43 Eskadra Towarzysząca

43 eskadra towarzysząca – pododdział lotnictwa Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.

43 Eskadra Towarzysząca

43 Eskadra Obserwacyjna

Godło eskadry
Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1 lipca 1929
Rozformowanie	18 września 1939
Dowódcy
Pierwszy	kpt. pil. Kazimierz Benz
Ostatni	kpt. obs. Władysław Dawidek
Działania zbrojne
kampania wrześniowa
Organizacja
Dyslokacja	Toruń we wrześniu 1939 I pluton Podgórz Popioły Walentynowo Falborz Lubień II pluton Niedźwiedź Chełmoniec Kiełpiny Jastrzębie Poczałkowo Wieniec Łagiewniki Lubień cała eskadra Piotrów Grabów Luszyn Brzezia
Rodzaj sił zbrojnych	Wojsko[uwaga 1]
Rodzaj wojsk	Lotnictwo
Podległość	4 Pułk Lotniczy

W 1929 w Toruniu została utworzona 43 eskadra towarzysząca. W kampanii wrześniowej, jako eskadra obserwacyjna, walczyła w składzie Armii „Pomorze”.

Godło eskadry^[1][2][3]:

• „Chrabąszcz” w kolorze czarnym, z błękitnobiałymi końcówkami skrzydeł na tle białego pięcioboku z czerwoną obwódką.

Formowanie, szkolenie i zmiany organizacyjne

43 eskadra towarzysząca został sformowana na podstawie rozkazu dowódcy 4 pułku lotniczego w Toruniu nr 150/29 z 1 lipca 1929, wydanym w wykonaniu rozkazu Ministra Spraw Wojskowych nr 1513/29 tjn. Og.-Org. Początkowo utworzono dwa plutony po trzy samoloty^[4]. Na ich uzbrojeniu znajdowały się samoloty różnych typów m.in. Potez XV, Potez XXVII, Hanriot 28 i PWS-5^[5]. Eskadra wchodziła w skład I dywizjonu liniowego^[6]. W lipcu 1930 eskadra poleciała na swoją pierwszą szkołę ognia lotniczego na poligon Toruń-Podgórze. W drugiej połowie 1930 przystąpiono do organizacji III/43 plutonu^[5]. Na przełomie czerwca i lipca 1931, I/43 pluton wziął udział w ćwiczeniach szkieletowych w rejonie Brześcia. Wyniki pracy załóg potwierdziły przydatność lotnictwa towarzyszącego dla potrzeb bliskiego wsparcia i łączności lotniczej między sztabami. W lipcu eskadra otrzymała pierwsze samoloty PZL Ł-2^[5]. W sierpniu i wrześniu I/43 pluton współpracował podczas ćwiczeń na Pomorzu z Brygadą Kawalerii „Toruń”. Pozostałe plutony, startując z lotniska Sławkowo, działały na korzyść 18 pułku ułanów. Latając w trudnych warunkach atmosferycznych, uszkodzono 2 PWS-5. W grudniu wszystkie trzy plutony zostały wyposażone w samoloty PZL Ł-2. W czerwcu 1932 II/43 pluton odleciał na poligon Biedrusko. Tam ćwiczył z jednostkami DOK nr VII. W sierpniu I/43 pluton odbył ćwiczenia na terenie Pomorza, a III/43 pluton startując z lotnisk Ruda, Rozprza, Częstochowa, Olkusz i Chrzanów, działał na korzyść sztabów ogólnowojskowych podczas ćwiczeń międzydywizyjnych. Na przełomie lat 1932 i 1933 eskadra została wyposażona w nowe samoloty Lublin R-XIII^[7]. W lutym 1934 poszczególne plutony ćwiczyły z pułkami 4 Dywizji Piechoty, a w lecie z 16 Dywizją Piechoty i Brygadą Kawalerii „Poznań”. Na szkole ognia ćwiczono z oddziałami 8 Grupy Artylerii^[8]. W styczniu 1935, podczas międzygarnizonowych ćwiczeń zimowych, plutony współpracowały z jednostkami 16 Dywizji Piechoty. ćwiczenia letnie eskadra odbywała w rejonie Włocławka i na poligonie Czerwony Bór. Wzięła też udział w koncentracji lotnictwa w Warszawie. W zawodach sportowych 4 pułku lotniczego, w konkurencji „wielobój oddziałowy”, zespół 43 eskadry zajął II miejsce. W czasie ćwiczeń letnich w 1936, I pluton ćwiczył z 15 Dywizją Piechoty, a II pluton, po ćwiczeniach z 16 Dywizją Piechoty, uczestniczył w koncentracji i manewrach 16. i 4 Dywizji Piechoty. III pluton wspierał oddziały 10 Dywizji Piechoty^[9]. W wyniku reorganizacji lotnictwa, jesienią zaczęto tworzyć 46 eskadrę towarzyszącą. Jednostka została utworzona na bazie III/43 plutonu. 43 eskadra została zredukowana do 2 plutonów i weszła w skład nowo tworzonego II/4 dywizjonu towarzyszącego^[10]. W lutym 1938 załogi ćwiczyły działania taktyczne, a latem prowadzono strzelania lotnicze na poligonie Toruń^[11].

Działania 36 eskadry obserwacyjnej w 1939

Zagrożenie militarne ze strony Niemiec spowodowało konieczność intensyfikacji doskonalenia personelu latającego i technicznego. Już od marca 1939 do eskadry wcielano rezerwistów powoływanych indywidualnie kartami MOB. Przygotowywano też sprzęt lotniczy i tabor samochodowy dla obu plutonów usamodzielniając je taktycznie^[11].

Mobilizacja eskadry

Mobilizacja eskadry została przeprowadzona w dniach 24 i 25 sierpnia 1939 na macierzystym lotnisku w Toruniu. W zasadzie było to tylko uzupełnienie wyposażenia technicznego oraz taboru samochodowego, gdyż jednostki bojowe 4 pułku lotniczego osiągnęły wcześniej pełną gotowość bojową ze względu na bliskość granicy z Niemcami. Od 26 sierpnia personel eskadry przebywał stale na terenie lotniska. Zgodnie z planem I/43 pluton oddany został do dyspozycji dowódcy Armii „Pomorze”, a II/43 pluton miał podlegać dowódcy Grupy Operacyjnej „Wschód”^[12][13]. 31 sierpnia rzut kołowy eskadry odjechała na lotnisko Toruń-Katarzynki, a samoloty obu plutonów z załogami pozostawały nadal na lotnisku toruńskim^[1].

Działania eskadry w kampanii wrześniowej

W kampanii wrześniowej eskadra walczyła w składzie lotnictwa Armii „Pomorze”^[3][14][15]. Na uzbrojeniu pododdziału znajdowało się początkowo siedem samolotów obserwacyjnych Lublin R-XIIID i dwa samoloty łącznikowe RWD-8^[16][12]}.

1 września dowódca eskadry i załogi II/43 plutonu odleciały na lądowisko Niedźwiedź. Samoloty I/43 plutonu pozostawały na lotnisku w Toruniu. Pierwszy lot bojowy wykonali por. obs. Tadeusz Galler i ppor. pil. Andrzej Wojciechowski. Załoga miała sprawdzić, czy zostały wysadzone mosty w Tczewie oraz przekazać rozkaz dla dowódcy 2 batalionu strzelców o wykonaniu podtopień^[17]. Po wykonaniu zadania, załoga wróciła na lotnisko^[18]. W tym czasie Luftwaffe bombardowała toruńskie lotnisko. Po kolejnym ataku bombowców, załogi odleciały na lotnisko Katarzynki. Po południu na rozpoznanie w okolicach Nakła nad Notecią poleciała załoga ppor. Bernard Owczarczak i kpr. pil. Józef Andrzejewski. Samolot został ostrzelany przez własną obronę przeciwlotniczą i przymusowo lądował. Ranny obserwator wrócił po 3 dniach do jednostki, a pilot odwieziony został do szpitala w Bydgoszczy^[19]. Kolejna załoga: ppor. obs. Wieczorek i kpr. pil. Jasiński rozpoznawali odcinek Brodnica–Grudziądz. Zostali ostrzelani przez niemieckie samoloty, a lądując przygodnie, rozbili samolot. Załoga większych obrażeń nie odniosła. W tym czasie załogi II/43 plutonu prowadziły rozpoznanie na wschodnim brzegu Wisły. Rejon jeziora Święte aż po Freistadt oraz obszar na północ od Jabłonowa rozpoznawała załoga: ppor. obs. Marian Stefański i kpr. Michał Andrzejewski. Po południu sytuację na kierunku Jabłonowo śledzili ppor. obs. Włodzimierz Scheunert i kpr. pil. Kazimierz Gawenda. Obie załogi wróciły na lotnisko z postrzelanymi samolotami^[20]. 2 września załoga: por. obs. Eugeniusz Siedlecki i ppor. pil. Andrzej Wojciechowski wykonała lot rozpoznawczy na korzyść sztabu armii. Por. obs. Tadeusz Galler poleciał na RWD-8 z meldunkami do Kwatery Głównej lądując na lotnisku Mokotowskim. Z powodu ciemności, w locie powrotnym, lądował w Płocku, skąd rano następnego dnia przyleciał do Torunia. W tym dniu II/43 pluton przeniósł się na lądowisko Kiełpin. W południe załoga ppor. Słomiński i ppor. Targowski kierowała ogniem artylerii. W trakcie wykonywania zadania Polacy byli dwukrotnie spędzani przez Messerschmitty asekurujące własny samolot rozpoznawczy. Po południu kpt. Władysław Dawidek i kpr. Ryszard Kopytowski prowadzili rozpoznanie na korzyść dowódcy armii. Tego dnia, z rozkazu dowódcy Pomorskiej Brygady Kawalerii, przyleciały do Torunia 3 samoloty I/46 plutonu, które wraz z załogami wcielono do I/43 plutonu^[21]. 3 września por. obs. Eugeniusz Siedlecki z ppor. pil. Jerzym Sobolewskim rozpoznawali na RWD-8 rejon Świecia, a por. obs. Mirosław Pszczółkowski z ppor. pil. Janem Elsnerem patrolowali obszar na zachód od przepraw pod Chełmnem. Po południu por. Tadeusz Jesionowski z kpr. Michałem Andrzejewskim polecieli na rozpoznanie Wisły na odcinkach Fordon–Grudziądz i Gniew–Grudziądz. Załoga wylądowała w rejonie stanowiska dowodzenia 65 pułku piechoty i tam przekazała wyniki rozpoznania^[21]. 4 września I/43 pluton przegrupował się na lotnisko Toruń-Podgórz. Stamtąd por. Siedlecki z kpr. Michałem Andrzejewskim rozpoznawali tereny na zachód od Inowrocławia. II/43 pluton przemieścił się na lądowisko Chełmoniec. Stąd wykonał dwa loty rozpoznawcze na korzyść GO „Wschód”. 5 września nastąpiły kolejne zmiany lotnisk. II pluton został przesunięty na lądowisko Jastrzębie i miał nadal pracować dla potrzeb Grupy Operacyjnej generała Mikołaja Bołtucia z zadaniem rozpoznania ubezpieczeń czołowych wroga. I/43 pluton odszedł na lądowisko Popioły do dyspozycji Grupy Operacyjnej gen. Juliusza Drapelli. Po południu kpt. obs. Władysław Dawidek z kpr. Ryszardem Kopytowskim rozpoznawali rejon Grudziądza, a podporucznicy Wieczorek z Elsnerem współpracowali z artylerią 16 Dywizji Piechoty. Po południu ppor. Słomiński z ppor. Targowskim rozpoznawali kolumny na drogach Kowalewo–Chełmża–Unisław–Lubicz. W okolicy Grębocina samolot ostrzelały oddziały własne. Załoga wyszła bez obrażeń. W tym czasie ppor. Stefański i kpr. Gawenda penetrowali drogi Kowalewo–Wąbrzeźno–Golub-Dobrzyń. Wieczorem samoloty II/43 odleciały do Poczałkową. Przy lądowaniu st. sierż. Henryk Rejchel rozbił samolot^[22].

6 września załogi obu plutonów wykonały po kilka zadań rozpoznawczych. 7 września I/43 pluton przegrupował się na lądowisko Walentynowo. Stąd latano między innymi w rejon Torunia rozpoznając na korzyść dowódcy grupy operacyjnej. O zmroku także II/43 pluton zmienił lotnisko – samoloty poleciały do Wieńca. 8 września I pluton wykonał 3 loty rozpoznawcze w rejon Chełmży i 1 lot łącznikowy. Wieczorem przeniósł się na lotnisko Folborz. Natomiast załogi 11/43 odleciały do Łagiewnik. 9 września załoga ppor. Słomiński i st. sierż. Rejchel rozpoznawała drogi Brześć Kujawski–Piotrków Kujawski–Sępólno–Koło. Ponadto miała sprawdzić, czy most na Warcie w Kole jest zniszczony, a w drodze powrotnej rozpoznać po osi Koło–Kłodawa–Krośniewice. Równolegle por. Jesionowski z kpr. M. Andrzejewskim rozpoznawali sytuację na szosie Koło–Strzałkowo. W tym dniu nastąpiło połączenie obu plutonów na lotnisku Lubień 10 września lotów nie wykonywano. W tym dniu eskadra posiadała 4 samoloty R-XIII i 1 niesprawny RWD-8^{[23][uwaga 2]} 11 września załoga: ppor. Słomiński z ppor. Targowskim rozpoznawała drogi Kowal–Włocławek–Nieszawa i przeprawy przez Wisłę w okolicy Nieszawy. Na drodze Służewo–Podgórz zauważono drobne patrole nieprzyjaciela. Przepraw nie wykryto. Załoga por. Siedleckiego z ppor. Wojciechowskim rozpoznawała na kierunkach Radziejów i Piotrków Kujawski. Wykryto jedynie mały oddział zmotoryzowany w okolicy Radziejowa. W nocy eskadra zmieniła lotnisko, przechodząc do Piotrkowa. 12 września lotów prawdopodobnie nie było^[23]. 13 września por. obs. Pszczółkowski z ppor. pil. Elsnerem polecieli na rozpoznanie rejonu Żyrardów–Łowicz.
Przebieg lotu opisał dowódca eskadry we wniosku odznaczeniowym dla ppor. Elsnera^[25]:

Dnia 13 września 1939 roku wykonywał zadanie rozpoznania rejonu na płd. m. Piątek. Przy przelatywaniu linii frontu samolot ostrzelany i jeden pocisk po przebiciu dwóch rur stalowych kadłuba trafił ppor. Elsnera, zatrzymując się w okolicy kręgosłupa. Ppor. Elsner pomimo rany kontynuował lot. Po skończeniu zadania, mimo rozkazu obserwatora nie lądował tuż za linią frontu, lecz na lotnisku eskadry i po wylądowaniu zemdlał. Mimo rany ppor. Elsner wykonał zadanie, które było bardzo ważne w tym czasie. Przez lądowanie na lotnisku ułatwił szybkie dostarczenie meldunku o sytuacji, gdzie poruszanie się po drogach było wprost nie tylko trudne, ale poniekąd niemożliwe. Ranny ppor. Elsner zmarł w szpitalu.

Po południu nastąpiło przesunięcie eskadry na lądowisko Grabów^[26]. 14 września eskadra przeniosła się na lotnisko Luszyn. Stąd wykonano 1 lot rozpoznawczy na korzyść dowódcy Armii „Pomorze”. 15 września załoga kpt. Dawidek i kpr. Andrzejewski wystartowała na rozpoznanie zachodniego skraju Puszczy Kampinoskiej. Po wykonaniu zadania załoga wylądowała na Polu Mokotowskim. W tym czasie zostało zbombardowane lotnisko Luszyn. Eskadra przeniosła się na lądowisko we wsi Brzezia. Podczas startu z Luszyna rozbito ostatni samolot 1/43 plutonu^[27]. 16 września do Brzezia przyjechał rzut kołowy. Załoga: ppor. Słomiński i ppor. Targowski wykonała lot rozpoznawczy nad południowym rejonem walk. Było to ostatnie zadanie bojowe eskadry. 17 września dowódca eskadry nakazał odlot 3 załogom do Bazy nr 4 w Lublinie. Wystartowali: ppor. obs. Stefański i kpr. pil. Kopytowski. Ich dalszy los nie jest znany. Kolejnym samolotem lecieli: ppor. obs. Słomiński i ppor. pil. Targowski. Z braku paliwa lądowali koło Białej Podlaskiej. Po uzupełnieniu paliwa, dolecieli do Lublina, ale nie zastali tam żadnej jednostki lotniczej. Skierowali się zatem do Lwowa, a następnie do Brzeżan. Tam dołączyli do rzutu kołowego 151 eskadry myśliwskiej i przekroczyli granicę rumuńską w Śniatyniu. Trzecia załoga: ppor. obs. Soltysiński i kpr. pil. Gawenda musiała przymusowo lądować koło Radzynia Podlaskiego. Tam dostała się do niewoli^[27].

Bilans działań^[28][29]

Działania eskadry
	Loty bojowe	w tym łącznikowe	Zestrzelenia
	65	12	0
Straty eskadry
Polegli	ppor. Jan Elsner
Ranni	kpr. Józef Andrzejewski
sowiecka niewola	ppor. Marian Antoni Stefański †1940 Charków
Zaginieni	kpt. Władysław Dawidek, ppor. Tadeusz Soltysiński, kpr. Michał Andrzejewski, kpr. Kazimierz Gawenda
Samoloty
Stan	Uzupełnienie	Zniszczone	Ewakuacja
7 Lublin R-XIIID	3[uwaga 3]	10	0

Żołnierze eskadry

Dowódcy eskadry^[30][1]

Stopień	Imię i nazwisko	Okres
kapitan pilot	Kazimierz Benz	1 VII 1929 – 25 X 1930
kapitan pilot	Jerzy Bohuszewicz	25 X1930 – 21 III 1933
kapitan pilot	Stanisław Krzymowski	21 III 1933 – 02 XII 1935
kapitan pilot	Kazimierz Benz	2 XII 1935 – 16 V 1936
kapitan pilot	Tadeusz Czołowski	1 IV 1936 – VII 1936
major pilot	Roman Rudkowski	VII 1936 – 01 IX 1937
kapitan pilot	Roman Rypson	1 IX 1937 – 21 III 1938
kapitan obserwator	Władysław Emil Dawidek	21 III 1938 – 18 IX 1939

Personel eskadry w marcu 1939^{[31][uwaga 4]}

Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko	Przydział we wrześniu 1939
dowódca	kpt. Roman Rypsoń
dowódca I/43	por. Tadeusz Pokoniewski
dowódca II/43	por. Tadeusz Kuryłło
obserwator	ppor. piech. Bernard Owczarzak
obserwator	ppor. art. Marian Antoni Stefański
pilot	chor. Cyprian Tomczak

Personel eskadry we wrześniu 1939^[33][17]

Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko
dowódca eskadry	kpt. obs. Władysław Emil Dawidek[uwaga 5]
szef eskadry	st. sierż. Kazimierz Stachurski
	I pluton	II pluton
dowódcy plutonu	por. obs. Eugeniusz Siedlecki	por. obs Tadeusz Stefan Jesionowski[uwaga 6]
obserwatorzy	por. Tadeusz Galler	ppor. Marian Antoni Stefański
	ppor. Bernard Owczarzak	ppor. Stanisław Słomiński
	ppor. Przybyłowicz	ppor. rez. Tadeusz Edward Sołtysiński[uwaga 7]
	ppor. rez. Stanisław Wieczorek	ppor. rez. Włodzimierz Scheunert (Szeunert, Szejnert)[uwaga 8]
piloci	ppor. rez. Jan Elsner	ppor. rez. Stanisław Targowski
	ppor. Andrzej Wojciechowski	pchor. rez. Erwin Janusz
	kpr. Józef Andrzejewski	st. sierż. Henryk Rejchel
	kpr. Józef Jasiński	kpr. Michał Andrzejewski
	kpr. Jan Rink	kpr. Kazimierz Gawenda[uwaga 9]
		kpr. Ryszard Kopytowski
szefowie mechaników	st. majster wojsk. Władysław Sztul	mł. majster wojsk. Adam Peimel

Wypadki lotnicze

• 15 grudnia 1934 w wypadku pod Sokołowem zginęli por. pil. Józef Zacharewicz i por. obs. Bronisław Dubniewicz^[41].
• 23 marca 1936 w locie służbowym na samolocie Lublin R-XIII nr 56.26 w okolicach Jachcic zginęła załoga: ppor. obs. Józef Korsak i kpr. pil. Edward Szulc^[9].

Samoloty eskadry

W 1928 na uzbrojeniu eskadry znajdowały się samoloty różnych typów m.in. Potez XV, Potez XXVII, Hanriot 28 i PWS-5^[5]. W 1935 samoloty eskadry otrzymały kolejne numery: od 51T do 66T^[41]. We wrześniu 1939 na uzbrojeniu eskadry znajdowało się 7 samolotów Lublin R.XIII^[42].

• 
  Hanriot H.28
• 
  PWS-5
• 
  PZL Ł.2
• 
  Lublin R.XIII
  (1933–1939)
• 
  RWD-8
  (szkolny)

Uwagi

1. Ustawa z dnia 9 kwietnia 1938 roku o powszechnym obowiązku obrony (Dz.U. z 1938 r. nr 25, poz. 220). W skład Sił Zbrojnych II RP wchodziły wojska lądowe nazywane ówcześnie wojskiem i Marynarka Wojenna. Wojsko składało się z jednostek organizacyjnych wojska stałego i jednostek organizacyjnych Obrony Narodowej, a także jednostek organizacyjnych Korpusu Ochrony Pogranicza.
2. Według Bauera i Polaka, w dniu 10 września eskadra dysponowała 3 samolotami typu R-XIII^[24].
3. Trzy samoloty R-XIIID przekazano do I/46 plutonu
4. Wykaz zawiera obsadę jednostki według stanu bezpośrednio przed rozpoczęciem mobilizacji pierwszych oddziałów Wojska Polskiego w dniu 23 marca 1939, ale już po przeprowadzeniu ostatnich awansów ogłoszonych z datą 19 marca 1939^[32].
5. Major Władysław Emil Dawidek ur. 10 sierpnia 1906 we Lwowie, w rodzinie Henryka Emila. Na stopień kapitana został mianowany ze starszeństwem z 19 marca 1938 i 24. lokatą w korpusie oficerów lotnictwa, grupa liniowa^[34]. W czasie kampanii wrześniowej dostał się do niemieckiej niewoli. Przebywał w Oflagu VII A Murnau^[35] . Zmarł w 1953.
6. Tadeusz Stefan Jesionowski ur. 2 września 1913 w Kaliszu, w rodzinie Juliana i Marii. Absolwent Szkoły Podchorążych Artylerii w Toruniu. 4 sierpnia 1934 Prezydent RP Ignacy Mościcki mianował go podporucznikiem ze starszeństwem z 15 sierpnia 1934 i 74. lokatą w korpusie oficerów artylerii, a minister spraw wojskowych wcielił do 1 pac^[36]. Na stopień porucznika został mianowany ze starszeństwem z 19 marca 1938 i 68. lokatą w korpusie oficerów artylerii^[37]. Od 1 października 1939 do 1 kwietnia 1945 przebywał w niemieckiej niewoli, w Oflagu II C Woldenberg^[35] .
7. Tadeusz Edward Sołtysiński ur. 13 października 1903. Na stopień podporucznika został mianowany ze starszeństwem z 1 stycznia 1932. W 1934 posiadał przydział w rezerwie do 4 pułku lotniczego^[38]. W czasie kampanii wrześniowej dostał się do niemieckiej niewoli. Przebywał w Oflagu II C Woldenberg^[35] .
8. Włodzimierz Scheunert ur. 9 września 1907 w Moskwie^[39], w rodzinie Artura Karola i Kazimiery z Ponikowskich. Na stopień podporucznika został mianowany ze starszeństwem z 1 stycznia 1936 i 9. lokatą w korpusie oficerów rezerwy aeronautyki, grupa liniowa^[40]. W czasie kampanii wrześniowej dostał się do niemieckiej niewoli^[35] .
9. kpr. Kazimierz Gawenda ur. 28 listopada 1918 w Poznaniu. W czasie kampanii wrześniowej dostał się do niemieckiej niewoli^[35] .

Przypisy

1. Pawlak 1991 ↓, s. 381.
2. Pawlak 1989 ↓, s. 304.
3. Pawlak 1982 ↓, s. 215.
4. Sławiński 1983 ↓, s. 40.
5. Pawlak 1989 ↓, s. 305.
6. Sławiński 1983 ↓, s. 43.
7. Pawlak 1989 ↓, s. 306.
8. Pawlak 1989 ↓, s. 307.
9. Pawlak 1989 ↓, s. 309.
10. Pawlak 1989 ↓, s. 310.
11. Pawlak 1989 ↓, s. 311.
12. Sławiński i historia ↓, s. 6.
13. Ciechanowski 1982 ↓, s. 53.
14. Koliński 1978 ↓, s. 94.
15. Stachoń 1941 ↓, s. 1.
16. Koliński 1978 ↓, s. 92.
17. Pawlak 1982 ↓, s. 216.
18. Pawlak 1991 ↓, s. 383.
19. Pawlak 1982 ↓, s. 217.
20. Pawlak 1991 ↓, s. 384.
21. Pawlak 1991 ↓, s. 385.
22. Pawlak 1991 ↓, s. 385-386.
23. Pawlak 1991 ↓, s. 386.
24. Bauer i Polak 1983 ↓, s. 335.
25. Pawlak 1991 ↓, s. 386-387.
26. Pawlak 1982 ↓, s. 218.
27. Pawlak 1991 ↓, s. 387.
28. Pawlak 1991 ↓, s. 387-388.
29. Pawlak 1982 ↓, s. 219.
30. Pawlak 1989 ↓, s. 304-311.
31. Rybka i Stepan 2006 ↓, s. 783.
32. Rybka i Stepan 2006 ↓, s. VI.
33. Pawlak 1991 ↓, s. 381-383.
34. Rybka i Stepan 2003 ↓, s. 439.
35. Straty ↓.
36. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 12 z 15 sierpnia 1934 roku, s. 214, 223.
37. Rybka i Stepan 2003 ↓, s. 460.
38. Rocznik Oficerski Rezerw 1934 ↓, s. 162, 669.
39. Straty ↓, tu 22 października 1907.
40. Rybka i Stepan 2003 ↓, s. 173, jako Szejnert.
41. Pawlak 1989 ↓, s. 308.
42. Pawlak 1991 ↓, s. 388.

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2022-01-19].
• Rocznik Oficerski Rezerw 1934. Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych, 1934.
• Piotr Bauer, Bogusław Polak: Armia „Poznań” w wojnie obronnej 1939. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1983. ISBN 83-210-0385-0.
• Konrad Ciechanowski: Armia „Pomorze” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1982. ISBN 83-11-06793-7.
• Izydor Koliński: Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego (lotnictwo). Formowanie, działania bojowe, organizacja i uzbrojenie, metryki jednostek lotniczych. Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Cz. 9. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
• Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4.
• Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1982. ISBN 83-206-0281-5.
• Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0795-7.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935-1939. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 2003. ISBN 83-7188-691-8.
• Kazimierz Sławiński: Lotnisko toruńskie 1920-1945. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1983, seria: Biblioteczka Skrzydlatej Polski. ISBN 83-206-0378-1.
• Bolesław Stachoń: Sprawozdanie z działań lotnictwa Armii „Pomorze”. [w:] teczka B.I.25b [on-line]. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, 1941. [dostęp 2019-08-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-08-24)].
• Kazimierz Sławiński: Zarys historii 43 i 46 eskadry obserwacyjnej 1939. Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie. [dostęp 2019-09-11].
• Program „Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką”. Fundacja „Polsko-Niemieckie Pojednanie”. [dostęp 2021-05-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-11)].