Loading AI tools
język zachodniosłowiański Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Język czeski (cz. český jazyk, čeština [ˈt͡ʃɛʃcɪna]) – język z grupy zachodniosłowiańskiej, stanowiącej część rodziny indoeuropejskiej. Najbliżej spokrewniony jest ze słowackim, a w dalszej kolejności również z polskim, kaszubskim oraz łużyckimi.
| Obszar |
Czechy | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
ok. 11,5 mln | ||||||
| Pismo/alfabet | |||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| język urzędowy |  Czechy,jeden z urzędowych w Unii Europejskiej | ||||||
| Organ regulujący | Instytut Języka Czeskiego | ||||||
| Ethnologue | 1 narodowy↗ | ||||||
| Kody języka | |||||||
| ISO 639-1 | cs | ||||||
| ISO 639-2 | ces/cze | ||||||
| ISO 639-3 | ces | ||||||
| IETF | cs | ||||||
| Glottolog | czec1258 | ||||||
| Ethnologue | ces | ||||||
| GOST 7.75–97 | чеш 790 | ||||||
| WALS | cze | ||||||
| SIL | CES | ||||||
| Występowanie | |||||||
 | |||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Wywodzi się z języka praindoeuropejskiego za pośrednictwem prasłowiańskiego. W mowie rozwijał się od X wieku, a jego pierwsze zabytki pochodzą z wieku XIII. Późne średniowiecze to okres rozkwitu czeszczyzny i jej silnego oddziaływania na inne języki (w tym polski), jednakże po 1620 roku nastąpił proces jej upadku i dominacji na ziemiach czeskich języka niemieckiego. W pierwszej połowie XIX wieku nastąpiło czeskie odrodzenie narodowe i stworzenie współczesnego standardu literackiego.
Czeski jest językiem ojczystym dla około 11,5 miliona ludzi, z czego ponad 10 milionów to mieszkańcy Czech. Resztę stanowią przede wszystkim imigranci i ich potomkowie w wielu krajach Europy, obu Ameryk czy Australii. Jest na 73. miejscu wśród najczęściej używanych języków świata.
Podobnie jak inni przedstawiciele grupy słowiańskiej czeszczyzna należy do języków fleksyjnych, charakteryzujących się rozbudowaną deklinacją i koniugacją. Do zapisu używany jest alfabet łaciński wzbogacony o znaki diakrytyczne (zob. alfabet czeski). W wymowie cechuje go akcent dynamiczny padający na pierwszą sylabę (akcent inicjalny), istnienie długich samogłosek oraz specyficzna głoska ř. Wyróżnia się cztery główne grupy dialektalne – czeską, środkowomorawską (hanacką), wschodniomorawską (morawskosłowacką) oraz śląską.
Jest to język urzędowy Czech oraz jeden z urzędowych w Unii Europejskiej. Regulacją zajmuje się Instytut Języka Czeskiego Akademii Nauk Republiki Czeskiej.
Czesko-słowacka podgrupa etniczno-językowa wyodrębniła się w wieku IX, kiedy to migracje Madziarów odcięły ją od Słowian południowych i spowodowały jej zwrócenie się w kierunku Słowian zachodnich.
Najstarsze zabytki języka czeskiego pochodzą z XII w. W XIII i XIV w. rozwija się piśmiennictwo religijne i świeckie w tym języku (wcześniej w użyciu był język staro-cerkiewno-słowiański, który był językiem piśmiennym państwa wielkomorawskiego). Od tego czasu następuje okres rozkwitu języka czeskiego, zwłaszcza dzięki działalności Jana Husa. W okresie od X do XVI w. język czeski wywarł znaczący wpływ na słownictwo i ortografię języka polskiego.
Od roku 1620, po przegranej z Habsburgami Bitwie na Białej Górze, następuje upadek języka, który staje się językiem chłopstwa, podczas gdy szlachta i mieszczaństwo posługuje się niemieckim.
Dopiero pod koniec XVIII w. budzi się na nowo czeska świadomość narodowa i potrzeba wskrzeszenia języka czeskiego. W XIX w. kształtuje się współczesny język literacki (spisovná čeština), do czego przyczynił się znany czeski lingwista Josef Jungmann. Do XVI-wiecznego słownictwa czeskiego wprowadził on wiele wyrazów gwarowych oraz z innych języków słowiańskich pochodzenia polskiego lub rosyjskiego.
Do głównych różnic w stosunku do języka polskiego należą:
Do zapisu języka czeskiego stosuje się zmodyfikowany alfabet łaciński, tzw. alfabet husycki. Czeska abeceda liczy 42 litery:
Aa Áá Bb Cc Čč Dd Ďď Ee Éé Ěě Ff Gg Hh CHch Ii Íí Jj Kk Ll Mm Nn Ňň Oo Óó Pp Qq Rr Řř Ss Šš Tt Ťť Uu Úú Ůů Vv Ww Xx Yy Ýý Zz Žž
Znaki diakrytyczne to kreseczka (čárka), kółko (kroužek) i daszek (háček, ť i ď to również litery z daszkami – majuskuły to Ť i Ď).
Podstawy gramatyki języka czeskiego są podobne do języka polskiego. Podobnie jak w polszczyźnie występuje siedem przypadków rzeczownika. Jednakże ten (nawet w liczbie mnogiej) zawsze pozostaje w swoim rodzaju (on, ona, ono ⇒ oni, ony, ona).
W przeczeniu przypadek dopełnienia nie zmienia się, inaczej niż w polszczyźnie. Np.
Czeska leksyka wykazuje wiele zbieżności z zasobem słownym języka polskiego. Między językami istnieją jednak liczne wyrazy zdradliwe: niektóre wyrazy polskie mają dla Czechów znaczenie wulgarne (np.: odpowiednik polskiego szukać określa w sposób wulgarny czynność spółkowania), albo też przybierają po prostu inny sens (np. důvod to nie dowód a powód, původ z kolei oznacza „pochodzenie”). W niektórych przypadkach czeszczyzna może słusznie wydawać się podobna do staropolszczyzny i współczesnego etnolektu śląskiego.
Ponadto w języku czeskim nie brakuje kalk językowych z języka niemieckiego, który kiedyś dominował na terenach dzisiejszych Czech. Dominacja ta, a następnie oczyszczanie języka zastępowaniem obcych słów wyrazami pochodzenia słowiańskiego spowodowały, iż czeszczyzna jest często podobna, pod względem syntaktycznym i słowotwórczym, do języka niemieckiego.
Język czeski powstał z języka prasłowiańskiego. Należy do grupy zachodniej, chociaż rozwój grup typu TorT[a] (ale już nie orT-) odbył się tak, jak w grupie południowej.
Poniżej przedstawiono historię języka czeskiego w porównaniu z historią języka polskiego:
Akcent, pierwotnie ruchomy, ustalił się na pierwszej sylabie, tak jak w języku staropolskim.
1a – dialekt północno-wschodnioczeski
1c – dialekt południowo-zachodnioczeski
2. Grupa środkowomorawska 3. Grupa wschodniomorawska 4. Grupa śląska4b – dialekt śląsko-polski
5. Pozostałenowe dialekty mieszane
Interdialekt ogólnoczeski (obecná čeština) i gwary ludowe wyraźnie różnią się od języka standardowego/literackiego (spisovná čeština) (występującego w wariancie pisanym: psaná čeština i potocznym: hovorová čeština)[1]. W niemal wszystkich gwarach przeszło prasłowiańskie g na h, lecz powstało nowe g jako wariant kombinatoryczny bezdźwięcznego k (na przykład jagživ). Wszystkie gwary poza laskimi posiadają długość fonologiczną i akcent na pierwszej zgłosce. Palatalizowane s', c', z' względnie palatalne ś, ć, ź uległy w większości depalatalizacji, tylko w gwarach laskich albo zachowały się, albo przeszły w š, č, ž. Fonemów ť, ď nie ma w części gwar laskich (te mają dźeći albo džeči zamiast ďeťi) i w gwarach kopaniczarskich (dzeci). Niemal w żadnej gwarze czeskiej nie przeprowadzono przegłosów 'ě > a i 'e > o, w czeskim więc występują postaci sestra, bříza, viděl (siostra, brzoza, widział). W gwarze branickiej jest przegłos e > o po š, č, ž, ř, ć, dź, ň, l, j, na przykład ňobudźoćo, sklop, pijo (nie będziecie, sklep, pije). Wzdłużenie zastępcze istnieje nadal zwłaszcza w dialektach wschodniomorawskich (na przykład kopál zamiast kopal), w gwarach laskich są refleksem wzdłużenia zastępczego samogłoski pochylone (na przykład kopoł zamiast kopáł).
W Czechach właściwych najwyraźniej wyodrębnia się gwara praska. Dalsze specyficzne grupy dialektów istnieją około Pilzna i w Czechach wschodnich, gdzie zachowała się dwuwargowa wymowa w (na przykład prauda). Na granicy z Morawami występują przejściowe dialekty czesko-morawskie.
Morawy są bardziej zróżnicowane gwarowo niż Czechy właściwe, gdzie używany jest język ogólnoczeski. Na Morawach i Śląsku czeskim rozróżnia się grupę środkowomorawską (hanacką), wschodniomorawską (wałaską oraz słowacką), laską i kopaniczarską. Odrębny zespół gwar tworzą gwary wschodniolaskie, nawiązujące na północy Moraw na gwary zachodniej Słowacczyzny. Wskutek języka słowackiego gwary wschodniomorawskie rozpadły się na dwie podgrupy. Najbardziej archaiczna jest gwara Wołoszczyzny morawskiej, gdzie jest jeszcze różnica w wymowie i/y i l/ł. Gwara ta jest bliższa dialektom laskim i czadeckim niż czeszczyźnie literackiej, chociaż zachowała ona dawny iloczas (długość fonologiczną), różny jednak od stanu ogólnoczeskiego. Leksyka zawiera sporo karpatyzmów.
Gwary Słowacczyzny morawskiej zbliżone są znacznie do dialektu wałaskiego, lecz fonetycznie są one bardziej podobne do przyległych gwar Słowaczyzny węgierskiej (rejon etnograficzny Záhorie). Na podstawie gwar rejonu etnograficznego Slovácko powstał literacki mikrojęzyk, użyty przez Zdeňka Galuškę w książce Slovácko sa súdí aj nesúdí (Słowacczyzna morawska się sądzi i nie sądzi). Gwary Słowacczyzny różnią się od pozostałych gwar wschodniomorawskich jednakową wymową i/y oraz brakiem słownictwa karpackiego (karpatizmów wołoskich).
Dla dialektu hanackiego charakterystyczna jest szeroka wymowa samogłosek y oraz u, na przykład rebe (ryby), čoňo (gębę). Ogólnoczeskie dyftongi ej, ou uległy monoftongizacji, na przykład malé (mały, por. malej), staró (starą, por. starou). Gwary wschodniomorawskie nie przeprowadziły przegłosu u > i oraz a > e, występuje tam więc našú zamiast naší (naszą), podívaj sa zamiast podívej se (popatrz) itp.
Na skrajnym wschodzie Moraw w Białych Karpatach używany jest w kilku wsiach dialekt języka słowackiego (tzw. dialekt kopaniczarski), w którym czas przeszły tworzy się końcówką historycznie wywodzącą się z aorystu jak w gwarach śląskich (na przykład pasłach). Występuje tu również odrębny fonem dz (na przykład cudzy), który jest w innych gwarach czeskich tylko wariantem kombinatorycznym. Czeskie ť, ď wymawia się tam jak c, dz (na przykład dzeci), więc tak samo jak w gwarach mieszanych polsko-słowackich na wschodzie Słowacji. Odmiana miękkich przymiotników ma co do postaci słowackie końcówki (na przykład obecňá zamiast obecní), lecz ostatnia spółgłoska pozostaje miękką. W celowniku i miejscowniku rzeczowników rodzaju żeńskiego przeprowadzono usunięcie palatalizacji spółgłoski przed końcówką, mówi się więc o matke zamiast matce. Wszystkie czasowniki mają w 1. osobie l. p. końcówkę -m, powstałą drogą wyrównania analogicznego (zgodne końcówki wschodniolaskie są wynikiem rozłożenia nosówki w wygłosie), na przykład čtem zamiast čtu, kupujem zamiast kupuji/u.
Gwary laskie najbliższe są ze wszystkich gwar czeskich językowi polskiemu. Dwie ich cechy powstały pod wpływem polskim: brak długości fonologicznej oraz istnienie samogłosek pochylonych (tylko w części Laszczyzny). Inne cechy zgodne z polskim są zachowaniem stanu praczeskiego (na przykład akcent na przedostatniej sylabie). W gwarach tych więc mówi się jo sym był (ja byłem), vidźełech (widziałem), śeno je skludzune itd. Na terenach, które stykały się od dawna z gwarami śląskimi polskiego typu, zapanowało nima hiperpoprawnie) we wszystkich pozycjach czeskiego není. Gwara Morawskiej Ostrawy stanowi podstawę ówczesnego interdialektu śląskiego. Wyraźną cechą gwar wschodniolaskich jest zachowanie względnie refleksy nosówek (rozłożonych). Końcówka biernika rzeczowników rodzaju żeńskiego -em powstała rozłożeniem pierwotnej nosówki w wygłosie. W ostatnim czasie ulega całkowitemu odnosowieniu.
W części Głubczyckiego i Raciborskiego używa się w kilku wsiach czeskiej gwary opawskiej. Mieszkańcy tych wsi nazywają się Morawcami i swój język „morawskim”.
Interdialekt ogólnoczeski powstał na podstawie gwary środkowoczeskiej (praskiej). Jest on charakteryzowany szeregiem zmian samogłoskowych, które miały miejsce często już w XV wieku, częściowo pod wpływem niemieckim. Samogłoski i i y zlały się, czego wynikiem był synkretyzm pewnych postaci przymiotników. Zgodnie z rozwojem w języku niemieckim długie ý przeszło przez aj w ej (diftongizacja) i pierwotne é zmieniło się na ý. Z długiego ú powstała przez au dwugłoska ou. W dodatku miał miejsce przegłos 'u > i oraz 'a > e, na przykład našú > naší, naša > naše.
| Odmiana | Przykład | Przykład |
|---|---|---|
| literacki | Dej mouku ze mlýna na vozík. | Měla jsem dvě děti. |
| ogólnoczeski | Dej mouku ze mlejna na vozejk. | Měla sem dvě děti. |
| hanacki | Dé móko ze mléna na vozék. | Měla sem dvě děti. |
| górnoostrawski | Daj muku ze młyna na vuzek. | Měła sym dvě dźeći. |
| kopaniczarski | Daj múku ze muýna na vozík. | Mauach dve dzeci. |
W średniowieczu język czeski był dla polskiego jednym z głównych źródeł zapożyczeń językowych.
Wpływy czeszczyzny na polszczyznę dzielimy dwojako:
| wersja czeska | wersja polska |
|---|---|
| Všeobecná deklarace lidských práv[2] | Powszechna deklaracja praw człowieka |
| Článek 1. Všichni lidé rodí se svobodní a sobě rovní co do důstojnosti a práv. Jsou nadáni rozumem a svědomím a mají spolu jednat v duchu bratrství. | Artykuł 1. Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa. |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
