From Wikipedia, the free encyclopedia
Canadà (oficialament Canada; en anglés: [ˈkænədə],[1][2] en francés: [kanaˈda], localament [kanaˈdɑ]) es lo segond país del mond per la superfícia totala, e lo pus grand de las Americas. Es bordat al nòrd-oèst per l'estat estatunidenc d'Alaska e al sud per lo territòri continental dels Estats Units d'America e s'espandís d'èst en oèst entre Ocean Atlantic e Ocean Pacific. Lo gentilici es canadian -a (o canadenc -a).
Lo territòri del Canadà actual foguèt abitat durant millenis per diferents pòbles aborigèns. A partir de la fin del sègle XV, d'expedicions colonialas britanicas e francesas explorèron, e pus tard poblèron, la region de la còsta atlantica. França cediguèt totas sas colonias d'America del Nòrd a la Granda Bretanha en 1763 après la Guèrra de Sèt Ans. En 1867, amb l'union de tres colonias britanicas dins la Confederacion canadenca, Canadà èra format d'un dominion federal de quatre províncias. Comencèt una reünion de províncias e territòris cap a un processus d'autonomia, qu'abotirà al Canada Act en 1982.
Canadà es un estat federal governat coma una democracia parlamentària e una monarquia constitucionala, amb Carles III coma cap d'estat. Lo país e oficialament bilingüe e multicultural al nivèl federal, amb una populacion d'aproximativament 37 millions de personas en 2021. L'economia de Canadà es una de las pus importanta al mond que depend largament de sas ressorsas naturalas e del negòci internacional, particularament amb los Estats Units, amb los quals las relacions foguèron longas e complicadas. Per son PIB per abitant , lo país se classa al noven reng mondial, e al sesen reng per son indici del desvolopament uman. Es tanben ben classat al nivèl internacional per l'educacion, la qualitat de vida, la tranparància de govèrn, e la libertat del comèrci. Canadà es sòci del G7, G8, G20, OTAN, OCDE, OCM, Commonwealth, Francofònia, OAS, APEC, e de las Nacions Unidas.
Lo nom Canadà ven del mot laurencian (lenga iroquesa) kanata, que significa "vilatge" o "poblament". En 1535, los abitants indigènas de la region de la vila de Quebèc actuala utilizèron aqueste mot per dirigir l'explorador francés Jacques Cartier cap al vilatge de Stadacona[3]. Pus tard Cartier utilizèt lo tèrme de Canadà per designar non solament aqueste vilatge, mas tanben l'airal entièr de la tribú de Donnacona (cap de Stadacona); en 1545, los libres e las mapas europèas comencèron de se referir a aquela region jol nom de Canadà[4].
Coma per leis autrei pòbles d'America dau Nòrd, la populacion dau Canadà actuau es eissida de la mescla de quatre ensems principaus :
Leis informacions sus l'istòria deis Amerindians son fòrça raras avans lo sègle XVI. A l'arribada dei premiereis explorators europèus, sièis grops principaus dominavan lo territòri canadenc actuau : leis Inuits lòng dins lei regions pus nòrdicas, leis Atabascans dins l'oèst, leis Algonquins dins l'èst, leis Iroqués dins la vau de Sant Laurenç, lei Salish au sud-oèst e de populacions siox dins lo sud.
Lo continent american èra conegut dei Vikings que l'avián descubèrt per azard en 985 ò en 986. Segon lei sagas islandesas, un grop de Vikings comandats per Leif Ericson passèt vèrs l'an 1000 un ivernatge dins un país dich « Vinland » situat a l'oèst de Groenlàndia[5]. En 1960, la descubèrta de la pichona colonia de l'Anse aux Meadows confirmèt l'existéncia d'una preséncia vikinga ponctuala en America dins lo corrent de l'Edat Mejana Centrala[6]. Pasmens, aquel interès durèt gaire e l'existéncia d'America foguèt obligada fins ais expedicions de Cristòl Colomb a la fin dau sègle XV.
Après la fin de l'Edat Mejana, lei premierei reconeissenças europèas lòng dau litorau canadenc aguèron luòc en 1497-1498 ambé lei viatges de John Cabot, explorator italian au servici d'Anglatèrra, a l'entorn de Tèrra Nòva. Pasmens, Cabot dispareguèt dins la region durant una segonda expedicion e la region interessèt plus leis Europèus fins ais annadas 1520.
Lo novelum de l'interès per lo nòrd-oèst de l'Ocean Atlantic foguèt l'òbra de Francés Ièr (1515-1547) tant que cercar lo « Passatge dau Nòrd-Oèst » vèrs Asia que contrar l'influéncia espanhòla en America. En 1524, financèt ansin l'expedicion de Giovanni da Verrazzano que reconoguèt la region e li donèt lo nom de Novèla França. Puei, a partir de 1534, una exploracion pus seriosa acomencèt sota la direccion de Jacques Cartier. De 1534 a 1542, tres viatges permetèron ai Francés de descubrir la vau de Sant Laurenç. Pasmens, lei projèctes de creacion d'una colonia permanenta mau capitèron e ges de richessa foguèt descubèrta. Lei colons subrevivents foguèron repatriats en 1543.
Dins aquò, lei Francés contunièron de frequentar la region onte de colonias-comptadors (establiments provisòris destinats au comèrci) foguèron fondadas per servir de basa ai pescaires e ai marchands de pelissas. Aquela darriera activitat comencèt de venir importanta a partir deis annadas 1580 e justifiquèt de temptativas novèlas de colonizacion. En 1608, Samuel de Champlain fondèt la Vila de Quebèc qu'es a l'origina dau poblament francés en Canadà. Pasmens, en despiech de l'establiment de relacions bònas ambé lei Hurons, la vila se desvolopèt pas e teniá solament un centenau d'abitants en 1627.
Fondada en 1627 per desvolopar la Novèla França, la Companhiá dei Cent Associats recrutèt de colons, fondèt una segonda colonia a Trois-Rivières e permetèt l'arribada de jesuistas (1632). Lei missionaris fondèron la vila de Montreal per servir de basa a l'evangelizacion deis indigèns. Pasmens, la ciutat venguèt rapidament un centre dau comèrci de pelissas e lei jesuistas s'installèron dirèctament au sen dei comunautats hurons.
Dins aquò, aqueu sistèma conoguèt tanben rapidament de problemas car un conflicte entre Hurons e plusors autrei pòbles iroqués s'acabèt per una desfacha dei premiers. Chaplats per lei venceires, lei Hurons s'installèron a proximitat de Quebèc e certanei s'integrèron a la societat coloniala. La guèrra se transformèt alora en conflicte dirècte entre Francés e Iroqués (Guèrras francoiroquesas). Lei combats causèron la falhida de la la Companhiá dei Cent Associats en 1663. Loís XIV (1643-1715) decidèt alora de transformar la colonia en província reiala.
Loís XIV nomèt un governador generau cargat dei relacions ambé leis Amerindians e leis Anglés e un intendant cargat dei finanças, de la justícia e de la polícia. Mandèt tanben de tropas regularas que permetèron d'impausar la patz ais Iroqués en 1667. Un regime dich « senhorau » organizèt la colonia. Proprietaris dei tèrras, de senhors leis arrendèron a de païsans en cambi d'una renda. De mai, leis abitants devián pagar lo dèima, cumplir de corvadas e servir au sen de la milícia.
Dins aquelei condicions, lo poblament de la província foguèt malaisada. Gràcias a una politica activa d'incitacions (tèrras donadas ai soudats après seis annadas de servici, servitors sota contract, mandadís fòrçat de fremas... etc.), la populacion passèt de 3 000 abitants en 1663 a 10 000 en 1681. Pasmens, aquel esfòrç foguèt pas perseguit e a partir deis annadas 1680, la creissença naturala foguèt l'unic factor d'aumentacion de la populacion.
En parallèl de la politica de renfòrçament dau poblament francés dins la vau de Sant Laurenç, leis autoritats de la Novèla França sostenguèron l'exploracion de la region e la creacion de contactes ambé leis Amerindians. La recèrca de Mississipí e lo desvolopament dau comèrci (pelissas) ne'n foguèron lei motors principaus.
En 1673, Louis Jolliet e Jacques Marquette passèron la region dei Grands Lacs e reconoguèron una partida importanta dau fluvi fins au Gof de Mexic. En 1682, una expedicion francesa dirigida per Cavelier de La Salle prenguèt lo contraròtle de sei bocas e una colonia i foguèt fondada en 1699.
La patz signada en 1667 entre Francés e Iroqués èra demorada precària en causa dau desvolopament dei relacions entre la Novèla França e divèrsei pòbles indigèns desirós de trobar una proteccion còntra l'expansionisme iroqués. Dins lo corrent deis annadas 1690, leis Anglés, en guèrra còntra Loís XIV en Euròpa, encoratjèron una represa de la guèrra francoiroquesa e sostenguèron leis Iroqués. Pasmens, a respèct de la premiera partida de la guèrra, lei colons s'èran adaptats ai tacticas de guerilha deis Amerindians e podián tanben comptar ambé l'ajuda de tropas regularas. Après una tiera de desfachas, leis Iroqués deguèron donc negociar e lei dos camps signèron una patz definitiva en 1701.
Poissanças rivalas en Euròpa, França e Anglatèrra exportèron rapidament sa lucha en America dau Nòrd onte lei motius de conflictes, principalament per de rasons comercialas, èran pas rars. Premier, Tèrra Nòva èra lo centre de rivalitats entre pescaires francés, que frequentavan lo nòrd de l'illa, e colons anglés installats a Saint John's.
Puei, veniá la question d'Acàdia onte de Francés s'èran installats, a la seguida d'iniciativas privadas, dins la baia de Fundy a partir de 1630. Amainatjèron la region per l'agricultura e desvolopèron de relacions comercialas ambé leis Anglés. Pasmens, en despiech d'aquelei relacions bònas, demoravan una menaça per lei colonias dau nòrd-èst deis Estats Units actuaus.
Enfin, i aviá lei tensions entraïnadas per lo comèrci de pelissas dins la baia d'Hudson, tenguda per leis Anglés, e dins lei territòris de la Novèla França. En fòra de la concurréncia entre marchands, aquò aviá subretot entraïnat la presa de contraròtle de la vau de Mississipí per França, çò que menaçava de blocar a tèrme l'expansion anglesa vèrs l'oèst.
La premiera guèrra vertadiera entre Francés e Anglatèrra en America dau Nòrd se debanèt durant la Guèrra de Succession d'Espanha (1702-1713). Se concentrèt principalament sus lei regions litoralas. Lei Francés ataquèron Tèrra Nòva en 1706 e en 1709 mai perdiguèron Acàdia en 1710. Puei, leis Anglés ataquèron la vau de Sant Laurenç onte foguèron batuats a Quebèc en 1711.
A la fin de la guèrra, en 1713, lo Tractat d'Utrecht reorganizèt la region per tenir còmpte dei combats. Acàdia passèt sota sobeiranetat anglesa mai França obtenguèt leis illas dau Cap Breton e dau Prince Edoard[7]. Lei pescaires francés gardèron sei drechs de pesca a l'entorn de Tèrra Nòva e lo limit entre lei territòris de la baia d'Hudson e de la Novèla França foguèt fixat sus la linha de partiment deis aigas.
De la Guèrra de Succession d'Espanha a la Guèrra de Sèt Ans, Quebèc conoguèt un periòde de patz relativa que favorizèt son desvolopament, especialament gràcias a la pesca e au comèrci. Vèrs 1750, la vau de Sant Laurenç, que començava d'èsser dicha Canadà segon una apelacion iroquesa, èra poblada per 60 000 colons e l'illa dau Cap Breton per 5 000. L'expansion vèrs la vau de Mississipí avián contuniat. Una tiera de fòrts e divèrseis alianças ambé lei pòbles amerindians ne'n asseguravan lo contraròtle. Pasmens, la demografa dei colonias francesas èra febla a respèct d'aquela dei territòris anglés d'America (100 000 colons còntra 1,5 milions).
_-_Teatre_d'America_dau_Nòrd.png)
La represa dei conflictes francoanglés en Euròpa dins lo corrent dau rèine de Loís XV (1715-1774) aguèt de repercussions en America. Se la Guèrra de Succession d'Àustria se limitèt a la captura de l'Illa dau Cap Breton per leis Anglés en 1745 (foguèt renduda en 1748), de tensions vivas apareguèron lòng de Mississipí onte lei combats venguèron frequents tre lo començament deis annadas 1750.
A partir de 1756, leis escaramochas se generalizèron ambé l'acomençament de la Guèrra de Sèt Ans (1756-1763). Gràcias a seis aliats amerindians e son experiéncia de la « pichona guèrra » dins lei seuvas de la region, l'armada francesa capitèt d'arrestar lei premiereis atacas anglesas en direccion de Quebèc. Pasmens, a partir de 1758, la superioritat numerica anglesa menacèt la Vila de Quebèc que capitulèt lo 18 de setembre de 1759 après un sètge de tres mes. L'annada seguenta, maugrat una brèva còntra-ofensiva (reconquista provisòria de Quebèc), lei Francés foguèron obligats de capitular. Obtenguèron pasmens d'asseguranças regardant l'usatge de sa lenga e la libertat de culte.
Maugrat la capitulacion francesa, leis Amerindians qu'èran estats aliats ai Francés contunièron de combatre leis Anglés, especialament dins la region dei Grands Lacs. En particular, en 1763, Pontiac, un cap deis Ottawes, declarèt la guèrra generala còntra lei colons anglés e menacèt Pennsilvània e Virgínia. La repòsta de Londres prenguèt la forma d'una reocupacion dei fòrts francés de Mississipí e de la disseminacion planificada de malautiás (vairòla).
Leis Anglés foguèron obligats de negociar e una proclamacion reiala reconoguèt lei drechs territòriaus deis Amerindians e fixèt leis Apalaches coma limit de la colonizacion europèa. Mau respectat per la seguida, aqueu tèxte permetèt pasmens d'amaisar lei tensions. Pontiac l'acceptèt en 1766 e son assassinat, tres ans pus tard, privèt leis indigèns dei Grands Lacs d'un cap eficaç.
Lo Tractat de París (1763) reconoguèt l'annexion anglesa de la quasi totalitat de la Novèla França, compres lei colonias de la vau de Sant Laurenç. La region prenguèt alora lo nom de « Quebèc ». Pasmens, la question dei colons francés èra pas lo problema pus important per leis autoritats anglesas d'America dau Nòrd. D'efèct, la pression coloniala dins leis Apalaches èra una menaça pus grèva car lei colons desobesissián ai restriccions impausadas per la proclamacion reiala de 1763.
Per assaiar de reglar aqueu problema, Londres decidèt de restacar lei territòris au nòrd dau riu Ohio a la colonia de Quebèc. Aquò agravèt lei tensions entre Anglatèrra e sei 13 colonias mai contentèt lei colons francofòns. De mai, lo govèrn anglés acceptèt de reconóisser la Glèisa Catolica e de mantenir lei lèis civilas francesas. Ansin, en Quebèc, la vida dei Francés cambièt gaire franc dau remplaçament d'una partida deis elèits, rintradas en França en 1763, per de marchands ò de senhors anglés.
En 1775, Quebèc demorèt donc fidèu a la corona anglesa dins lo corrent de la Guèrra d'Independéncia deis Estats Units d'America. En particular, en 1775-1776, lei milícias localas participèron a la defensa de la vau de Sant Laurenç còntra leis Estatsunidencs que deguèron finalament se retirar. Après la desfacha anglesa e l'establiment d'una frontiera novèla dins la region dei Grands Lacs, de desenaus de miliers de leialistas venguèron s'installar en Quebèc, especialament dins lei regions superioras de la vau de Sant Laurenç qu'èran gaire abitadas. Aquò entraïnèt la formacion de l'Aut Canadà (lo sud de l'Ontàrio actuau). Lei territòris francofòns formèron alora lo Bas Canadà. En 1791, lo nom « Canadà » foguèt oficialament adoptat per designar l'America dau Nòrd Britanica. Leis autrei colonias anglesas de la region (Illa dau Cap Breton, Tèrra Nòva... etc.) gardèron una existéncia distinta de Canadà.
L'exploracion dei territòris a l'oèst de Quebèc foguèt un procès relativament lòng. De Sant Laurenç ai Montanhas Rocassosas, foguèt principalament l'òbra de pioniers interessats per lo comèrci dei pelissas, activitat totjorn lucrativa. Lo pus famós foguèt Alexander Miller qu'agantèt l'Ocean Artic en 1789 e l'Ocean Pacific en 1793. Aquò permetèt d'establir lo contacte ambé lei grops principaus d'amerindians : ojibwes dins lei seuvas au nòrd dei Grands Lacs, cris a l'oèst deis ojibwes, assiniboines a l'oèst dei cris, pès negres vèrs lei Rocassosas e atabascans au nòrd-oèst. Leis inuits e divèrsei pòbes algonquins dei Rocassosas contunièron d'escapar a l'influéncia europèa.
Pasmens, totei lei pòbles indigèns foguèron pauc a pauc tocats per lei consequéncias dau comèrci dei pelissas. D'efèct, doas companhiás, la Companhiá de la baia d'Hudson e la Companhiá dau Nòrd-Oèst, se faguèron concurréncia entraïnant una multiplicacion dei comptadors e dei caças. A tèrme, la demenicion dau nombre d'animaus causèt de dificultats alimentàrias per lei tribüs amerindianas, agravadas per leis epidemias veïculadas per lei pioniers e per lei degalhs liats a la consumacion d'alcòl.
A l'oèst dei Montanhas Rocosas, maugrat quauquei reconóissenças de trapaires, l'exploracion foguèt subretot l'òbra de navigaires e de colons locaus. D'efèct, dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XVIII, plusors missions maritimas (James Cook en 1778), George Vancouver en 1791-1795... etc.) i notèron la posicion dau litorau e deis illas principalas. En 1804-1806, una mission terrèstra estatsunidenca i foguèt mandada entraïnant la creacion d'un condominium angloestatsunidenc sus la region en 1818. Puei, foguèt partejada entre lo Reiaume Unit e leis Estats Units en 1846 au nivèu dau 49en parallèl. L'illa de Vancouver venguèt alora oficialament una colonia britanica. Rapidament, la descubèrta de jaciments d'aur entraïnèt un important movement d'emigracion dins la region e la fondacion de la colonia de la Colómbia Britanica en 1858.
A partir de 1758, Londres comencèt de delegar certanei poders a sei colonias d'America dau Nòrd. Aquelei territòris conoguèron una tiera d'evolucions institucionalas que causèron de tensions, especialament entre l'autoritat britanica e lei dos Canadà. Ansin, la Novèla Escòcia foguèt dotada d'una assemblada representativa en 1758. Foguèt seguida de l'Illa dau Prince Edoard en 1789 e dau Novèu Brunswick en 1784. En 1791, un Acte constitucionau devesiguèt la colonia de Quebèc entre l'Aut Canadà (l'Ontàrio actuau) e lo Bas Canadà (lo Quebèc actuau) e i creèt una assemblada legislativa. Pasmens, dins lo Bas Canadà, lo poder executiu demorèt entre lei mans dei Britanics.
Aquela maufisança aguèt ges de consequéncia durant la Guèrra de 1812-1815, temptativa deis Estats Units de conquistar l'America dau Nòrd Britanica. Au contrari, lei milicians dau Bas Canadà se destinguiguèron durant lei combats, especialament a Châteauguay e au mas Crysler. En 1815, lo conflicte, vengut fòrça impopular ais Estats Units s'acabèt per la restauracion dau statu quo ante bellum[8].
Lo ròtle dei milícias popularas dins la defensa de Canadà entraïnèt rapidament de revendicacions politicas au sen de la populacion. Dins l'Aut Canadà, foguèron portadas per lei « reformistas » de William Mackenzie còntra l'oligarchia. Dins lo Bas Canadà, prenguèron la forma d'una oposicion entre Canadencs francés, dirigits per Louis-Joseph Papineau, e « poder anglés ». En 1837, una crisi economica entraïnèt d'insureccions dins lei dos Canadà e plusors caps canandencs, compres Mackenzie e Papineau, foguèron obligats de s'exilar après la repression dei revòutas.
Pasmens, tre 1838, Londres comprenguèt la necessitat de menar de reformas e nomèt lo còmte John Lambton per reorganizar lei províncias canadencas. Preconisèt de lei fusionar per formar un Canadà unic dominat per leis anglofòns. En 1841, l'Acte d'Union prononcièt la reünion dei dos Canadà e lo francés perdiguèt son estatut de lenga oficiala. Montreal venguèt la capitala d'aquel ensems.
L'Acte d'Union reglèt pas la question dei revendicacions popularas a l'origina dei revòutas de 1837. Au contrari, maugrat leis esperanças inicialas de Londres, favorizèt sa resurgéncia e permetèt rapidament una liberalizacion de la societat canadenca. Contentèt tanben pas lei particularismes francés e anglés e la question de l'organizacion futura de Canadà venguèt un subjècte important de debats dins lo corrent deis annadas 1850-1860.
Lo projècte politic dau còmte Lambton mau capitèt rapidament car la majoritat « anglesa » se formèt jamai. En plaça, lei reformators francés e anglés formèron un frònt comun sota la direccion de Louis Hyppolyte Lafontaine e de Robert Baldwin. En 1848, Londres acceptèt la mesa en plaça, de facto, d'un regime parlementari. Units, lei Canadencs francés obtenguèron tanben la restauracion dau francés coma lenga oficiala e venguèron la principala fòrça politica de la colonia. En parallèl, lo retorn de la prosperitat economica favorizèt lo retorn a la calma. Favorizèt tanben una imigracion, principalament originària deis Illas Britanicas, qu'entraïnèt una aumentacion de la populacion de 1,5 milions d'abitants en 1841 a 3,2 milions en 1861. De linhas de camin de fèrre foguèron bastidas per jónher lei vilas principalas entre elei e, en 1858, la capitala foguèt transferida a Ottawa (mai Montreal a gardat sa primautat economica).
A partir deis annadas 1850, aqueleis evolucions maucontentèron lei reformistas de l'ancian Aut Canadà, dirigits per un protestant anticatolic dich Georges Brown, venguts ostils a la « dominacion politica dei Canadencs francés ». Aquò entraïnèt en 1854 la formacion d'una aliança entre Canadencs francés e conservadors anglés per mantenir lo statu quo. Pasmens, pausèt tornarmai la question de l'organizacion politica de Canadà e Brown prenguèt posicion en favor d'una confederacion.
Dins lo decenni seguent, lei fòrças dei dos camps èran quasi identicas e la colonia venguèt pauc a pauc ingovernable fauta de majoritat parlamentària establa. En 1864, Brown prepausèt tornarmai son projècte de confederacion e i apondèt l'idèa de restaurar l'Aut e lo Bas Canadà. Obtenguèt l'assentiment dei francofòns, dei conservadors e de Londres. Lo govèrn britanic s'ocupèt alora de convencre lei colonias « atlanticas ». Pasmens, lei particularismes locaus i èran fòrça vius e lo projècte se turtèt a una fòrta oposicion. Finalament, lo Novèu Brunswick e la Novèla Escòcia acceptèron de far partida de la confederacion canadenca. En revènge, Tèrra Nòva refusèt e demorèt una entitat distinta fins a 1949. En 1867, lo Parlament de Londres votèt donc l'Acte de l'America dau Nòrd Britanica que creèt un dominion de Canadà format d'Ontàrio (èx-Aut Canadà), de Quebèc (èx-Bas Canadà), dau Novèu Brunswick e de la Novèla Escòcia.
Après 1867, Canadà conoguèt una expansion rapida ambé l'integracion de divèrsei territòris britanics d'America dau Nòrd. En 1868, lo govèrn crompèt la Tèrra de Rupert a la Companhiá de la baia d'Hudson en cambi de 1,5 milions de dolars e de 5% dei tèrras lauradissas. La region venguèt una proprietat federala e foguèt devesida entre diferents lòts destinats a la venda ò a la construccion de camins de fèrre.
L'expansion canadenca inquietèt leis Amerindians e lei mestís, generalament francoamerindians, installats dins lei territòris pauc a pauc incorporats. Aquò suscitèt rapidament de tensions e de revòutas. La premiera comencèt en 1868 dins la region dau Riu Roge ambé la presa d'Upper Fort Garry per lei mestís de Louis Riel. La causa èra l'arribada d'un nombre important d'abitants d'Ontàrio. Per resòuvre lo problema, la província de Manitòba foguèt creada en 1870. Pasmens, de combats opausèron mestís e blancs après l'execucion d'un abitant d'Ontàrio per leis insurgents e l'armada foguèt mandada per restaurar l'òrdre. Riel capitèt de s'enfugir ais Estats Units d'America.
A partir de 1858, la Colómbia Britanica conoguèt un desvolopament important entraïnat per la descubèrta de jaciments d'aur dins la region. Au començament deis annadas 1860, se pausava la question d'una adesion de la colonia ais Estats Units d'America mai la crompa de la Tèrra de Rupert per lei Canadencs cambièt la situacion. En 1870, una delegacion foguèt mandada a Ottawa per negociar l'intrada de la Colómbia Britanica que venguèt efectiva un an pus tard. Puei, en 1873, foguèt lo torn de l'Illa dau Prince Edoard de jónher Canadà. Aquò donèt au país sei limits actuaus (franc de Tèrra Nòva que demorèt separada fins a 1949).
A partir deis annadas 1880, l'expansion dins l'Oèst s'accelerèt e permetèt d'establir la liason entre l'èst e l'oèst dau país. Coma ais Estats Units d'America, lo camin de fèrre i tenguèt un ròtle important e l'expansion dei zònas de poblament dei blancs èra una fònt de tensions ambé lei tribüs indigènas.
La creacion de la companhiá ferroviària Canadian Pacific permetèt la construccion, entre 1881 e 1885, d'un camin de fèrre assegurant la liason entre la Colómbia Britanica e la region dei Grands Lacs. Puei, una segonda linha foguèt construcha de Winnipeg a Edmonton en 1896. Aquò necessitèt de traversar lei territòris amerindians. Inquietas de pas renovelar l'experiéncia estatsunidenca dei « guèrras indianas », leis autoritats canadencas decidèron d'establir un contraròtle estricte dei colons, d'establir un relevat precís dei tèrras e dei proprietats, de signar de tractats ambé leis Amerindians e de crear un còrs de polícia (la Polícia montada dau Nòrd-Oèst) per mantenir l'òrdre. Lo nombre relativament feble de colons facilitèt tanben la colonizacion e limitèt lei conflictes.
Pasmens, se la Polícia montada capitèt d'empedir de guèrras indianas, lo maucontentament dei mestís de Saskatchewan, marginalizats per la colonizacion, suscitèt de tensions vivas. Demandèron l'ajuda de Louis Riel que se proclamèt « Profèta dau Mond Novèu ». En 1885, organizèt una novèla insureccion mestissa ambé lo sostèn de certanei caps indigèns. Foguèt rapidament reprimida e Riel executat. Lei caps indians foguèron condamnats a de penas de preson mai obtenguèron una ajuda estatala e Saskatchewan (e Albèrta) venguèron de províncias canadencas en 1905.
Dins lo corrent deis annadas 1870-1880, la politica conservatritz e proteccionista de John Macdonald aviá permés de protegir l'industria canadenca naissenta. De 1900 a 1912, lo país conoguèt un periòde de creissença fòrça importanta gràcias au desvolopament de son agricultura (blat), de seis exportacions de fusta e de l'industria de Quebèc e d'Ontàrio. Conjugat ambé la penuria de tèrra dins lei Grands Plans deis Estats Units, aquò favorizèt l'imigracion (Britanics, Alemands, Rutèns, Asiatics) e l'aumentacion de la populacion que passèt de 5,4 milions en 1901 a 8,8 milions en 1920. L'integracion foguèt malaisada, especialament per leis Asiatics victimas d'esmogudas racistas a Vancouver en 1907.
Coma dominion de l'Empèri Britanic, Canadà deviá alinhar sa diplomacia sus aquela de Londres. Durant la Segonda Guèrra dei Boers (1899-1902) devesiguèt ansin l'opinion publica entre lei comunautats anglofòna, fidèla a l'Empèri, e francofòna, ostila ai guèrras imperialas britanicas. La Premiera Guèrra Mondiala foguèt acceptada per lei dos grops. Dins aquò, lei francofòns s'opausèron a la conscripcion obligatòria que foguèt finalament instituida en 1917.
600 000 soudats canadencs foguèron mobilizats. Participèron principalament ai combats dau frònt de l'Oèst. 67 000 foguèron tuats (aperaquí 1% de la populacion) e 174 000 bleçats[9] Pasmens, lo govèrn canadenc obtenguèt lo drech d'èsser associat a la definicion dei decisions estrategicas e Canadà aguèt la sieuna delegacion a la Conferéncia de Versalhas. En 1920, poguèt tanben venir membre de la Societat dei Nacions. Ansin, la Premiera Guèrra Mondiala permetèt a Canadà de començar d'afirmar son independéncia a respèct dau Reiaume Unit.
Lo periòde de l'entre doas guèrras foguèt largament dominat per la politica dau liberau William Mackenzie King, Premier Ministre de 1921 a 1930 e de 1935 a 1948. Gràcias a l'aumentacion de la demanda mondiala de cerealas, Canadà conoguèt una expansion economica importanta dins lo corrent deis annadas 1920 e un milion de personas imigrèron dins lo país. Pasmens, foguèt durament tocat per la crisi economica de 1929. En 1933, 26% de la populacion activa èra au caumatge e l'economia demorèt fragila fins a la Segonda Guèrra Mondiala.
Au nivèu internacionau, l'estatut de Canadà evolucionèt durant aqueu periòde. En 1926, una Conferéncia Imperiala reconoguèt l'egalitat entre lo Reiaume Unit e lei dominions. Lo Parlament de Londres confirmèt aquela decision en 1931. Canadà venguèt alora oficialament un estat independent. Pasmens, sa diplomacia demorèt alinhada sus aquela dei Britanics fins a la guèrra.
Canadà declarèt la guèrra a Alemanha lo 10 de setembre de 1939 après l'invasion de Polonha e lei declaracions de guèrra francobritanicas. En 1942, restaurèt la conscripcion obligatòria e mobilizèt un milion d'òmes que participèron ai combats dins l'Ocean Atlantic, en Itàlia e sus lo frònt de l'Oèst (Normandia, liberacion dei País Bas). 42 000 militars e 1 600 civius foguèron tuats. Pasmens, la contribucion principala de Canadà foguèt sa participacion a l'esfòrç de guèrra deis Aliats ambé la produccion d'armas ò de cerealas per avitalhar lei territòris aliats d'Euròpa, especialament lo Reiaume Unit. Coma ais Estats Units d'America, la demanda militara permetèt tanben de resòuvre lei problemas economics liats a la crisi de 1929.
Après 1945, Canadà, situat entre l'Union Sovietica e leis Estats Units d'America, se raprochèt de Washington e participèt a la fondacion de l'OTAN en 1949. Pasmens, a capitat de gardar una politica estrangiera relativament independenta. Au nivèu politic, lo liberau Louis Saint-Laurent succediguèt coma Premier Ministre a William Mackenzie King. Lo demorèt fins de 1948 a 1957 avans d'èsser remplaçat per lo conservador John Diefenbaker. En 1963, lei liberaus reprenguèron lo poder sota la direccion de Lester Pearson que demissionèt en 1968 au profiech de Pierre Trudeau. Coma lo rèsta deis estats occidentaus, lo periòde anant de la fin de la Segonda Guèrra Mondiala ais annadas 1970 foguèt marcat en Canadà per una fòrta expansion de l'economia. Aquò atraguèt d'imigrants e aperaquí 2,5 milions venguèron s'installar dins lo país entre 1946 e 1966.
Maugrat lo contèxte economic favorable de l'après guèrra, la vila politica canadenca conoguèt una crisi en causa de la question de Quebèc onte la minoritat francofòna acomencèt de s'agitar. D'efèct, après 1945, lo modèl tradicionau de la societat quebequesa — de populacion ruralas enquadradas per lo clergat — foguèt trevirat per l'industrializacion de la província e l'aumentacion de la talha dei vilas.
En 1960, lo liberau Jean Lesage succediguèt au conservador Maurice Duplessis a la tèsta de Quebèc. Transformèt prefondament la societat ambé la creacion d'un ministèri de l'Educacion independent de la Glèisa, la nacionalizacion dei companhiás d'electricitat, l'adopcion d'una legislacion dau trabalh novèla e l'afirmacion d'un nacionalisme quebequés. Rapidament, aqueu corrent nacionalista se devesiguèt entre autonomistas e independentistas. En 1968, foguèt fondat, per René Levesque, lo Partit Quebequés per sostenir lei revendicacions independentistas (pasmens dins l'encastre d'una union economica ambé Canadà). Pasmens, aqueu projècte se turtèt a l'incomprension dei populacions anglofònas deis autrei províncias.
Lo liberau Pierre Trudeau dirigiguèt lo govèrn federau de 1968 a 1979 e de 1980 a 1984. Deguèt rapidament s'ocupar de la question quebequesa après l'aparicion de movements independentistas armats après la victòria electorala deis independentistas en 1970. Après d'autrei victòrias, René Lévesque organizèt un referendum sus l'independéncia de Quebèc en 1980 que s'acabèt per una revirada (59,5% de non). Pasmens, lei francofòns de Quebèc obtenguèron lo vòte de divèrsei lèis permetent de protegir sei drechs lingüistics (lèi 101... etc.).
Lo rèsta de la politica de Pierre Trudeau regardèt de reformas de societat (legalizacion dau divòrci, decriminalizacion de l'avortament e de l'omosexualitat, abolicion de la pena de mòrt). Establiguèt tanben de relacions diplomaticas ambé certaneis estats comunistas coma la Republica Populara de China (1970) ò Cuba (1976). En 1982, organizèt la repatriacion de l'Acte de l'America dau Nòrd Britanica, totjorn gardat au Parlament de Londres, e una modernizacion de la constitucion. Aquò entraïnèt una crisi politica en 1980-1982 car lei províncias e lo govèrn centrau s'opausèron sus lei modicacions de la constitucion. En particular, Quebèc refusèt de ratificar la lèi constitucionala adoptada en 1982. Enfin, au nivèu economic, l'accion de Trudeau es fòrça criticada, especialament dins lei províncias occidentalas, en causa de son intervencion dins la produccion de petròli destinada a mantenir dei pretz au profiech de la basa industriala dei províncias orientalas.
Après 1984, lei conservadors reprenguèron lo contraròtle dau poder centrau e Brian Mulroney foguèt Premier Ministre fins a 1993. En 1985, signèron un acòrd de liure cambi ambé leis Estats Units d'America. Pasmens, son pensament principau foguèt de resòuvre lei problemas constitucionaus entraïnats per la crisi de 1980-1982. En 1987, negocièt leis Acòrds dau lac Meech, que contentèron una partida dei revendicacions quebequesas, mai lo procès de ratificacion mau capitèt en causa de l'oposicion dei Premierei Nacions, que volián tanben obtenir una reconóissença de sei drechs, e deis anglofòns ostils a una reconóissença dau particularisme de Quebèc.
En 1992, una segonda temptativa donèt naissença ais Acòrds de Charlottetown. Per obtenir la ratificacion quebequesa, Mulroney donava d'asseguranças relativas a la representacion e ai prerogativas deis autoritats federalas. Contentèt tanben divèrsei demandas amerindianas. Pasmens, la populacion refusèt l'acòrd après un referendum organizat lo 26 d'octòbre de 1992 (54,5% de non). Puei, minats per la recession economica a partir de la fin deis annadas 1980, lei conservadors foguèron largament batuts ais eleccions de 1993.
De 1993 a 2004, lei liberaus dominèron tornarmai la vida politica canadenca ambé Jean Chrétien coma Premier Ministre de 1993 a 2003. En 1995, deguèt faciar un segond referendum independentista en Quebèc ganhat just just per lo « non » (50,6%). Tres ans pus tard, per prevenir lo risc d'una victòria dau « non », lo govèrn centrau adoptèt una lèi, validada en 1998 per la Cort Suprèma, necessitant l'obtencion d'una majoritat « clara » en favor de l'independéncia dins lo cas d'un tresen referendum.
Regardant l'economia, Chrétien adoptèt una politica neoliberala de reduccion drastica dei despensas e dei servicis sociaus, de reduccion deis impòsts e de sostèn au liure cambi (creacion de l'ALENA en 1994). Assaièt tanben de renfòrçar lo ròtle de Canadà sus la scena internacionala e d'afirmar son independéncia a respèct de Washington (refús de participar a la guèrra iraquiana de 2003). Tocada per d'escandòls financiers e de tensions ambé lei províncias que devián d'ara endavant assegurar una partida dei despensas socialas, la fin dau mandat de Jean Chrétien foguèt malaisada. En 2003, foguèt obligat de se retirar de la vida politica e de laissar lo poder a Paul Martin.
En 2004, lei liberaus perdiguèron leis eleccions generalas mai poguèron formar un govèrn minoritari sota la direccion de Paul Martin. Son periòde foguèt marcat per la legalizacion dau maridatge omosexuau en 2005 e per la perseguida deis escandòls financiers regardant leis annadas Chrétien. En 2006, d'eleccions donèron una majoritat relativa ai conservadors e Stephen Harper lo remplacèt coma Premier Ministre, totjorn a la tèsta d'un govèrn minoritari. Reversat en 2011, capitèt de ganhar leis eleccions seguentas per formar un govèrn majoritari fins a 2015.
Lo periòde Harper foguèt marcat per una reduccion novèla deis impòsts, un sostèn pus afirmat a la politica estrangiera deis Estats Units (participacion a la Segonda Guèrra d'Afganistan), una destenduda de la question de Quebèc (reconegut coma « una nacion au sen d'un Canadà Unit », formula contentant federalistas e sobeiranistas), una perseguida deis escandòls financiers e politics e lo desvolopament de l'esplecha dei jaciments de petròli tenguts dins leis arenas bituminosas dei regions centralas. Ansin, Canadà es vengut un actor major de la produccion de petròli. Pasmens, maugrat la creissença economica entraïnada per l'emergéncia d'aqueu sector — qu'es fòrça polluent e destructor — Stephen Harper mau capitèt de ganhar leis eleccions d'octòbre de 2015. Foguèt remplaçat per lo liberau Justin Trudeau.
Canadà ten una solida tradicion democratica, a travèrs d'un sistèma parlamentari dins lo contèxte d'una monarquia constitucionala. La monarquia de Canadà es lo fondament de las brancas executiva, legislativa, e judiciària del govèrn[10][11][12][13]. La reina actuala es Elisabèt II del Reialme Unit, que servís tanben de cap de l'estat de 15 autres paises del Commonwealth e de caduna de las dètz províncias canadencas. La reina demòra mai que mai al Reialme Unit; e doncas, son representant formal, lo Governador General de Canadà (actualament David Lloyd Johnston), se fa lo resson de las obligacions reialas en Canadà[14][15].
La participacion dirècta de la figuras reialas e vicereiala als domenis de la governança es limitada.[12][16][17] En practica, son ustge del poder executiu es dirigit per lo Cabinet, un comitat de ministres de la Corona responsables de l'eleccion de la Cambra del Comuns e causits e dirigits pel primièr ministre de Canadà (uèi Stephen Harper),[18] lo cap del govèrn. Lo governador general o monarca pòt, pasmens, dins d'unas situacions de crisi exercir son poder sens conselh ministerial.[16] Per assegurar l'estabilitat del govèrn, lo governador general pòt generalament designar coma primièr ministre la persona la persona qu'es lo cap del partit politic capabla d'obténer la fisança d'una pluralitat a la Cambra dels Comuns.[19]
Canadà es una federacion compausada de dètz províncias e tres territòris. Las províncias canadencas son:
Los territòris son:
Canadà ocupa la màger part de l'America del Nòrd, confronta los Estats Units al sud e al nòrd-oèst amb l'estat d'Alaska. Canadà s'espandís de l'Ocean Atlantic a l'èst fins a l'Ocean Pacific a l'oèst; al nòrd bordeja l'Ocean Artic[20][21]. De per sa superfícia totala (que l'aiga i es inclusa), Canadà es lo segond país del mond, après Russia. Per çò qu'es de la superfícia terrèstra sonque, Canadà es lo quatren[21].
Lo país se situa entre las latituds 41° e 84°N, e longituds 52° e 141°W.
Dempuèi 1925, Canadà a revindicat la part de l'Arctic entre 60° e 141°W de longitud[22], mas aquela reclamacion es pas universalament reconeguda. Lo poblament pus al nòrd de Canadà (e del mond) es l'estacion CFS de las Fòrças canadencas a Alert en (Nunavut) a la poncha nòrd de l'Illa d'Ellesmere (latitud: 82.5°N) just a 834 km del Pòl Nòrd. Lo Pòl Nòrd magnetic se situa per lo territòri artic reclamat per Canadà; pasmens, de mesuras recentas indican qu'es a se mòure cap a Siberia[23]. La màger part de l'Arctic canadenc es cobèrt pel glaç e permafrost. Canada ten la còsta pus longa del mond, amb un total de 202 080 km;[21] en mai, sa frontièra amb los Estats Units es la pus longa frontièra terrèstra al mond, que s'estend sus 8 891 km.[24]
Dempuèi la fin de la darrièra glaciacion, Canadà es ocupat de uèit region forestièras distinctas, qu'incluson los bòsques boreals del bloquièr canadenc.[25] Canadà ten aperaquí 31 700 grands lacs,[26] mai que qual que siá autre país, que contenon la màger part de l'aiga doça mondiala.[27] I a tanben fòrça glacièrs dins las Rocosas canadencas e la Cadena Costièra. Canadà es geologicament actiu, pòt aver tèrratrems e de volcans potencialaments actius, coma los Mont Meager, Mont Garibaldi, Mont Cayley, e lo complèxe volcanic del Mont Edziza.[28] L'erupcion volcanica del Tseax Cone en 1775 foguèt d'entre las catastròfas naturalas pus grevas de Canadà, que tuèt 2,000 Nisga'a e destrusiguèt son vilatgee dins la val del riu Nass del nòrd de la Colómbia Britanica. L'erupcion produsiguèt una colada de lava de 22,5 km, e, segon la legenda Nisga'a, bloquèt lo flux del riu Nass.[29]
 Victoria Saint John's  Kitchener Churchill Dawson Creek  Oqsuqtooq Inuvik Alert Eureka Scheffervila Fermont Matagami Chibougamau Sept-Îles Havre-Saint-Pierre Natashquan Blanc-Sablon Kuujjuarapik Inukjuak Ivujivik Kuujjuaq Quaqtaq Val-d'Or Saguenay |
De veire: Economia de Canadà
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.svg)
