Loading AI tools
język z rodziny austronezyjskiej Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Język malajski (malajski bahasa Melayu, بهاس ملايو), czasem też „malajsko-indonezyjski”[uwaga 1] – język austronezyjski używany w różnych zakątkach Azji Południowo-Wschodniej. Jest rodzimym językiem Malajów zamieszkujących Półwysep Malajski, południową Tajlandię, Singapur oraz pewne regiony Sumatry i Borneo[3]. Stanowi także język wehikularny (lingua franca) w całym regionie Nusantary[4]. Jest językiem urzędowym Malezji i Brunei oraz jednym z czterech języków urzędowych Singapuru[1][5]. W Indonezji i Timorze Wschodnim jest znany jako język indonezyjski – w tym pierwszym kraju służy jako język urzędowy, a w drugim pełni funkcję języka roboczego[5][6]. Łącznie posługuje się nim szacunkowo 200–250 mln ludzi (2009)[7][8].
| Obszar |
Malezja, Brunei, Filipiny, Singapur, Tajlandia, Indonezja i inne | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
ok. 200–250 mln (2009) | ||||||
| Pismo/alfabet | |||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| język urzędowy |  Malezja (zwany również malezyjskim) Indonezja (jako język indonezyjski)[1][2] Brunei Singapur
| ||||||
| Organ regulujący | Dewan Bahasa dan Pustaka Dewan Bahasa dan Pustaka Brunei Badan Pengembangan dan Pembinaan Bahasa | ||||||
| Kody języka | |||||||
| ISO 639-1 | ms | ||||||
| ISO 639-2 | msa/may | ||||||
| ISO 639-3 | msa | ||||||
| IETF | ms | ||||||
| Glottolog | indo1326, mala1546 | ||||||
| Ethnologue | msa | ||||||
| GOST 7.75–97 | маз 420 | ||||||
| BPS | 0030 3 | ||||||
| SIL | MLI | ||||||
| Występowanie | |||||||
 Rozprzestrzenienie odmian języka malajskiego | |||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Język malajski używany w Malezji to bahasa Melayu („język malajski”) lub bahasa Malaysia („język malezyjski”)[uwaga 2], natomiast w Singapurze i Brunei przyjęto jedynie nazwę bahasa Melayu[9]. Język malajski został ponadto zaadaptowany do roli języka urzędowego przez Indonezję w momencie uzyskania przez ten kraj niepodległości, a jego miejscowy wariant, czerpiący z malajskiej tradycji literackiej[10], otrzymał nazwę bahasa Indonesia (język indonezyjski)[11][12]. Indonezyjski jest najbardziej rozpowszechnioną odmianą malajskiego[13].
Malajski charakteryzuje się dużym stopniem dyglosji[14], tj. znacznym rozwarstwieniem ze względu na sferę użycia i idącą za tym silnie zarysowaną różnicą między językiem pisanym a mówionym (według jednego z badań większą niż np. w przypadku niemieckiego i japońskiego)[15]. Dialekty języka malajskiego cechują się różnym poziomem wzajemnej zrozumiałości[16]. Do rangi standardu została wyniesiona odmiana johor-riau, związana z tradycją piśmienniczą sułtanatu Johor-Riau. W Indonezji ta sama forma odegrała kluczową rolę w rozwoju języka indonezyjskiego[17].
Malezja i Indonezja dzielą w dużej mierze zbliżony (choć nie tożsamy) język standardowy[18], największe podziały lingwistyczne ujawniają się natomiast w przypadku potocznych i regionalnych odmian języka, które są silnie zróżnicowane wewnętrznie, podobnie jak np. języki słowiańskie czy odmiany języka arabskiego[19]. Z perspektywy typologii standardowy malajski (w tym indonezyjski) ma w dużej mierze charakter aglutynacyjny, lecz odmiany potoczne zbliżają się do typu izolującego (uproszczona morfosyntaktyka)[20].
W lingwistyce funkcjonuje pojęcie języków malajskich, które oprócz języka malajskiego obejmuje szereg innych blisko spokrewnionych języków austronezyjskich. Na gruncie językoznawstwa nie wypracowano precyzyjnego rozróżnienia między językami malajskimi (odrębnymi językami austronezyjskimi) a różnymi dialektami j. malajskiego właściwego[21][22]. Standard ISO 639-3 odnotowuje istnienie tzw. makrojęzyka malajskiego (kod: msa), w ramach którego grupuje szereg powiązanych języków malajskich[23].
W przeciwieństwie do wielu innych języków Azji Południowo-Wschodniej (choć zgodnie ze specyfiką języków austronezyjskich) malajski nie jest językiem tonalnym[24][25]. Jest zapisywany alfabetem łacińskim, który w znacznej mierze wyparł pismo arabskie[26].
Najstarsza znana kamienna inskrypcja w języku staromalajskim została znaleziona na wyspie Sumatra. Zapis sporządzono w wariancie pisma grantha zwanym pallava[27]. Pochodzi z VII wieku. Odkrycia tej inskrypcji dokonał w 1920 r. Holender M. Batenburg w Kedukan Bukit (region Sumatra Południowa), nad brzegiem Tatangu, dopływu rzeki Musi. Jest to niewielki kamień o rozmiarach 45 cm × 80 cm. Najstarszym zachowanym rękopisem w języku malajskim jest zaś Prawo Tanjung Tanah[28], tekst prawny przeznaczony dla ludu Minangkabau.
Do najstarszych zachowanych dokumentów malajskojęzycznych należą listy sułtana Abu Hayata z wyspy Ternate w archipelagu Moluków. Listy te sporządzono w latach 1521–1522 z zaadresowaniem do króla Portugalii. Język użyty w tych tekstach wykazuje znaczne wpływy obce, co świadczy o tym, że ich autor nie był rodowitym (ani w pełni biegłym) użytkownikiem języka malajskiego. Język ternate należy bowiem do rodziny zachodniopapuaskiej i nie jest spokrewniony z malajskim. W XVI wieku malajski był w użyciu jako język handlowy, ale nie służył w tym regionie jako język ojczysty[29][30].
Język malajski ma duże znaczenie jako lingua franca w regionie Azji Południowo-Wschodniej[31][32] i wywarł wpływ na różne języki Indonezji, Malezji, Brunei, Filipin i południowej Tajlandii[33]. Objął swoim zasięgiem region zwany Nusantarą, od Sumatry (na zachodzie) po wybrzeża zachodniej Nowej Gwinei (na wschodzie)[3]. Świadectwem jego historycznego prestiżu jest obecność pożyczek malajskich w tekstach starojawajskich, z których niektóre datowane są na wiek VIII n.e. W czasach przedkolonialnych pod dużym wpływem j. malajskiego znalazł się tagalog (tagalski), jeden z głównych języków Filipin. Pożyczki z j. malajskiego są obecne również w języku malgaskim. Wynika z tego, że przodkowie dzisiejszych Malgaszów znaleźli się w sferze wpływów malajskich bardzo wcześnie, bo jeszcze w I tysiącleciu n.e., zanim zdążyli dotrzeć do Afryki Wschodniej. Wskazuje to na ogromne, ugruntowane historycznie znaczenie j. malajskiego w roli źródła zapożyczeń i środka kontaktów międzyetnicznych[34]. W językach zachodniej Indonezji wpływy malajskiego dosięgnęły cech morfosyntaktyki, gdzie niejednokrotnie doszło do daleko idących zmian, rzutujących na typologię tych języków[35]. Malajski był wykorzystywany przez królestwo Śriwidźaja (VII–XI w.) na Sumatrze, a następnie przez państwa Bintan, Tumasik, Malakka, Johore i Riau[36].
Od XVI wieku źródłem informacji nt. języka malajskiego są m.in. klasyczne teksty malajskie – zbiór dawnych kronik, kodeksów i opowieści, sporządzonych w piśmie jawi, zmodyfikowanej wersji pisma arabskiego. Swój udział w rozwoju malajskiej tradycji literackiej miały ośrodki kulturowe takie jak Malakka i Johor-Riau. O ile język staromalajski cechował się obfitością pożyczek z sanskrytu, to w piśmiennictwie klasycznym zaczęły się pojawiać wpływy języka i filozofii arabskiej (np. słowa badan – „ciało”, dunia – „świat”, kabar – „wieści”, ilmu – „nauka”). Choć stosowany w nim język nie był jednolity (czerpał z różnych obszarów dialektalnych), to wypracował pewne konwencje stylistyczne i językowe, które odróżniały go od mówionych odmian języka malajskiego. Ugruntował się jako specyficzny styl literacki, o większym prestiżu niż ustne dialekty, a w czasach kolonialnych posłużył jako model dla oficjalnych form języka malajskiego[37].
Innym źródłem informacji lingwistycznych stały się spisy słów, opisy gramatyczne i zbiory tekstów opracowane przez wczesnych kolonistów. Najstarszą europejską listę słów sporządził w 1522 r. Włoch Antonio Pigafetta, uczestnik wyprawy Magellana. Słowa zostały zebrane na wyspie Ternate[38] (lub Tidore[39]) w Indonezji (archipelag Moluki, obecna prowincja Moluki Północne), co wskazuje na historyczną obecność języka malajskiego w tym zakątku świata[38]. W 1603 r. Fryderyk de Houtman wydał listę słów malajskich, malgaskich i holenderskich, wraz z materiałami do nauki malajskiego[40].
Z perspektywy socjolingwistyki istniało kilka form języka malajskiego, którymi posługiwano się przed przybyciem pierwszych Europejczyków. Do tych socjolektów zaliczają się: literacki język malajski, malajski bazarowy i dialekty tradycyjne. Malajski bazarowy (zwany również niskim) nie miał jednej specyfiki gramatycznej; charakteryzował się różnymi cechami, których użycie było zapewne uzależnione od pochodzenia ich użytkowników. Można jednak wyróżnić szereg cech, które wyróżniają go na tle pozostałych form języka malajskiego. Są nimi: uproszczona morfologia (szersze wykorzystanie czasowników posiłkowych), często uproszczona fonologia, użycie orang („człowiek”) jako wykładnika liczby mnogiej w zaimkach osobowych, tworzenie konstrukcji dzierżawczych przy użyciu łącznika punya i szyku possessor-possessum (określnik dzierżawczy występuje przed rzeczownikiem określanym), uboższy zasób przyimków. Tradycyjne, autochtoniczne dialekty języka malajskiego, które tworzą kolejną kategorię jego odmian, w mniejszym stopniu uległy wpływom języków obcych[41].
W XVI i XVII w. malajski znalazł się w strefie wpływów europejskich. Stał się językiem chrześcijaństwa, zwłaszcza we wschodniej części archipelagu indonezyjskiego. W tym samym czasie zaczął być zapisywany alfabetem łacińskim i zaczerpnął liczne elementy słownictwa portugalskiego i holenderskiego. Są to np. słowa sepatu – „but”, topi – „kapelusz”, tempo – „czas” (z portugalskiego); duit – „pieniądze”, jelek – „brzydki”, bak – „zbiornik” (wczesne pożyczki holenderskie)[42].
W Holenderskich Indiach Wschodnich język malajski był używany i promowany w szerokim zakresie domen życia publicznego. Pierwsze gazety w języku malajskim pojawiły się w Surabai (1856), a poza archipelagiem indonezyjskim – w Sri Lance (1869). W późniejszym okresie gazety indonezyjskie drukowano na Jawie i w Medanie. Na początku XX wieku dzieła lingwistyczne, które sporządził Charles Adriaan van Ophuijsen, przyczyniły się do standaryzacji języka malajskiego w Indonezji. Pisarz Raja Ali Haji stworzył gramatykę i słownik języka malajskiego, stał się także głównym informatorem podczas prac nad słownikiem malajsko-holenderskim. Polityka holenderskiego rządu kolonialnego, który stronił od popularyzacji języka niderlandzkiego, była oparta na idei, że liczba Indonezyjczyków władających holenderskim powinna pozostać niska. W związku z tym język ten znajdował się poza zasięgiem miejscowej ludności archipelagu, a większe znaczenie przypisywano malajskiemu[43].
Na pierwszą połowę XX wieku datuje się wzrost rozwoju technicznego i gospodarczego Indonezji, a także powstanie indonezyjskiego nacjonalizmu. W 1928 r. doszło do złożenia Przysięgi Młodzieży i afirmacji języka malajskiego (od tej chwili zwanego indonezyjskim) jako języka państwowego. W 1945 r. indonezyjski został wyniesiony do rangi języka narodowego. Język indonezyjski rozwija się do dziś i przejmuje elementy indonezyjskich języków regionalnych[44]. Niezależnie od tego na terenie Indonezji wciąż istnieją liczne dialekty i odmiany miejscowe[45], w tym szereg form uważanych za kreolskie (wywodzących się z handlowej odmiany malajskiego) – należą do nich np. malajski wyspy Ternate, malajski miasta Manado czy malajski amboński[46][47]. Przypuszczalnie stanowią pochodną jednej kontaktowej odmiany języka (Eastern Indonesia Trade Malay), która powstała w północnych Molukach lub w archipelagu Banda, a następnie rozprzestrzeniła się poza swój region pod wpływem znaczenia tych wysp w handlu korzennym[48]. Potoczne odmiany indonezyjskiego (silnie zróżnicowane) stopniowo wypierają inne języki kraju[19].
W Malezji przyjęcie malajskiego w roli języka narodowego okazało się znacznie trudniejsze niż w Indonezji. O ile językiem tym władało 80% mieszkańców kraju, to stosunkowo niewielka część ludności znała jego standardową formę (w komunikacji codziennej przeważały lokalne dialekty, często bardzo odrębne od języka literackiego, a ludność pochodzenia chińskiego i indyjskiego posługiwała się bazarową formą malajskiego). Jednocześnie malajski musiał konkurować z angielskim, który dominował w nauce, technice czy mediach; ponadto ten drugi był (i nadal jest) językiem o znaczeniu światowym[49]. Brak odpowiednich materiałów i wyrazów technicznych w języku narodowym stał się przeszkodą dla powodzenia edukacji wyższej, zarówno w Malezji, jak i Indonezji[50]. Wcześniejszy rozwój języka indonezyjskiego sprawił, że w standaryzacji malajskiego w Malezji znaczny udział miały modele indonezyjskie (w zakresie materiałów edukacyjnych, terminologii i tradycji literackiej)[51]. Sytuację językową w kraju dodatkowo komplikuje fakt obecności mniejszości chińskiej i mniej licznej indyjskiej[52].
Po odłączeniu się Singapuru od Federacji Malajskiej w 1965 r. malajski pozostał językiem narodowym. Statusem języka urzędowego objęto jednak cztery języki: angielski, malajski, mandaryński i tamilski. Singapur to kraj zróżnicowany etnicznie. Większość Singapurczyków jest pochodzenia chińskiego, a malajski stanowi język ojczysty dla 15% ludności kraju[53]. W Singapurze odnotowano wzrost użycia angielskiego wśród rodzin malajskich, na niekorzyść języka ojczystego[54]. Malajski (w odmianie standardowej) jest także językiem urzędowym Brunei Darussalam, jednakże dużą rolę w kraju odgrywa również język angielski. W roli lingua franca przyjął się natomiast odrębny, lokalny dialekt języka malajskiego[53][55]. W Timorze Wschodnim indonezyjski był wyłącznym językiem edukacji i w niepodległym kraju wciąż ma wysoką rangę społeczną[56].
Język malajski zapisuje się współcześnie pismem łacińskim. W przeszłości było znane pismo pochodzenia indyjskiego. Wraz z nadejściem islamu (XIV–XV w.) ukształtowała się lekko zmodyfikowana wersja pisma arabskiego, zwana jawi[57]. Pismo arabskie wciąż jest wykorzystywane, aczkolwiek w ograniczonym zakresie (w Malezji i Brunei)[26][57]. Poniższe zestawienie przedstawia wykaz różnic w malajskiej i polskiej wymowie poszczególnych liter alfabetu łacińskiego (litery pominięte są w obu językach wymawiane tak samo):
Oprócz spół- i samogłosek występują też dyftongi.
W piśmie jawi ukazywała się niegdyś gazeta „Utusan Melayu”[57][58]. W sułtanacie Brunei pismo jawi jest promowane jako element tożsamości narodowej i istnieje wymóg jego użycia w przestrzeni publicznej (na znakach drogowych, tablicach reklamowych i szyldach)[59].
Z punktu widzenia lingwistyki formy języka malajskiego używane w Singapurze, Brunei i Malezji oraz język narodowy Indonezji tworzą ten sam język[60]. Jego standardowe (literackie) formy są do siebie zbliżone[61] i wzajemnie zrozumiałe[16][62]. Dodatkowo różnice między standardem z Malezji a krajowymi odmianami z Brunei i Singapuru są wyjątkowo nieznaczne[61]. Malajski jest zatem wliczany w poczet języków policentrycznych, czyli takich, które mają więcej niż jedną odmianę narodową i standardową[63][64].
Różnice między odmianami standardowymi z Malezji i Indonezji dotyczą cech leksyki, wymowy i łączliwości morfologicznej[65]. W zakresie słownictwa indonezyjski odróżnia się większym zasobem zapożyczeń z jawajskiego oraz niderlandzkiego[uwaga 3]. Przykładowo słowo „poczta” w Malezji to pejabat pos, a w Indonezji – kantor pos[66] (postkantoor po niderlandzku znaczy „poczta”). Jawajczycy stanowią największą grupę etniczną Indonezji, a język jawajski jest najbardziej istotnym spośród lokalnych źródeł wpływów[67]. Historycznie istniały również różnice w szacie ortograficznej obu standardów. We wczesnej ortografii indonezyjskiej dźwięk „u” był reprezentowany przez „oe”, tak jak w niderlandzkim, do momentu reformy w 1947 r.[68] Dźwięk „ć” w malezyjskim oddawany jest przez „c”, a w indonezyjskim do pocz. lat 70. XX w. był zapisywany jako „tj”. W 1972 r. wprowadzono reformę pisowni, która ujednoliciła sposób zapisu w Malezji i Indonezji[69][70]. W niepodległej Indonezji międzynarodowy angielski urósł do rangi najważniejszego języka obcego i kluczowego źródła innowacji językowych, wypierając w tej roli dotychczasowy niderlandzki[71][72].
Zjawisko wzajemnej zrozumiałości dotyczy przede wszystkim narodowych standardów, które znajdują zastosowanie w piśmiennictwie i oficjalnych sferach życia, choć nie funkcjonują w swobodnej praktyce językowej (zob. dyglosja). Dużo słabszym poziomem wzajemnej zrozumiałości charakteryzują się odmiany potoczne i regionalne[16][73], które są znacznie silniej zróżnicowane wewnętrznie niż standardy języka malajskiego[61]. Bariera językowa dotyczy chociażby konsumpcji mediów, co objawia się np. słabą zrozumiałością indonezyjskich seriali telewizyjnych dla odbiorców malezyjskich[74]. Istnieje tendencja do coraz silniejszego oddalania się indonezyjskiego od malajskiego z krajów ościennych. Przyczyniają się do tego kwestie tożsamości narodowej, współistnienie indonezyjskiego z licznymi językami etnicznymi oraz większa styczność z krajowymi środkami masowego przekazu[75]. Od momentu ustanowienia Majlis Bahasa Indonesia-Malaysia w 1972 r. wysiłki na rzecz koordynacji rozwoju języka standardowego ograniczają się do harmonizacji aspektów ortografii i terminologii[76].
Indonezyjczycy zwykle podkreślają odrębność języka indonezyjskiego od odmian malajskiego z sąsiednich krajów[77]. W kontekście indonezyjskim nazwa „język malajski” określa jeden z języków regionalnych kraju, tj. rodzimy język ludności zamieszkującej Sumatrę i archipelag Riau[78]. Termin „język indonezyjski”, w odróżnieniu od określenia „język malajski”, nie sugeruje związku indonezyjskiego języka narodowego z konkretną grupą etniczną (Malajami)[79].
| polski | malezyjski | indonezyjski |
|---|---|---|
| marzec | Mac (z ang. March)/bulan ketiga | Maret (z niderl. Maart) |
| sierpień | Ogos (z ang. August) | Agustus (z niderl. Augustus) |
| bilet | tiket (z ang. ticket) | karcis (z niderl. kaartje) / tiket (z ang. ticket) |
| apteka | farmasi (z ang. pharmacy) | apotek (z niderl. apotheek) |
| telewizja | televisyen | televisi (z niderl. televisie) |
| uniwersytet | universiti | universitas (z niderl. universiteit) |
| samochód | kereta | mobil |
| mówić | bercakap | berbicara |
| sklep | kedai | toko |
| poniedziałek | Isnin | Senin |
| restauracja | restoran | rumah makan / restoran |
| toaleta | tandas | toilet / kamar kecil |
| miasto | bandar | kota |
| stolica | ibu negara | ibu kota |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
