Język malajski Moluków Północnych

Język malajski Moluków Północnych, także malajski wyspy Ternate – język pochodzenia austronezyjskiego, który służy jako lingua franca w prowincji Moluki Północne w Indonezji. Bywa klasyfikowany jako język kreolski oparty na malajskim albo też jako odmiana (dialekt) języka malajskiego/indonezyjskiego.

bahasa pasar

Obszar	Moluki Północne (Indonezja)
Liczba mówiących	700 tys. (2001)[1]
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
bliżej nieustalona, kreolski na bazie malajskiego lub jeden z języków (dialektów) malajskich
Status oficjalny
Ethnologue	3 środek szerszej komunikacji↗
Kody języka
ISO 639-3	max
IETF	max
Glottolog	nort2828
Ethnologue	max
Występowanie
Lokalizacja prowincji Moluki Północne w Indonezji
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

W Inkubatorze znajduje się testowa wersja Wikipedii w języku malajskim Moluków Północnych

Miejscowa nazwa języka to bahasa pasar („język bazarowy”), a w literaturze jest określany jako Melayu Maluku Utara lub Melayu Ternate. Na uwagę zasługuje fakt, że w wielu zakątkach prowincji wchodzi w kontakt z niespokrewnionymi językami. Rodzime języki ternate i tidore, które również mają znaczenie ponadlokalne, użyczyły mu pewnych elementów gramatyki i leksyki. Określany bywa też jako bahasa Ternate („język ternate”), niemniej nazwa ta jest niejednoznaczna, gdyż odnosi się także do języka z grupy zachodniopapuaskiej. E.K.M. Masinambow posiłkował się terminem Melayu Halmahera („malajski Halmahery”), którym określał wspólny język Halmahery (największej z wysp Moluków) i pewnych innych obszarów.

Sporządzono opis jego gramatyki, wraz ze zbiorem tekstów (Ternate Malay: Grammar and Texts, 2012). Autorka publikacji skupiła się na odmianie wyspy Ternate i w takim znaczeniu posłużyła się terminem Ternate Malay^[2]. W samej Indonezji bywa mylony z blisko spokrewnionym malajskim miasta Manado^[3].

Historia i użycie

Język malajski rozpowszechnił się w regionie wiele stuleci temu, za sprawą rozwiniętego handlu przyprawami korzennymi. Nastąpiło to jeszcze przed przybyciem pierwszych Europejczyków na początku XVI wieku^[4]. Z terenów dzisiejszej prowincji Moluki Północne pochodzą najstarsze znane malajskojęzyczne rękopisy w piśmie jawi^[5] (listy sułtana Ternate Abu Hayata(inne języki) z 1521 i 1522)^[6]. W obu tekstach posłużono się literacką odmianą malajskiego, z pewnymi cechami lokalnymi^[7]. Tutaj też Włoch Antonio Pigafetta, uczestnik wyprawy Magellana, sporządził bardzo wczesną listę słownictwa malajskiego (1522)^[8][a]. Przypuszcza się, że region północnych Moluków (lub być może wyspy Banda) to źródło większości wschodnich odmian języka malajskiego^[9]. Choć malajski musiał być używany na wyspach od stuleci (już w I poł. XVI w. był znany mieszkańcom wyspy Tidore^[10][11], a w XVII w. zapewne przyjął się szerzej^[12]), to przez dłuższy czas pozostawał językiem drugim^[4]. Do gwałtownego rozprzestrzenienia go w roli języka ojczystego (pierwszego) doszło dopiero w XX wieku, wskutek rozwoju ekonomicznego miasta Ternate i innych ośrodków regionalnych oraz migracji ludności o różnym pochodzeniu etnicznym^[13]. Pierwszy znany tekst w malajskim Moluków Północnych, poświęcony historii Ternate, ukazał się w 1878 r.^[7][14] Utwór ten został opublikowany na łamach „Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde”, z tłumaczeniem P. van der Craba^[15].

Według danych Ethnologue posługuje się nim 700 tys. osób (2001)^[1]. Zróżnicowane etnolingwistycznie miasto Ternate pozostaje dużym skupiskiem rodzimych użytkowników tego języka (wiejska ludność wyspy Ternate zachowuje natomiast swój własny język)^[16]. Jest powszechnie wykorzystywany do kontaktów swobodnych, nieoficjalnych, współistniejąc z językiem indonezyjskim^[17]. Rodowici jego użytkownicy zamieszkują także miejscowość Soa Siu na wyspie Tidore oraz Tobelo na Halmaherze. Jako dodatkowy język jest znany na terenie całej prowincji, również na mniejszych okolicznych wyspach^[18]. Występują przy tym pewne różnice regionalne, uzależnione od lokalnego kolorytu językowego (w niektórych miejscach na malajski rzutują wręcz niespokrewnione języki)^[19]. Północne Moluki to bowiem region silnie zróżnicowany językowo, a zarazem strefa kontaktów między językami austronezyjskimi i papuaskimi^[20]. W charakterze lingua franca przyjęły się też lokalne języki ternate i tidore^[21][22][23].

Historycznie był szerzej używany w północnej części wyspy Buru (dzisiejsza prowincja Moluki)^[24]. Od XVI wieku region ten (wyspy Buru i Ambelau) znajdował się pod wpływem kultury i polityki Sułtanatu Ternate^[25]. Jednakże w latach 80. XX wieku odnotowano, że na Buru wzrasta użycie malajskiego ambońskiego. Doprowadziły do tego częste kontakty z ludnością wyspy Ambon i grupami komunikującymi się w tym języku (dzieci coraz częściej posyłano tam do szkoły, a oprócz tego na Buru zaczęli przybywać nauczyciele i urzędnicy z zewnątrz)^[24].

Większość jego użytkowników porozumiewa się także w standardowym j. indonezyjskim^[1], który jest stosowany w piśmiennictwie i kontaktach oficjalnych^[26]. Miejscowa sytuacja językowa stanowi przykład dyglosji, w której lokalny malajski służy jako odmiana niska, a pokrewny mu standardowy j. indonezyjski pełni funkcję odmiany wysokiej^[27]. Istnieje kontinuum bytów językowych – od „czystego” lokalnego malajskiego (tzw. basilektu), przez formy mieszane aż do j. indonezyjskiego (akrolektu)^[28]. Pojawił się także wpływ dżakarckiej odmiany języka narodowego, która jest szerzona za pośrednictwem środków masowego przekazu^[29]. Dominacja j. malajskiego/indonezyjskiego ma negatywny wpływ na żywotność autochtonicznych języków północnych Moluków^[30] [31] oraz przyczynia się do przekształcenia ich struktury (ang. metatypy); zjawisko to udokumentowano w przypadku języka taba^[32].

Na wyspie Ternate był niegdyś używany język kreolski na bazie portugalskiego (zwany „ternateño”)^[33][34].

Cechy i nazewnictwo

W malajskim wyspy Ternate występuje dość duża grupa słownictwa nieobecnego w zachodnich odmianach języka malajskiego, względnie niewywodzącego się ze rdzeni austronezyjskich. Zawiera zapożyczenia z języków europejskich (portugalskiego i niderlandzkiego), języka indonezyjskiego^[35] oraz autochtonicznych języków regionu^[34]. Z rodzimego języka ternate zaczerpnął dużą część leksyki^[36][37], w tym wiele kolokwializmów^[38], a także niektóre zaimki osobowe: ngana (2. os. lp.), ngoni (2. os. lm.)^[39][40]. Część tych zapożyczeń pod względem formy reprezentuje starszy stan miejscowego języka^[41]. Na płaszczyźnie składni i semantyki lokalny malajski wykazuje silne wpływy języków zachodniopapuaskich^[42]. Znaczący zasób cech zapożyczył z języków ternate i tidore^[43].

Do jego cech charakterystycznych należą: użycie formy kita jako nieformalnego zaimka 1. os. lp.^[44][b], szyk possessor-possessum w konstrukcjach dzierżawczych (określnik dzierżawczy przed elementem określanym, wykorzystanie łącznika pe)^[45], brak ścisłego rozróżnienia między częściami mowy (wyrazy mogą pełnić różne funkcje semantyczne i składniowe)^[46], ograniczona produktywna morfologia^[47] (konstrukcje kauzatywne z wykorzystaniem czasowników kase/kasi – „dawać” i biking/bikin – „robić”)^[48][49], formy przeczenia tara i bukang^[50]. Na poziomie systemu dźwiękowego i struktury wyrazowej zaszły pewne procesy obce językowi indonezyjskiemu (zanik bądź zastąpienie pewnych głosek w wygłosie, różne realizacje głoski szwa, redukcja dyftongów oraz skrócenie częstych form wyrazowych, w tym elementów składni)^[51]. Produktywny prefiks baku-, będący składnikiem czasowników recyprokalnych, został zapożyczony z języka ternate^[47]. W lokalnym malajskim – podobnie jak w rodzimych językach regionu – funkcjonuje system orientacji przestrzennej, który wykorzystuje nie kierunki „lewo” i „prawo”, lecz osie ląd-morze i góra-dół (równolegle do wybrzeża)^[52].

Choć został opracowany pod względem gramatycznym, to bliższe jego umiejscowienie pośród odmian malajskiego (i odgraniczenie od języka narodowego) jest kłopotliwe (patrz sekcja Związki z innymi językami). Odnotowano silny wpływ cech języka indonezyjskiego, wynikający z roli odgrywanej przez system edukacji i popkulturę indonezyjską^[34]. W praktyce możliwe jest mieszanie elementów obu języków (istnieją formy pośrednie między indonezyjskim a lokalnym malajskim). Dobór cech językowych bywa uzależniony od takich czynników, jak stopień formalności sytuacji, temat rozmowy oraz status społeczny i charakter kompetencji językowych rozmówców^[53][37].

Sami użytkownicy zwykle nie podkreślają jego odrębności od języka indonezyjskiego, toteż jest pozbawiony szeroko przyjętej nazwy^[54]. Lokalnie bywa określany na różne sposoby: bahasa pasar („język bazarowy”)^[55], bahasa Malayu („język malajski”)^[56], bahasa Melayu pasar („bazarowy malajski”), bahasa sehari-hari lub bahasa hari-hari („język codzienny”)^[26]. Część osób określa go jako bahasa Ternate („język ternate”), ale inni rezerwują tę nazwę dla lokalnego (nieaustronezyjskiego) języka wyspy; jest to dwuznaczny termin^[57][58].

W literaturze występują terminy: Melayu Maluku Utara (North Maluku Malay, North Moluccan Malay), Melayu Ternate (Ternate Malay, Ternatan Malay)^{[1][17][35][59][60]} . Są to zasadniczo określenia obce, rozpowszechnione w tekstach lingwistycznych (ta pierwsza nazwa została wprowadzona w latach 80. XX wieku^[26][61]). Bliskoznacznym terminem Melayu Halmahera (Halmahera Malay, „malajski Halmahery”) posługiwał się indonezyjski autor E.K.M. Masinambow, opisując wspólny środek komunikacji w rejonie Halmahery^[19][62].

Związki z innymi językami

Wśród samych użytkowników uchodzi za gorszą (niekulturalną i bazarową) postać języka indonezyjskiego^[63]. Z perspektywy historycznej reprezentuje jednak inny typ języka malajskiego niż dialekty zachodnie i język narodowy. W odróżnieniu od języka indonezyjskiego, który powstał z literackiej formy malajskiego, malajski Moluków Północnych ma swoje źródło w bazarowej odmianie tegoż języka (Bazaar Malay), która rozwinęła się wiele stuleci temu w wyniku kontaktów handlowych, wyprzedzając powstanie państwa indonezyjskiego^[39][64]. Bliższa klasyfikacja wschodnich języków (dialektów) malajskich pozostaje nierozstrzygnięta. Często zakłada się ich kreolski charakter, aczkolwiek użycie tego terminu budzi zastrzeżenia części autorów^[65][66]. Ethnologue (wyd. 19) określa tę odmianę jako język kreolski na bazie malajskiego^[1], lecz P. M. Taylor (1983) posiłkuje się w tym kontekście terminem „dialekt”, nazywając malajski Moluków Północnych „substandardową” odmianą indonezyjskiego/malajskiego i porównując jego status socjolingwistyczny do sytuacji dialektów języka włoskiego we Włoszech^[26]. Litamahuputty w swoim opisie gramatyki nie porusza bliżej tego zagadnienia^[67].

R. B. Allen i R. Hayami-Allen (2002) stoją na stanowisku, że malajski wyspy Ternate jest prekursorem innych języków malajskich ze wschodniej Indonezji, takich jak malajski miasta Manado i malajski papuaski. Świadczy o tym fakt, że zachowują one warstwę pożyczek leksykalnych z języka ternate^[68][c]. Najbliższy krewny tego języka, malajski miasta Manado (z prowincji Celebes Północny), ma znacznie większą społeczność użytkowników. Odmiana ta miała się rozprzestrzenić w XVII wieku pod wpływem znaczenia Sułtanatu Ternate w handlu korzennym^[13]. Potwierdza to historyczną rolę, jaką odgrywały w regionie sułtanaty Ternate i Tidore^[69]. Oba języki utrzymują wiele wspólnych cech i elementów słownictwa, w tym zasób zaimków, sposób tworzenia konstrukcji dzierżawczych^[70] oraz szereg zapożyczeń portugalskich i holenderskich^[34]. Nie są jednak ze sobą tożsame – odmiana z Manado odróżnia się chociażby formą przeczenia nyanda^[71] oraz brakiem systemu orientacji przestrzennej znanego z północnych Moluków^[72]. W regionie Nowej Gwinei malajski był początkowo szerzony przez Sułtanat Tidore (od XVIII w.), a później promowany przez misjonarzy chrześcijańskich^[73].

Według jednej z propozycji malajski miasta Manado i malajski Moluków Północnych wykazują dalszy związek z malajskim Sri Lanki, któremu – pomimo odległości geograficznej – również przypisano rodowód indonezyjski^[74]. Z zapisków historycznych wynika, że przodkowie Malajów lankijskich przybyli z różnych wysp dzisiejszej Indonezji (w tym Jawy, ale też Moluków i Małych Wysp Sundajskich). K.A. Adelaar (1991) – na podstawie analizy wspólnych innowacji – sugeruje, że malajski Sri Lanki to pochodna malajskiego z północnych Moluków (aczkolwiek nie jest to pewne)^[75].

Współcześnie lokalny malajski wypiera tradycyjne języki regionu i umacnia się jego pozycja jako lingua franca^[76]. Dzieje się tak wskutek postępującej urbanizacji oraz z powodu wieloetnicznego charakteru prowincji i powszechności mieszanych małżeństw, w których rodzice nie decydują się na przekazanie dzieciom własnych języków etnicznych^[77]. Wraz z ekspansją malajskiego osłabiło się użycie języka ternate, zarówno w randze lingua franca, jak i wśród ludności Ternate^[78].

Lokalny malajski, zwłaszcza w swoim niskim rejestrze (basilekcie), niekoniecznie jest wzajemnie zrozumiały zarówno z językiem indonezyjskim, jak i innymi odmianami malajskiego. Niemniej większość osób potrafi odpowiednio dostosować swój język, aby możliwe było porozumienie się z osobami z zewnątrz^[28].

Jego wzajemna zrozumiałość z malajskim ambońskim (z południowych Moluków) przybiera ograniczony charakter^[79][80]. Tym więcej nie jest wzajemnie zrozumiały z malajskim wyspy Bacan (językiem bacan), którego związek z językami malajskimi pozostawał przez dłuższy czas niezauważony^[59]. Język ten, używany przez potomków migrantów z Borneo, odróżnia się zarówno swoimi korzeniami historycznymi, jak i aspektami gramatyki (ma bardziej złożoną morfologię)^[81][82]. Dziś na wyspach Bacan dominuje malajski wyspy Ternate^[83], choć nie jest to odmiana w pełni tożsama, jako że występują pewne różnice w użyciu partykuł i prozodii^[19].

Zaimki osobowe

Źródło: Litamahuputty 2012b ↓, s. 142

1. os. lp.	kita saya	1. os. lmn.	kitorang / torang / tong
2. os. lp.	ngana	2. os. lmn.	ngoni
3. os. lp.	dia / de	3. os. lmn.	dorang / dong

Konstrukcje dzierżawcze tworzy się poprzez wykorzystanie łącznika punya (dosł. ‘posiadać’; zwykle w skróconych formach: pe, pu, pun)^[47]. Przykładowo: ngana pe rambu („twoje włosy”)^[84], motor pe warna („kolor motocykla”)^[85].

Forma saya (1. os. lp.) ma charakter grzecznościowy^[86]. Podobnie ngoni (2. os. lmn.) służy czasem jako formalny zaimek 2. os. lp.^[40] Spotyka się również zaimek kamu (2. os. lp./lmn.), pochodzący z języka indonezyjskiego^[40].

Zobacz też

• języki Moluków
• Ternate – grupa etniczna
• Minahasa – grupa etniczna

Uwagi

1. Pochodzenie tych danych leksykalnych jest niejasne. Uważa się, że materiał był zbierany na wyspie Tidore i w Brunei (Bowden 2005 ↓, s. 135–136) lub na wyspie Ternate (Adelaar 2000 ↓, s. 231). Jednakże na liście brak form wyrazowych dających się ściśle powiązać z odmianami malajskiego z Moluków (Steinhauer 1980 ↓, s. 356). J.T. Collins (2024) stwierdza, że jest to próbka pewnej wczesnej odmiany malajskiego (ze wschodniej części Archipelagu Malajskiego, lecz opartej na wariancie z Brunei); dostępne dane sugerują, że w XVI w. cechy językowe dzisiejszych odmian z Moluków dopiero się kształtowały (Collins 2024 ↓, s. 26 oraz przyp. 63, s. 30).
2. Pierwotnie inkluzywna forma 1. os. liczby mnogiej (Voorhoeve 1983 ↓, s. 3).
3. Na jednej z list słownictwa poświęconych odmianie z Manado odnotowano 358 wyrazów niemalajskich, z czego niemal połowa to zapożyczenia z języka ternate (Masinambow 1997 ↓, s. 96).