja ze średniowieczem.
Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem
Jest to utwór o współczesnej autorowi tematyce, zarówno politycznej, jak i obyczajowej. Ujawnia konflikt między trzema stanami: szlachtą (przedstawicielem jest Pan), duchowieństwem (przedstawicielem jest Pleban) i chłopstwem (przedstawicielem jest Wójt). Całość poprzedza wiersz Ku dobrym towarzyszom. W Krótkiej rozprawie... po raz pierwszy na karty literatury wprowadzono mowę potoczną.
Rej pisał również utwory dramatyczne: Kupiec. Kształt a podobieństwo sądu Bożego Ostatecznego (1543, wyd. 1549) inspirowany był łacińskim dramatem Mercator, seu Iudicium (Kupiec, czyli sąd) z 1540, napisanym przez protestanckiego pisarza Thomasa Naogeorgusa Mercatora. Jest to moralitet, podkreślający, że (zgodnie z doktryną luteranizmu) tylko wiara i łaska wystarczą do zbawienia. Bohater, prosty i zwykły człowiek – staje po śmierci przed sądem Bożym i zdaje tam rachunek z całego życia.
Żywot Józefa z pokolenia żydowskiego, syna Jakubowego
Ten dramat, pod pełnym tytułem: Żywot Józefa z pokolenia żydowskiego, syna Jakubowego, rozdzielony w rozmowach person, który w sobie wiele cnót i obyczajów zamyka, z 1545 sięga do różnych tradycji gatunkowych: misterium, moralitetu, komedii. Pewne fragmenty utworu nawiązują do łacińskiego dramatu humanisty niderlandzkiego C. Crocusa Comoedia sacra cui titulus Joseph z 1536 (Komedia święta, która ma tytuł Józef). Bohaterem jest Józef z biblijnej Księgi Rodzaju, sprzedany przez zawistnych braci do Egiptu i tam kuszony przez żonę Putyfara.
Ten dramat doczekał się również współczesnych inscenizacji (Kazimierza Dejmka) i był z powodzeniem wystawiony w Łodzi (1958) i Warszawie (1965) oraz w Teatrze Telewizji (2005).
Ten poemat z 1558 (wyraz „wizerunk” w obrębie tytułu to XVI-wieczna forma rzeczownika „wizerunek”) należy do najwybitniejszych dzieł Reja. Andrzej Trzecieski porównał go do Boskiej komediiDantego. Jest on tak samo obszernym traktatemetycznym o życiu godziwym. Stanowi przeróbkę utworu Zodiacus vitae z 1531 (Zodiak Życia) włoskiego humanisty i wolnomyśliciela (bliskiego ideom platonizmu) – Palingeniusa. Jest opowieścią alegoryczną o młodzieńcu, który wędruje po świecie w poszukiwaniu cnoty i „poczciwej” wiedzy o życiu. Wielbi on rozum i ład moralny, a gardzi próżnością tego świata, bogactwem, zbytkiem. W rozmowach z mędrcami greckimi – spotyka Epikura, Sokratesa, Platona, Arystotelesa – kształtuje się „wolny i niezależny” Rejowski „człowiek idealny” („z wolna myśl – rozkosz”), pędzi skromny, zacny, cichy żywot w rodzinnym gronie i na własnym gospodarstwie. Dla Reja platońska koncepcja życia stała się ziemiańskim ideałem „złotej mierności”, zapowiadając jego ostatnie utwory.
Postylla i utwory poetyckie
W późnym okresie twórczości Reja przeważały dzieła poetyckie. Wyjątek stanowi Postylla (1557), popularny zbiór kazań, wybór przypowieści ewangelicznych (tłumaczenia z Erazma z Rotterdamu i Wulgaty). Rej przedstawia się tu jako wielki zwolennik reformacji. Protestuje „przeciwko odpustom a wymysłom dni świętych”. Poezja Reja osiągnęła mistrzostwo przez plastyczne i sugestywne opisy (Zioła, czyli ogród Epikura, Srogość śmierci).
Obszerny zbiór epigramatów z 1562, nacechowany moralizmem. Tekst zdobiły dobrane ryciny. Zawiera opisy wielu sławnych postaci historycznych i mitycznych (cesarz rzymski Tyberiusz, biblijny Samson, król Zygmunt II August, Bona Sforza i in.), które uosabiają odrębne modele zachowań – zacnego władcy, dobrego sługi i zbożnego prostaczka. Są tam także postacie wybitnych pisarzy: Jana Kochanowskiego i samego Reja. Są też wiersze o rozmaitych urzędach: sędziego, hetmana, biskupa czy (zjadliwie opisanego) papieża, jak również bajki zwierzęce. Ostatnią część tomu stanowią Figliki, czyli anegdoty, facecje, fraszki, pełne pogodnego humoru i komizmu, czasem rubasznego i nieprzyzwoitego. Rej sięgał często do wzoru Biernata z Lublina, a jako twórca polskiej fraszki stał się prekursorem Kochanowskiego.
Ostatnie dzieło Reja z 1568 jest traktatem podsumowującym poglądy pisarza na człowieka i świat, rozwijając popularną w czasach odrodzenia formułę gatunkową zwierciadła (łac. speculum), czyli wizerunku jako ideału moralnej doskonałości człowieka. Utwór inspiruje się teologią kalwińską: świat stanowi w pewnym stopniu odbicie „boskiego ładu”, a człowiek powinien żyć w zgodzie z tym boskim wzorem. Źwierciadło składa się z kilku niezależnych części. Pierwszą i najważniejszą stanowi Żywot człowieka poczciwego, pisany prozą. Przedstawia on całościową koncepcję idealnego życia człowieka. Opisany tu „człowiek poczciwy” to przeciętny szlachcic, ziemianin, postać znana ówczesnym czytelnikom. Żywot... jest także polemiką z Dworzaninem polskimŁukasza Górnickiego. Rej przedstawia wiek młodzieńczy, dojrzały i starość swego bohatera. Opisuje jego wychowanie jako zgodne z osobowością dziecka, zapewniające wszechstronny rozwój, zarówno fizyczny, jak i umysłowy. Rej uważał, że należy zdobywać mądrość, ale nie tylko z ksiąg (choć wiele „rozkoszy dają”), także z codziennego doświadczenia oraz wnikliwej obserwacji życia. Odzwierciedla to poglądy Reja, niechętnego wiedzy abstrakcyjnej obcej codziennemu życiu. Najważniejsza jest „cnota – wielka królowa”, a znaleźć ją można tylko w ziemiańskim stanie, gospodarując na wsi. Rej głosi pochwałę „rozkoszy wiejskich”, opisuje rozsądny ożenek i stateczny szlachecki żywot. Przedstawia też obraz kultury szlacheckiej i barwny poradnik gospodarowania, np. Przysmaki domowe nie kosztowne.
Starość powinna być pogodna: cechować ją ma stoickie, spokojne i ufne oczekiwanie śmierci oraz wyroków Boga (jako niezmiennej wartości w życiu). W skład Źwierciadła wchodzą też trzy cykle wierszy, Apoftegmata (rozmowy – dowcipne rozprawy z aforyzmami) i Żegnanie z światem.
Język utworów Mikołaja Reja, zarówno prozatorskich, jak i wierszowanych, jest dobrym odzwierciedleniem potocznej mowy średnio wykształconej szlachty XVI-wiecznej. Jest konkretny, obrazowy, realistyczny, a przy tym dość indywidualny, mający cechy swoiste. O tym, że jest to język zbliżony do potocznego, świadczy na przykład unikanie przestarzałych już wówczas cech gramatycznych, takich jak dawne czasy przeszłe i imiesłowy. Rej używa końcówki–och w miejscownikuliczby mnogiejrzeczowników męskich i nijakich, która później została zastąpiona pochodzącą z odmiany żeńskiej końcówką –ach. Jednocześnie język utworów Reja wykazuje pewne cechy konserwatywne: sporo jest w nim form liczby podwójnej, a także wyrazów i ich form, które już wkrótce potem przestaną być używane w języku ogólnym, np. wirzch, azaż, iże; nie unika też zapożyczeń.
Najbardziej charakterystyczną cechą indywidualną języka Mikołaja Reja jest częste posługiwanie się zdrobnieniami. W Źwierciadle formy zdrobniałe stanowią aż 12% wszystkich użytych słów; nawet w Postylli jest ich 6%. Badacze podkreślają ponadto, że język utworów wierszowanych Reja niewiele różni się od języka jego utworów prozatorskich: jest równie obrazowy i konkretny, żywy i potoczny[24].
Najstarsze (prawdopodobnie) próby piśmiennicze nie zachowały się, inne drobne utwory znane są dopiero z późniejszych zbiorów, stąd też chronologia wczesnego okresu twórczości Reja jest z konieczności względna.
Znane dzieła ułożone chronologicznie
Pieśń o prawym bóstwie Syna Bożego (Chrystus, jedyny Syn Boży...), Kraków (brak roku wydania), drukarnia M. Siebeneichera (z nutami); według B. Chlebowskiego jest to najdawniejszy ze znanych obecnie utworów Reja, wspomina ją B. Groicki w zbiorze pieśni z roku 1559.
Lew z kotem (dialog), powst. pomiędzy 1530 a 1540(?), zaginął, wymienił go A. Trzecieski; według P. Chmielowskiego, A. Brücknera i R. Pilata jest nim odszukany przez J. Korzeniowskiego w rękopisie z XVI w. Biblioteki Czartoryskich dialog pt. Kot ze lwem rozprawia o swobodzie, a o niewoli, wydanie pt. Nieznane polskie i łacińskie wiersze politycznej treści 1548–1551, „Rocznik Filarecki”, t. 1 (1886); przedr. I. Chrzanowski, S. Kot, Humanizm i reformacja w Polsce, Lwów 1927.
Kostyra z pijanicą (dialog; według T. Witczaka utwór dedykowany Stanisławowi Łaskiemu), powst. pomiędzy 1530 a 1540, Kraków (brak roku wydania), drukarnia H. Wietor (egz. całości nie zachował się), ocalałe fragmenty przedr. K. Piekarski, Fragmenty dwu zaginionych dialogów M. Reja, „Przegląd Współczesny[25]” 1923, t. 6 i odb.
Spectrum albo nowy czyściec, wyd. 1540; w XIX w. egzemplarz znajdował się w posiadaniu A. Osińskiego, profesora liceum w Krzemieńcu; wiadomość podał S. Kosowski; zob. R. Pilat, Historia literatury polskiej, t. 1, cz. 3, Warszawa (1940), s. 252.
Warwas z Lupusem (za wzmianką w biografii Reja z roku 1568 zwany najczęściej Warwas z Dykasem. Dialog), powst. przed 1547, Kraków (brak roku wydania), drukarnia H. Wietor (egzemplarz całości nie zachował się); ocalałe fragmenty przedr. K. Piekarski, Fragmenty dwu zaginionych dialogów M. Reja, „Przegląd Współczesny[25]” 1923, t. 6; próbę rekonstrukcji tekstu na podstawie drukowanego tekstu czeskiego (unikat Muzeum Królestwa Czeskiego) podał A. Brückner, Mikołaj Rej, Kraków 1905 dod., według A. Brücknera i K. Piekarskiego tekst czeski jest przekładem lub przeróbką tekstu Reja; J. Heidenreich przypuszcza, że autorem przekładu jest B. Paprocki, A. Brückner przeczy temu; Č. Zibert przypuszcza, że to T. Murzenin; według S. Dobrzyckiego utwór Reja jest przekładem lub przeróbką jakiegoś obcego wzoru, według F. Krčeka przeróbką z czeskiego, zob. Pamiętnik Literacki, rocznik 4, 1905, s. 489–497, 527, 541-546; tekst czeski ogł.: I. Chrzanowski, Z wieku Mikołaja Reja, Warszawa 1905 i nadb.; Č. Zibert w książce Panna, ženitba, žena ve staročeské upravě polských składeb Reje z Naglovic a B. Paprockého, cz. 1, Praga 1910, Pestrá knihovna nr 13-14; streszczenie podał A. Brückner, Źródła do dziejów literatury i oświaty w Polsce. VII. O pismach dziś nie znanych, Biblioteka Warszawska 1895, t. 1, s. 4–15.
Gęś z kurem (dialog), zaginął (wymienił go A. Trzecieski).
Zatargnienie Fortuny z Cnotą, fragm. odnaleziony przez K. Piekarskiego zniszczony w 1944 (wymienił je A. Trzecieski; według A. Brücknera utwór ten ocalał w ogólnych zarysach w dialogu Achizy z Zefirą w Żywocie Józefa; według I. Chrzanowskiego jest to przerobiona Fortuny i Cnoty różność – z roku 1524).
Książki nadobne o potopie Noego, zaginęły (wymienił je A. Trzecieski).
Księgi de Neutralibus, zaginęły (wymienił je A. Trzecieski).
Śmierć z szewcem rozmawia (utwór nie wymieniony w biografii Reja z roku 1568; dialog polski zanotowany pod łac. tytułem Mors cum sutore w inwentarzu księgarni M. Szarffenberga z roku 1547, wprowadził do twórczości Reja – A. Brückner, za nim zaś Estreicher).
Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem, Kraków 1543, drukarnia M. Szarffenberg, wyd. następne: prawdopodobnie kilka edycji w XVI w. (w tym: według T. Witczaka przed lipcem 1551, drukarnia H. Unglerowa; wiadomość o egz. edycji bez miejsca i roku wydania – podana przez A. Grabowskiego i powtórzona przez Estreichera, jest według ustaleń T. Witczaka mylna); fragmenty przedr.: A. Grabowski, Starożytności historyczne polskie, t. 1, Kraków 1840, s. 390 (10 wersów); M. Wiszniewski, Historia literatury polskiej, t. 7, Kraków 1845, s. 52–58; całość edycji 1543 wyd. R. Zawiliński, Kraków 1892, BPP nr 23; przedr. (z wieloma poprawkami) I. Chrzanowski, S. Kot, Humanizm i reformacja w Polsce, Lwów 1927; całość wyd. krytycznie (w podobiźnie i transkrypcji) W. Taszycki, K. Górski, Dzieła wszystkie, t. 1, Wrocław 1953, BPP, seria B, nr 1; fragm. wersji odmiennej (według kopii w rękopisie Ossolineum nr 168, obecnie we Lwowie) pt. Rozmowa pana z wójtem o księdzu – ogł. W.A. Maciejowski, Piśmiennictwo polskie, t. 3 dod., Warszawa 1852, s. 154–155.
Kupiec, to jest Kstałt a podobieństwo Sądu Bożego ostatecznego, powst. około 1543, wyd. Królewiec 1549, drukarnia A. Augezdecki; ze zdefektowanego egz. Biblioteki Kórnickiej fragmenty przedr. Z. Celichowski, Poznań 1898; tekst całkowity według egz. Biblioteki Uniwersytetu Lwowskiego; unikat: Biblioteka Narodowa, wyd. R. Kotula i A. Brückner, Kraków 1924, BPP nr 77 (swobodna przeróbka łac. utworu t. Naogeorga vel Kirchmajera Tragoedia nova. Mercator seu iudicium, 1540).
Katechizm dialogiem, zaginął (wymienił go A. Trzecieski; według G. Korbuta może to być Catechismus z roku 1543).
Psałterz Dawidów, który snadź jest prawy fundament wszystkiego pisma krześcijańskiego (Kraków?, przed 13 lutego 1546, drukarnia H. Unglerowa?), wyd. następne: Kraków 1555, drukarnia M. Wirzbięta; na podstawie obu edycji (według egz. Bibliotek: Czartoryskich i Uniwersytetu Warszawskiego) wyd. S. Ptaszycki, Petersburg 1901, Pomniki Piśmiennictwa Polskiego wyd. przez J. Zakrzewskiego; zdefektowany egzemplarz wyd. 1 Biblioteka Czartoryskich; kompletniejszy Biblioteka Kórnicka, sygn. Cim. 0.343; egzemplarz wyd. 2 Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, prozaiczna parafraza przekł. łacińskiego Jana Campensis, poprzedzona przedmową do Zygmunta I wierszem: Ku temu, co by miał wolą czyść ty książki.
Przestrach na złe sprawy ludzkiego żywota (Cóż chcesz czynić, miły bracie...), Kraków (według Estreichera po 1550, według B. Chlebowskiego w 1556), drukarnia Łazarz Andrysowic, wyd. następne: Kraków 1558.
Świętych słów a spraw Pańskich... kronika albo postylla, polskim językiem a prostym wykładem też dla prostaków krótce uczyniona, Kraków 1557, drukarnia M. Wirzbięta, wyd. następne: 1560; 1566; Kraków 1571; Wilno 1594; tekst zmodernizowany wyd. w wyborze T. Haase pt. Kazania Mikołaja Reja, czyli świętych słów a spraw Pańskich... kronika albo postylla, Cieszyn 1883; fragmenty według wyd. 1557 i 1560 przedr. A. Brückner, Mikołaj Rej, Kraków 1905 dod.; fragm. edycji 1557 przedr. W. Taszycki, Wybór tekstów staropolskich XVI–XVIII wieku, Lwów 1928; także wyd. 2 Warszawa 1955; całość wyd. krytyczne W. Karaszkiewicz, BPP; przekł. litewski pt. Postilla lietuwiszka..., Wilno 1600; przekł. ruski XVI i XVII wieku w ewangeliarzach rękopiśmiennych zachowanych w bibliotece greckokatolickiej kapituły w Przemyślu.
Podobieństwo żywota człowieka krześcijańskiego (Cóż chcesz uczynić, mój miły człowiecze...), Kraków około 1558(?), drukarnia Łazarz Andrysowic (z nutami); przedr. przed Postyllą... w edycji 1557; (według B. Chlebowskiego pieśń ta przerobiona weszła do Wizerunku... rozdz. 8, list 110); przedr. w kancjonałach katolickich; przedr. M. Bobowski, Polskie pieśni katolickie, rozprawa AU Wydział Filologiczny, t. 19 (1893), s. 372 i odb.
Mocny Boże wszej radości..., tzw. Hejnał świta (z nutami), Kraków około 1558(?), drukarnia Łazarz Andrysowic (wiersz akrostychiczny, 10 zwrotek 3-wersowych ułożonych na nutę czeskiej pieśni Hymna svitá).
Christe qui lux es et dies (Kryste, dniu naszej światłości), Kraków około 1558(?), drukarnia Łazarz Andrysowic (z nutami); przedr. w: Wacław z Szamotuł: Pieśni na 4-głosowy chór a capella, wyd. Z. M. Szweykowski, S. Wiechowicz, Warszawa 1956, Wydawnictwo Dawnej Muzyki Polskiej nr 28.
Przyczyna gniewu Pańskiego, Kraków około 1558(?), drukarnia M. Siebeneicher (z nutami); przedruk facs. U. Przyborowska, Warszawa 1880.
niektóre z wymienionych pieśni przedr. J. Seklucjan i B. Groicki w swoich kancjonałach z 1559; pieśni i psalmy przedr.: K.W. Wójcicki, Zarysy domowe, t. 4, Warszawa 1842; M. Wiszniewski, Historia literatury polskiej, t. 6, Warszawa 1844; A. Jocher, Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce, t. 3, Wilno 1857, s. 228.
Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego, Kraków 1558, drukarnia M. Wirzbięta, wyd. następne: Kraków 1560; Kraków 1585; przedr. według edycji 1560 S. Ptaszycki, Petersburg 1881–1888; fragmenty przedr. W. Taszycki, Wybór tekstów staropolskich XVI–XVIII wieku, Lwów 1928; także wyd. 2 Warszawa 1955; zob. także Podobieństwo żywota człowieka krześcijańskiego (naśladowanie utworu M. Palingeniusa Zodiacus vitae).
Zwierzyniec, w którym rozmaitych stanów ludzi, źwirząt i ptaków kstałty, przypadki i obyczaje są właśnie wypisane (Kraków 1562, drukarnia M. Wirzbięta), wyd. następne powiększone: Kraków 1574 (razem ze Zwierzyńcem... jako dalsza część zbioru znajdują się Przypowieści przypadłe, w wyd. z 1574 pt. Figliki albo rozlicznych ludzi przypadki dworskie); rozdz. 2 w przedr. homograficznym wyd. Z. Celichowski pt. Przęsło ze Zwierzyńca M. Reja, Poznań 1884; z opuszczeniem Figlików wyd. W. Bruchnalski, Kraków 1895, BPP nr 30; fragmenty przedr.: I. Chrzanowski, S. Kot, Humanizm i reformacja w Polsce, Lwów 1927; W. Taszycki, Wybór tekstów staropolskich XVI–XVIII wieku, Lwów 1928; także wyd. 2 Warszawa 1955; W. Tomkiewicz, Pisarze polskiego Odrodzenia o sztuce, Wrocław 1955, Teksty Źródłowe do Dziejów Teorii Sztuki, t. 4, s. 214–227; Figliki, wyd. homograficzne W. Wittyg, Kraków 1905; wybór przedr. J. Tuwim, Cztery wieki fraszki polskiej, Warszawa 1937, także wyd. 2 Warszawa 1957; 3 fraszki z Figlików wyd. homograficzne M. Mazurkiewicz, T. Uliczny pt. O mnichu zwyciężonym pismem, Wrocław 1953.
Apocalypsis, to jest dziwna sprawa skrytych tajemnic Pańskich, Kraków 1565, drukarnia M. Wirzbięta; dedykację M. Naruszewiczowi i wiersz końcowy przedr. K.W. Wójcicki, Biblioteka starożytna pisarzy polskich, t. 1, Warszawa 1843, s. 349–360; także wyd. 2 Warszawa 1854; przedruk homogr. całości nakł. Biblioteki Kórnickiej przez A. Pilińskiego, Paryż 1876
Spólne narzekanie wszej Korony na porządną niedbałość naszą. (Przemowa krótka do krześcijańskiego człowieka każdego),
Apoftegmata. To jest krotkie a roztropne powieści,
Przemowa krotka do poczciwego Polaka stanu rycerskiego,
Zbroja pewna każdego rycerza krześcijańskiego,
Do uczciwego a bacznego Polaka... krótkie a przyjacielskie napomnienie,
Żegnanie z światem,
Żywoty i sprawy... Mikołaja Reja z Nagłowic...
Przekłady
Dawid: Psalm 113. In exitu Israel de Egypto (prozą), Kraków (1533?), drukarnia M. Szarffenberg, inne wyd.: Kraków, drukarnia Łazarz Andrysowic; Kraków, drukarnia M. Siebeneicher, przedr.: B. Groicki, Pieśni duchowne (1559); K.W. Wójcicki, Zarysy domowe, t. 4, Warszawa 1842; S. Ptaszycki w dodatku do wyd.: Psałterz Dawidów Reja, Petersburg 1901, s. 297–299.
Dawid: Psalm 85. Inclina Domine aurem tuam (Nakłoń, Panie, ku mnie ucho twoje...) (wierszem), powst. po 1540, Kraków, drukarnia Łazarz Andrysowic (z nutami), egz. Ossolineum sygn. XVI. 2390/168263; inne wyd.: brak miejsca i roku wydania (egz. Biblioteka Narodowa sygn. XVI. O. 273); przedr. w: Wacław z Szamotuł: Pieśni na 4-głosowy chór a capella, wyd. Z. M. Szweykowski, S. Wiechowicz, Warszawa 1956, Wydawnictwo Dawnej Muzyki Polskiej nr 28.
Dawid: Siedem psalmów pokutnych, powst. przed 1547, zaginione.
Dawid: Psalm 116. Alleluja. (O chwalcie Pana Boga Wszechmogącego...), Kraków (przed 1558?), drukarnia Łazarz Andrysowic (egz. obecnie nieznany); inne wyd.: Kraków 1558, drukarnia M. Siebeneicher (z nutami W. Szamotulskiego), egz. Biblioteka Narodowa sygn. XVI. O. 274; przedr. w: Wacław z Szamotuł: Pieśni na 4-głosowy chór a capella, wyd. Z. M. Szweykowski, S. Wiechowicz, Warszawa 1956, Wydawnictwo Dawnej Muzyki Polskiej nr 28.
W. Theodor (V. Dietrich), Kommentarz albo wykład na proroctwo Hozeasza proroka, Brześć 1559 (w rzeczywistości Kraków, drukarnia M. Wirzbięta); także pt. Hozeasz prorok z wykładem zacnego męża a doktora w Piśmie Świętym przedniego zebranym przez Wita Teodora Noriberczyka, Brześć (w rzeczywistości Kraków) 1559, drukarnia M. Wirzbięta; fragmenty ogł. A. Brückner, Mikołaj Rej, Kraków 1905 dod. (zbiór wykładów M. Lutra wygł. w 1524 w Wittenberdze, przerobionych i przetłumaczonych na łacinę przez V. Dietricha, wyd. Wittenberga 1545; według A. Brücknera na jęz. polski przeł. J. Lubelczyk wespół z M. Rejem; według Estreichera tłumaczem był Rej; I. Chrzanowski przypuszcza współudział M. Bielskiego).
P.P. Wergeriusz, Dwa listy na polski język właśnie wyłożone. Jeden Aloizego Lipomana... ku JW. Książęciu a panu Mikołajowi Radziwiłłowi, wojewodzie wileńskiemu... A drugi tegoż to JW. Pana do tego biskupa, Brześć 1559 (razem wyd. dedykacja S. Szafrańcowi oraz 2 wiersze: Ku temu, co czedł; Ku Lipomanowi... od księdza Jana, Kaznodzieje z Waśniewa – według A. Brücknera pióra Reja); przedr. I. Chrzanowski, Z wieku Mikołaja Reja, Warszawa 1905 i odb.
Wydania zbiorowe
Wybór pism wierszem i prozą[26], oprac. A.Baumfeld, Warszawa 1914, Biblioteka Klasyków Polskiego, Wendego 2 (tu: Krótka rozprawa; Wizerunek; Zwierzyniec; Żywot człowieka poczciwego; Apoftegmata; Przemowa krótka do poczciwego Polaka stanu rycerskiego; Żegnanie z światem; Żywot i sprawy M. Reja).
Pisma prozą i wierszem, wybrał i objaśnił A. Brückner, Kraków 1921, Biblioteka Narodowa seria I, nr 40; wyd. 2 rozszerzone Kraków 1926 (tu fragm.: Żywot człowieka poczciwego; Spólne narzekanie; Postylla; Apokalipsa; Psałterz Dawidów; Krótka rozprawa; Kupiec; Żywot Józefa; Wizerunek; Zwierzyniec; Facecje; Apoftegmata, w dod.: Żywot i sprawy M. Reja).
Wybór pism, oprac. S. Adamczewski, Warszawa 1947, Biblioteka Pisarzy Polskich i Obcych nr 1 (tu fragm.: Krótka rozprawa; Zwierzyniec; Żywot człowieka poczciwego; Krótka przemowa o porządnej niedbałości naszej; Apoftegmata)
Różne przypadki świata tego, wybór utworów satyrycznych, oprac. A. Jelicz, wstęp K. Budzyk, ilustr. M. Berezowska, Warszawa 1953 (tu: Rozmowa Lwa z Kotem; Zwierzyniec; Figliki).
Pisma wierszem (wybór), oprac. J. Krzyżanowski, Wrocław 1954, Biblioteka Narodowa seria I, nr 151, tu: Rozmowa Lwa z Kotem, Krótka rozprawa, Apoftegmata i inne części wierszowane Zwierciadła, Żywot Józefa (sprawa pierwsza), Wizerunek (rozdz. V), Kupiec (zakończenie w skrócie), Zwierzyniec (dialog wstępny, fragmenty rozdz. II i III), Figliki (wybór).
Listy i materiały
List do księcia pruskiego Alberta, dat. 30 listopada 1564, z podobizną autografu ogł. Z. Celichowski, Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, t. 18 (1891).
Listy do Rejów obecnie nieznane posiadał H. Juszyński (zob. Dykcjonarz poetów polskich, t. 2, Kraków 1820, s. 118).
Wypisy z ksiąg sądowych ziemskich i grodzkich z lat 1446–1582, odnoszące się do Reja i jego rodziny, ogł. Z. Kniaziołucki „Materiały do biografii M. Reja z Nagłowic”, Archiwum do Dziejów Literatury i Oświecenia w Polsce, t. 7 (1892) i odb.; kilka dokumentów z Archiwum Lwowskiego wchodzących do powyższego zbioru ogł. w wyj. S. Ptaszycki „Nowyja dannyja dla biografii N. Reja”, Sbornik statiej po sławianowiedieniju W.S. Łamanskogo (Petersburg) 1883 i odb.; 5 dokumentów z Archiwum Kieleckiego wyd. (w tłum. polskim) F. Rybarski „Dokumenty odnoszące się do M. Reja i jego rodziny”, Ateneum 1880, t. 3.
Dokumenty dot. spraw majątkowych z lat 1472–1576, ogł. T. Wierzbowski „Kilka nowych dokumentów do biografii M. Reja i jego rodziny”, Z wieku Mikołaja Reja, Warszawa 1905.
Świadectwo dla F. Szczygła, rajcy skalmierskiego, z 17 maja 1541, ogł. w podobiźnie L. Méyet „Nieznany autograf Reja”, Z wieku Mikołaja Reja, Warszawa 1905 – podobiznę przedr. J. Krzyżanowski w wyd. zbiorowym Pisma wierszem (wybór), Wrocław 1954, Biblioteka Narodowa seria I, nr 151, s. 143; tamże s. 474, tekst świadectwa w transkrypcji – podobiznę i tekst w transliteracji podaje W. Kuraszkiewicz, O języku M. Reja, w: Odrodzenie w Polsce. Materiały Sesji Naukowej PAN 25-30 października 1953 r., t. 3: Historia języka. cz. 1, Warszawa 1960, s. 117.
Dokumenty dot. spraw majątkowych z lat 1542–1569 z podobizną autografów 2 dokumentów z 1569, ogł. T. Wierzbowski, Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego, t. 1, Warszawa 1900, 1 podobiznę przedr.: Odrodzenie w Polsce. Materiały Sesji Naukowej PAN 25-30 października 1953 r., t. 4: Historia literatury, Warszawa 1956, między s. 48–49 recto; 2 podobizny i tekst w transliteracji podaje W. Kuraszkiewicz, O języku M. Reja, w: Odrodzenie w Polsce. Materiały Sesji Naukowej PAN 25-30 października 1953 r., t. 3: Historia języka. cz. 1, Warszawa 1960, s. 118–119.
Fragmenty dedykacji i przedmów do różnych dzieł Reja, przedr. W. Taszycki, Obrońcy języka polskiego. Wiek XV–XVIII, Wrocław 1953, Biblioteka Narodowa seria I, nr 146.
Utwory o autorstwie niepewnym
Wiersz na śmierć Jarosza Łaskiego, powst. 1541 (składa się z 15 strof 5-wersowych 11-zgłoskowych), ogł. A. Brückner „Źródła do dziejów literatury i oświaty w Polsce. VI. Wiersze zbieranej drużyny”, Biblioteka Warszawska 1893, t. 4.
Rzeczpospolita polska chramiąc tuła się po światu szukając pomocy a narzeka na swe pany, iż o nię nie dbają. Anno 1549. (Narzekanie Rzeczypospolitej. Dialog polityczny), wyd. J. Korzeniowski, Nieznane polskie i łacińskie wiersze politycznej treści 1548–1551, „Rocznik Filarecki”, t. 1 (1886) i odb.; przedr. I. Chrzanowski, S. Kot, Humanizm i reformacja w Polsce, Lwów 1927; rękopis: Biblioteka Czartoryskich nr 3581.
Rozprawa księdza z popem (dialog wierszowany), wyd. Królewiec ok. 1549, drukarnia A. Augezdecki (według K. Piekarskiego: J. Weynreich?) nakładem J. Seklucjana, zachowany fragment przedr. Z. Ceclichowski, Trzy nieznane dialogi z wieku XVI, Poznań 1899; fragm. druku: Biblioteka Kórnicka sygn. Cim. O. 283.
Epitafium Barbary Radziwiłłówny (wiersz polski), powst. po 8 maja 1551, znane z 2 wersji:
pierwszej pt. Sacrae Reginalis Maiestatis Barbarae olim Reginae Poloniae Epitaphium Anno 1551, rękopis Biblioteka Czartoryskich nr 3581, ogł. J. Korzeniowski, Nieznane polskie i łacińskie wiersze politycznej treści 1548–1551, „Rocznik Filarecki”, t. 1 (1886) i odb. (tu 60 wersów)
drugiej pt. Napis nad grobem zacnej Barbary Radziwiłłówny niegdy będącej krolowej polskiej, Kraków 1558, drukarnia M. Siebeneicher (tu 64 wersy, z nutami; edycja ta stanowi przypuszczalnie wznowienie); także przedruk homograf. U. Przyborowska, Warszawa 1880; fragm. z transkrypcją nut (16 wersów) wyd. w Music of the Polish Renaissance. A selection of works from the XVIth and the beginning of the XVIIth century, edited by J.M. Chomiński and Z. Lissa, Kraków 1955; egz.: zdefektowany, Biblioteka Kórnicka, sygn. Cim. O. 142; całkowity w Kancjonale Zamojskim, Biblioteka Narodowa.
Wiersze z dziełach B. Groickiego: Porządek sądów i spraw miejskich prawa magdeburskiego, Kraków 1559 (tu: Temu, co te książki czytać będzie, Wojciech Kaszota, Franta dobry towarzysz, rozsądek swój oznajmuje) i Tytuły prawa majdeburskiego, Kraków 1567 (tu: wiersze na Leliwę i na S. Spławskiego, kasztelana krzywińskiego).
Historia prawdziwa, która się stała w Landzie, Kraków 1568, drukarnia M. Wirzbięta, wyd. krytyczne Z. Celichowski, Kraków 1891, BPP nr 13; egz.: Biblioteka Kórnicka i Ossolineum.
Andrzej Rej (ok. 1584–1641), starosta libuski, działacz kalwiński oraz dyplomata[27], namalowany przez Rembrandta na obrazie Szlachcic polski (1637)[28]
Znany również pod pseudonimami: Ambroży Korczbok Rożek, Adrianus Brandenburgensis, Doctor Civitatis Lublinensis, Doktor lubelski Adrian Brandenburczyk, Albertus Branderburgensis, Andrych, twój dobry towarzysz, Jakub Podwysocki Pherrat(?), Joachim Heller, mistrz norymberski, Ks. Jan, kaznodzieja z Waśniewa, Wojciech Kaszota(?), Andrzej Trzecieski(?).
Julian Bukowski, Dzieje reformacyi w Polsce od wejścia jej do Polski aż do jej upadku, T. 1, Początki i terytoryalne rozprzestrzenienie się reformacyi, 1883, s. 304–305.
PiotrP.JaroszyńskiPiotrP., Rej (Rey) Mikołaj z Nagłowic, [w:] AndrzejA.Maryniarczyk (red.), Encyklopedia filozofii polskiej, t. 2, Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, 2011, s. 452-453.
Andrzej Z. Makowiecki, Andrzej Markowski, Włodzimierz Paszyński, Tomasz Wroczyński, Pamiętajcie o ogrodach... Część 1, s. 251–252, WSiP, Warszawa 2002.
