Loading AI tools
Dyglosja (z gr. διγλωσσία, diglossia „dwujęzyczność”) – sytuacja, w której jedna społeczność językowa posługuje się dwiema odmianami języka (systemami językowymi), spełniającymi różne funkcje i mającymi własny zakres zastosowania[1][2]. Charles Ferguson opisał dyglosję jako kontrast między dwoma wariantami językowymi, wyższym (H, high) i niższym (L, low). Stanowi formę społecznego bidialektyzmu lub bilingwizmu[1]. Czasem dochodzi do współistnienia więcej niż dwóch systemów językowych[3].
Według ujęcia Fergusona odmiana niska (zwana również potoczną lub nieformalną) charakteryzuje się niższym prestiżem, mniejszym wsparciem instytucjonalnym, dominacją w domenie nieformalnej oraz prostotą strukturalną[4]. Niekiedy wręcz nie jest postrzegana jako „prawdziwy język”[5]. Jest wariantem używanym w środowisku domowym, przyswajanym w sposób naturalny jako język ojczysty[6][7]. Odmiana wysoka to natomiast wariant stosowany w piśmie (np. w literaturze, poezji, korespondencji, gazetach) i w oficjalnych wypowiedziach ustnych (jak np. wykłady, kazania czy też w programach informacyjnych)[8]. Jej znajomość nabywana jest przede wszystkim na drodze edukacji formalnej[6].
Dyglosja przybiera różne stopnie nasilenia. Może polegać na współistnieniu dwóch odmian (dialektów) tego samego języka, ale w skrajnych przypadkach mowa o odrębnych, nawet niespokrewnionych językach (np. języki hiszpański i guarani w Paragwaju)[9][10]. Pierwotnie pod pojęciem dyglosji rozumiano jednak zróżnicowanie w obrębie (jednego) języka narodowego[10][11].
O pewnej formie dyglosji można mówić w przypadku wszystkich społeczności, w których czyni się rozróżnienie między językiem literackim (standardowym) a nieliterackim[9]. Ferguson zarezerwował pojęcie dyglosji dla sytuacji, w których istnieje silnie zarysowana granica między odmianą niską a wysoką, przy czym odmiana wysoka (standard) nigdy nie służy jako środek swobodnej komunikacji (inaczej niż w przypadku niektórych języków, gdzie standard zbliża się do „zwykłego” języka pewnego regionu lub grupy społecznej – co określono jako sytuację typu „standard-with-dialects”)[10][12]. Można przyjąć, że w sytuacji dyglosji odmiana wysoka nie jest zrozumiała dla użytkowników języka bez edukacji szkolnej[13].
Zjawisko dyglosji jest powszechne m.in. w krajach arabskich, niemieckojęzycznej części Szwajcarii, na Haiti oraz w południowych Indiach[14][15]. Dyglosję zaobserwowano też w krajach malajskojęzycznych, w Malezji, Brunei[16] i w Indonezji[17]. Sytuacja językowa w Indonezji jest o tyle złożona, że standardowy język narodowy (indonezyjski) wchodzi w kontakt zarówno z odmianami lokalnymi, jak i zupełnie odrębnymi językami[11][18][19]. Silna i skomplikowana dyglosja występuje również w Chinach (poza odmianą wysoką funkcjonuje mandaryński potoczny wraz z regionalnymi dialektami/językami chińskimi)[20]. W relacji dyglosji występują języki janomamskie z Ameryki Południowej (odmiana wayamo służy jako lingua franca między użytkownikami odmian lokalnych)[21].
Jednoczesne funkcjonowanie czeszczyzny literackiej (spisovná čeština jako odmiana wysoka) i interdialektu ogólnoczeskiego (obecná čeština jako zróżnicowana regionalnie odmiana niska) również bywa podkładane pod pojęcie dyglosji[22][10].
Dyglosja zaczęła występować w epoce cesarstwa rzymskiego w łacinie i grece w związku z tendencjami archaistycznymi w literaturze, jakie nasiliły się w II wieku n.e. W efekcie językiem potocznym ludności greckojęzycznej był tzw. dialekt koine (gr. „wspólny”) stanowiący naturalnie rozwijającą się mieszankę dialektów greckich, literaturę natomiast zdominował dialekt attycki z przełomu V i IV wieku p.n.e. (czyli z epoki 600–700 lat wcześniejszej).
Różnice pomiędzy językiem potocznym a literackim zaczęły też od II wieku n.e. stopniowo występować w łacinie, aczkolwiek ostateczny rozpad na czysto literacką „łacinę” oraz mówione „języki romańskie” datuje się dopiero na VIII/IX wiek n.e. Proces ten został wydatnie przyspieszony przez upadek cesarstwa zachodniorzymskiego i ruinę rzymskiej kultury, cywilizacji, a zwłaszcza szkolnictwa.
Współcześnie dyglosja występowała w Grecji pod rządami tzw. pułkowników, kiedy językiem urzędowym była greka „oczyszczona”, tzw. katharewusa, natomiast językiem potocznym – greka „ludowa”, tzw. dimotiki.
Przed narodzinami islamu plemiona arabskie mówiły różnymi dialektami, jednak miały wspólny język, tzw. koine poetycką, wykorzystywaną w poezji oraz w kontaktach międzyplemiennych – zawierał on wiele najbardziej powszechnych zwrotów.
W VIII wieku została opracowana przez gramatyków norma języka arabskiego, mająca, zgodnie z intencjami kompilatorów, bazować na koine poetyckiej oraz na języku Koranu spisanego w VII wieku, który do dziś jest dla Arabów najwyższym wzorcem stylistycznym. Język klasyczny nie jest dla nikogo językiem ojczystym i uznawany jest przez niektórych współczesnych językoznawców za język sztuczny.
W złotych wiekach cywilizacji islamu język klasyczny służył tylko literaturze, liturgii i administracji, na co dzień w dalszym ciągu posługiwano się dialektami (których nikt nie potrafił zapisać).
Upadek kalifatu Abbasydów po najeździe Mongołów spowodował regres kultury arabskiej i m.in. zanik znajomości języka klasycznego. Odrodzenie się języka nastąpiło w XIX wieku w okresie modernizacji (efekt kontaktu cywilizacji islamu i Zachodu zapoczątkowany przez próbę podboju Egiptu przez Napoleona).
Również współcześnie język literacki, który wyewoluował z języka klasycznego, łączy świat arabski (i nawet szerzej – świat muzułmański), a na co dzień w dalszym ciągu używa się dialektów. Mimo to Arabowie są przekonani o jedności ich języka mówionego oraz języka literackiego, uważając dialekty za formy nieczyste, ze względu na obecność w nich wpływów z języków obcych, niespotykanych w „czystym” języku Koranu. Na przykład dialekty Północnej Afryki mają wyraźne naleciałości berberskie, punickie, francuskie, włoskie, hiszpańskie, osmańskotureckie i subsaharyjskie, a dialekty używane w Lewancie – aramejskie. Z kolei dialekty jemeńskie mają elementy języka himjaryckiego, języków południowosemickich i języka południowoarabskiego epigraficznego. W porównaniu z językiem klasycznym dialekty cechują się znaczącą przebudową systemu odmiany czasowników i brakiem jakiejkolwiek deklinacji, co jest podobnym zjawiskiem do zaniku deklinacji w językach romańskich pochodzących od łaciny ludowej.
Język literacki jest używany w piśmie głównie w mediach (ogólnoarabska telewizja, gazety). Ponadto wszelka oficjalna korespondencja, dokumenty urzędowe, a także teksty techniczne lub nawet napisy do filmów są sporządzane w literackim języku arabskim. Mówiony język literacki jest charakterystyczny np. dla telewizji Al-Jazeera, w której to korespondenci czy prezenterzy wypowiadają się w MSA. Z drugiej strony prywatna korespondencja (pisemna lub ustna) prowadzona jest w dialektach odpowiednich dla danego regionu. Dotyczy to również lokalnych telewizji, w których wypowiedzi mogą w pełni czerpać z miejscowego dialektu, aby treść była naturalna dla odbiorcy[23]. W krajach arabskich dochodzi do powstawania nowoczesnych standardów, które przyjmują się na dużych obszarach regionalnych lub w dużych ośrodkach miejskich; nie są to odmiany o niskim prestiżu (posługują się nimi wyższe warstwy społeczeństwa), ale nie odpowiadają też klasycznemu językowi arabskiemu[24].
Przez wieki rolę literackiego języka plemion mongolskich pełnił klasyczny język mongolski. Praktycznie nigdy w znanej nam historii mongolskiego piśmiennictwa nie był to język mówiony (najbardziej zbliżony do żywego języka był w XII lub XIII wieku, kiedy to powstał w oparciu o mówione dialekty ludów mongolskich). Mongołowie posługiwali się na co dzień własnymi dialektami, z których z czasem wykształciły się współczesne języki mongolskie. Co więcej, klasyczny język mongolski odczytywany był przez poszczególne plemiona zgodnie z prawidłami gramatycznymi i fonetycznymi ich własnych języków. Pisano jednak w sposób zgodny z regułami języka klasycznego.
Klasyczny język mongolski był w powszechnym użyciu jeszcze w I. połowie XX wieku. Stracił na znaczeniu po wykształceniu po II wojnie światowej nowego języka literackiego opartego na mówionym dialekcie chałchaskim. Obecnie funkcjonuje jeszcze sporadycznie jako język piśmiennictwa Mongołów z terenów Mongolii Wewnętrznej w ChRL.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
