decenni From Wikipedia, the free encyclopedia
1910 : en Mexic, arrestacion de Francisco Madero que menaçava la reeleccion de Porfiori Diáz. Pasmens, aquò entraïnèt una multiplicacion deis insureccions e l'afondrament dau govèrn centrau marcant lo començament d'un lòng conflicte intèrne.
1911 : en Mexic, abandon dau poder per Porfirio Diaz. Son rivau principau, Francisco Madero, trobèt alora d'aliats au sen dau movement revolucionari mexican coma Pancho Villa ò Emiliano Zapata e organizèt lèu una revòuta dei províncias meridionalas. I installèt un govèrn provisòri e capitèt de negociar un acòrd amb lo grop dei cientificos — un grop de tecnocratas partisans d'un regime centralizat amb un partit unic destinat a enquadrar lei practicas diferentas dau periòde Diáz — e lo desarmament de seis aliats. Una eleccion foguèt organizada que li permetèt de venir president. Pasmens, en causa de l'afondrament dau sistèma Diáz, lo poder de l'Estat demorèt feble e lei trèbols contunièron.
1912 : en Mexic, revòuta d'Emiliano Zapata còntra lo govèrn de Francisco Madero. La causa d'aqueu conflicte foguèt la lentor de l'aplicacion dei reformas agricòlas.
1913 : en Norvègia, adopcion d'una lèi d'extension ai fremas dau drech de vòte e de candidatura ais eleccions (7 de junh).
1913 : perseguida de la Revolucion Mexicana amb un còp d'estat organizat per lei cientificos que mau capitèt (9 - 18 de febrier de 1913). Lo generau Victoriano Huerta aprofichèt lo caòs per prendre lo poder. Lo president Francisco Madero foguèt assassinat e Huerta s'alièt ai cientificos subrevivents e ais Estats Units d'America per se proclamar president. Pasmens, dins lo rèsta dau país, lei combats entre fòrças governamentalas e insureccions rivalas contunièron.
1914 : assassinat dau prince eiretier d'Àustria-Ongria per un nacionalista sèrbe (28 de junh). Decidits a sometre Serbia, leis Austrians mandèron un ultimatum a Belgrad per exigir de participar a l'enquista e per obtenir de sancions duras còntra lei foncionaris sostenent lo terrorisme paneslau. Sostenguda per Russia, Serbia refusèt, çò qu'entraïnèt una declaracion de guèrra. En causa deis alianças entre país europèus, aquò entraïnèt una guèrra generalizada opausant dos blòts centrats a l'entorn de l'Ententuda (França, Russia, Reiaume Unit, Serbia e Belgica) e de la Tripla Aliança (Alemanha e Àustria-Ongria). Lei combats comencèron en aost e tre novembre, l'Empèri Otoman jonhèt leis Empèris Centraus. En revènge, Itàlia chausiguèt de demorar neutra.
1914 : sus lo frònt de l'Oèst, leis Alemands capitèron de blocar leis atacas francesas còntra Alsàcia e Lorena. De son caire, passèron per Belgica per assaiar d'enceuclar l'armada francesa e de menaçar París. Pasmens, la manòbra se turtèt a la resisténcia bèlga e a problemas de comunicacion. Lei Francés poguèron ansin organizar una importanta còntra-ataca (batalha de Marna) e rebutar l'invasion de son territòri. Puei, lei dos camps assaièron sensa succès de desbordar per l'oèst entraïnant l'extension dei combats fins a la Mar dau Nòrd. Fin finala, amb l'arribada de l'ivèrn, lei doas armadas, escagassadas, cavèron un ret de trencadas per tenir sei posicions. Dins lei dos camps, lei pèrdas agantèron de nivèus sensa precedents (227 000 Francés tuats, bleçats ò dispareguts durant lei sièis de la batalha de Marna còntra 256 000 Alemands).
1914 : sus lo frònt orientau, lei Rus enregistrèron un succès fòrça importanta a la batalha de Lemberg onte leis Austrians perdiguèron 430 000 òmes (còntra 255 000 Rus). En revènge, après quauqueis avançadas inicialas, foguèron durament batuts per leis Alemands a la batalha de Tanneberg (170 000 òmes perduts). Après aquela desfacha, deguèron se retirar sus la partida nòrd dau frònt.
1914 : dins lei Balcans, leis Austrians ataquèron lei Sèrbes mai se turtèron a una resisténcia acarnada. Ansin, l'ofensiva austriana foguèt finalament arrestada e Belgrad represa per Serbia.
1915 : en Mexic, perseguida de la guèrra civila. En abriu de 1915, Obregón capitèt de desfaire Villa e Zapata perdiguèt definitivament lo contraròtle de Mexico. Après aquelei victòrias, lo govèrn de Carranza foguèt finalament reconegut per leis Estats Units dins lo corrent de setembre. Aquò permetèt pauc a pauc d'estabilizar la situacion politica dau país mai de combats importants contunièron fins a 1919-1920.
1915 : sus lo frònt occidentau, leis Alemands adoptèron una estrategia defensiva per concentrar seis esfòrç còntra Russia. Aquò permetèt ai Francés, pauc a pauc sostenguts per l'arribada d'un nombre important de tropas britanicas, d'organizar d'ofensivas en mai e setembre. Pasmens, maugrat de pèrdas importantas, mau capitèron de rompre lei linhas alemandas.
1915 : sus lo frònt orientau, leis Alemands assaièron d'anientar l'armada russa amb una tiera d'ofensivas que li permetèron de prendre Varsòvia (aost). Dins aquò, maugrat la pèrda de la mitat dei fòrças engatjadas, Russia capitèt d'estabilizar lo frònt e de reformar sei fòrças.
1915 : en Orient Mejan, lei Francés e lei Britanics assaièron d'ocupar lei Destrechs e Constantinòble per ajudar lei Rus. Pasmens, se turtèron a una resisténcia turca ben organizada e mau capitèron de passar lei Dardanèls. Après divèrseis atacas arrestadas, se retirèron de l'endrech en genier de 1916.
1915 : intrada en guèrra d'Itàlia dins lo camp de l'Entenduda qu'acceptèt de li cedir lei regions pobladas d'Italians dins lei Balcans a l'eissida de la guèrra. Dins lei fachs, leis Austrians capitèron d'utilizar leis Aups per blocar leis Italians.
1915 : intrada en guèrra de Bulgaria dins lo camp deis Empèris Centraus. Aquò entraïnèt l'afondrament de la resisténcia sèrba. Dins aquò, lei rèstas de l'armada sèrba capitèron de s'enfugir vèrs la Mar Adriatica onte foguèron evacuats per de naviris francés e britanics.
1915 : en Mesopotamia, revirada d'una campanha britanica menada vèrs Bagdad. D'efiech, un important còrs expedicionari foguèt enceuclat e destruch per lei Turcs au sètge de Kut-el-Amara.
1916 : sus lo frònt francés, lei dos camps assaièron d'organizar d'atacas d'amplor. Per leis Alemands, l'objectiu foguèt d'atacar la fortalesa de Verdun onte la resisténcia francesa èra malaisada d'organizar. Pasmens, se turtèron a una resisténcia acarnada, sostenguda per una artilhariá nombrosa. Aquò entraïnèt una batalha saunosa que s'acabèt per un succès defensiu francés e la mòrt de 163 000 soudats francés e de 143 000 militars alemands. Pus, au nòrd, lei Britanics ataquèron lòng de Soma, ajudats per lei Francés. En despiech de quauqueis avançadas, aquela ofensiva permetèt pas de rompre lo frònt. En revènge, entraïnèt la mòrt d'au mens 206 000 Britanics, de 63 000 Francés e de 170 000 Alemands.
1916 : sus lo frònt de l'Èst, lei Rus, après sei reviradas de l'annada precedenta, aprofichèron sa reorganizacion per tornar atacar. L'ofensiva Brussilov li permetèt ansin d'eliminar 500 000 adversaris e de menaçar lei frontieras austrianas. Pasmens, leis Alemands capitèron de leis arrestar gràcias au mandadís de renfòrç importants. De mai, la batalha entraïnèt de pèrdas considerablas dins lei dos camps (aperaquí 1 000 000 de Rus e 1 300 000 d'Austroalemands). La fin de l'annada foguèt marcada per l'intrada en guèrra de Romania dins lo camp de l'Entenduda. Dins aquò, lo país foguèron rapidament batut e la màger part de son territòri ocupat. Lei Rus deguèron i mandar de renfòrç per estabilizar un frònt defensiu.
1916 : temptativa de la flòta alemanda d'atacar una partida de la marina britanica. Pasmens, lei Britanics descubriguèron la manòbra alemanda e mandèron la quasi totalitat de sa flòta. Aquò entraïnèt una importanta navala que s'acabèt per una victòria estrategica britanica maugrat de pèrdas importantas. D'efiech, après aqueu combat, Berlin decidèt de laissar sei naviris dins sei pòrts e de se concentrar sus la guèrra sosmarina.
1917 : sus lo frònt occidentau, leis armadas francesas e britanicas organizèron plusors atacas. Per lei Francés, lei resultats foguèron catastroficas amb una desfacha saunosa au Camin dei Damas qu'entraïnèt una crisi prefonda amb una multiplicacion dei mutinariás. Per lei Britanics, lei resultats foguèron pus positius mai leis Alemands capitèron de resistir.
1917 : en Itàlia, leis Alemands ataquèron dins lei montanhas per susprendre la garnison de Caporetto e rompre lo frònt. Leis Italians perdiguèron 300 000 òmes durant lor retirada avans d'estabilizar lo frònt gràcias a l'arribada de renfòrç francobritanics.
1917 : sus lo frònt rus, leis armadas russas intrèron dins una crisi prefonda en causa de pèrdas grèvas e de problemas d'avitalhament tant per lei soudats que per lei civius. Aquò entraïnèt de trèbols grèus (manifestacions, grèvas, mutinariás...) e lo tsar Nicolau II foguèt obligat d'abdicar (15 de març). Un govèrn provisòri assaièt de perseguir la guèrra e de realizar de reformas liberalas. Pasmens, la situacion militara se desgradèt rapidament entraïnant l'avançada deis Alemands e deis Austrians sus la totalitat dau frònt (presa de Riga en setembre).
1917 : en Orient Mejan, leis Otomans ataquèron en direccion d'Egipte. Pasmens, foguèron arrestats e obligats de se retirar en abandonant Gaza e Jerusalèm. En parallèl, perdiguèron egalament Bagdad.
1917 : en causa de l'intensificacion de la guèrra sosmarina, leis Estats Units d'America declarèron la guèrra ais Empèris Centraus. Pasmens, poguèron pas mandar de fòrças importantas en Euròpa avans 1918.
1918 : sus lo frònt orientau, afondrament deis armadas russas minadas per la guèrra civila dins lo país. Per faciar aquela situacion, lo govèrn bolchevic acceptèt de signar lo Tractat de Brèst Litovsk que permetèt ais Alemands e ais Austrians d'annexar de territòris fòrça avançats. De mai, autorizèt leis Alemands de transferir una partida de sei fòrças vèrs lo frònt occidentau.
1918 : sus lo frònt occidentau, leis Alemands assaièron d'aprofichar sa superioritat numerica per rompre lo frònt francobritanic. Pasmens, maugrat quauquei succès locaus, mau capitèron e lei tropas de l'Entenduda poguèron esperar l'arribada dau còrs expedicionari estatsunidenc. A partir de julhet e d'aost, poguèron ansin menar divèrsei còntra-atacas. Passada per la rapiditat deis atacas, l'armada alemanda capitèt de mantenir son òrdre mai foguèt obligada de recular vèrs Ren avans de demandar un armistici lo 11 de novembre.
1918 : en Itàlia, lei fòrças austrianas se fragmentèron pauc a pauc en causa de la desintegracion politicas d'Àustria-Ongria. Ansin, l'armada italiana poguèt atacar e infligir una importanta desfacha a son adversari a la Vittorio Veneto (24 d'octòbre - 3 de novembre). En parallèl, Checoslovaquia declarèt son independéncia lo 28 d'octòbre, Croàcia lo 29 e Ongria lo 31. En novembre, lei regions polonesas se revoutèron. Après la rompedura dau frònt italian, lo govèrn austrian signèt l'armistici de Villa Giusti (4 de novembre) que marquèt la fin de la guèrra per l'Empèri. Foguèt obligat de dissòuvre son armada — una partida deis unitats non austrianas avián ja començat de se dispersar ò d'obeïr ai sieunas autoritats nacionalas — e lo 12 de novembre, l'emperaire Carles (1916-1918) abandonèt lo poder. Aquò marquèt la disparicion d'Àustria-Ongria.
1918 : dins lei Balcans, importanta ofensiva aliada que permetèt de reconquistar la màger part de Serbia, de menaçar lo sud d'Àustria-Ongria e d'atacar Bulgaria. Durament batuts, lei Bulgars se retirèron vèrs son territòri onte capitèron d'arrestar leis ofensivas aliadas. Pasmens, isolats, foguèron obligats de demandar un armistici (29 de setembre) e de demobilizar seis unitats, çò qu'entraïnèt un afondrament complèt de la defensa deis Empèris Centraus dins lo sud-èst d'Euròpa.
1918 : en Siria e en Mesopotamia, lei Britanics continuèron d'avançar en direccion d'Anatolia. Aquò li permetèt d'infligir de pèrdas importantas ais Otomans e d'ocupar Damasc e Alèp. Pasmens, per lei Turcs, la situacion pus grèva èra l'afondrament dau frònt bulgar que permetèt ai fòrças de l'Entenduda de menaçar dirèctament la capitala. Aquò menèt lo govèrn otoman a demandar un armistici. Pasmens, aquò entraïnèt la fragmentacion de l'Empèri amb divèrsei declaracions d'independéncia ò annexions de territòris per lei poissanças colonialas.
1918 : amb l'afondrament d'Àustria-Ongria, independéncia de Checoslovaquia.
1918 : aprofichant lei trèbols grèus tocant Alemanha, Àustria-Ongria e Russia, lei regions polonesas se revoutèron permetent de restaurar l'independéncia dau país. Pasmens, aquò entraïnèt una guèrra a l'èst per definir la frontiera.
1918 : autra consequéncia de la fragmentacion de Russia, formacion d'estats independents dins lei regions balticas (Estònia, Letònia e Lituània) e escandinava (Finlàndia).
1918 : dins l'espaci austroongrés, independéncia d'Ongria e de Iogoslavia. Lo rèsta dei regions de l'Empèri formèt Àustria.
1919 : après l'armistici de novembre de 1918, de negociacions permetèron de restablir la patz amb Alemanha. D'autrei tractats foguèron tanben signats amb leis autrei poissanças centralas (Àustria, Ongria, Bulgaria, Empèri Otoman...). Entraïnèron la fragmentacion e la disparicion d'Àustria-Ongria e de l'Empèri Otoman, de l'Empèri Rus, l'independéncia de Checoslovaquia, de Iogoslavia, d'Ongria, de Finlàndia, deis estats baltics e la reaparicion de Polonha. Alemanha veguèt sei mejans militars limitats a una armada de 100 000 òmes.
1911 : redescubèrta de la ciutat inca de Machu Picchu per Hiram Bingham (1875-1956).
1913 : acabament dei trabalhs de restauracion de la ciutat fortificada de Carcassona començats dins lo corrent dau sègle XIX. La vila foguèt classada au Patrimòni Mondiau de l'Umanitat en 1997.
1917 : publicacion de l'estudi de la lenga itita de Bedřich Hrozný començat en 1914. Permetèt de tradurre aquela lenga e de desvolopar lei recèrcas regardant aquela civilizacion.
1910 : creacion de la premiera fòrça aeriana modèrna en França.
1910 : en Alemanha, invencion de la premiera turbina d'explosion que conoguèt d'aplicacions industrialas.
1911 : premiera utilizacion d'un avion per bombardar una posicion enemiga. L'ataca se debanèt lo 1er de novembre e foguèt l'òbra dau luòctenent italian Giulio Gavotti (1882-1939. L'aviator mandèt manualament de grenadas sus de soudats turcs e arabis. L'Empèri Otoman protestèt car l'utilizacion d'aerostats per lo bombardament èra enebida dempuei 1899. Pasmens, Itàlia refusèt de considerar un avion coma un aerostat e aquò entraïnèt l'aparicion progressiva dei bombardiers.
1911 : capitada dau premier apontatge (18 de genier) realizat per l'aviator estatsunidenc Eugene Ely (1886-1911) sus un crosaire modificat per installar una plataforma d'aviacion. Aquò anava permetre lo desvolopament dau pòrta-avions.
1911 : publicacion dau modèl de Rutherford de l'atòm a partir dei resultats de l'experiéncia de Rutherford realizada en 1909. Son modèl prepausèt per lo premier còp l'existéncia d'un nuclèu, concentrant la màger part de la matèria, enviroutat per d'electrons en orbita a l'entorn dau nuclèu.
1911 : descubèrta de la supraconductivitat per lo fisician olandés Heike Kamerlingh Onnes (1853-1926) a partir de l'estudi de mòstras de metaus refrejats a quauquei gras kelvin.
1912 : premiera mission militara aeriana de nuech realizada en març per l'aviator italian Giulio Gavotti (1882-1939).
1912 : en Alemanha, intrada en servici de la premiera mina terrèstra modèrna que foguèt per la seguida largament copiada per leis autrei país.
1912 : l'estudi de la variacion deis estèlas cefeidas permetèt a Henrietta Leavitt (1868-1921) de descubrir una relacion lineara entre periòde de variacion e luminositat mejana que se pòu utilizar per mesurar de distàncias espacialas.
1912 : invencion de la turbina que porta son nom per l'engenhaire austrian Viktor Kaplan (1876-1934). Au contrari dei turbinas ja existentas, presentava l'avantatge de poder esplechar d'un biais eficaç lei cors d'aigas presentant un debit important e de diferéncias d'autor feblas.
1912 : publicacion d'estudis sus la difraccion dei rais X per lo fisician alemand Max von Laue (1879-1960) que li permetèron de donar la premiera explicacion sus la natura dei rais X. Per aquò, recebèt lo Prèmi Nobel de Fisica 1914.
1912 : premiera formulacion de la teoria de la deriva dei continents per lo meteorològ alemand Alfred Wegener (1880-1930). Pasmens, franc de quauqueis excepcions, aquela teoria foguèt ignorada ò mau aculhida per la communautat scientifica fins ais ans 1960.
1912 : fondacion de la volcanologia modèrna ambé la bastida dau premier observatòri sus lo volcan Kilauea a l'iniciativa dau geològ estatsunidenc Thomas Jaggar (1871-1953).
1913 : gràcias a de mesuras realizadas amb un interferomètre optic, lei Francés Henri Buisson (1873-1944) e Charles Fabry (1867-1945) observèron per lo premier còp la formacion dau « trauc » dins lo jaç d'ozòn estratosferic au dessús de l'Antartic (→ 1930).
1913 : depaus de brevet depintant lo premier estratoreactor per l'engenhaire francés René Lorin (1877-1933). Pasmens, la construccion d'un tau motor èra malaisada per la tecnologia dau periòde e i aviá ges d'aplicacion. Ansin, leis estudis seguents sus aqueu tipe de motor acomencèron solament dins lo corrent deis annadas 1930 (1936 per lo premier prototipe).
1913 : a partir de la teoria quantica, lo fisician danés Niels Bohr (1885-1962) prepausèt son modèl de l'atòm format d'un nuclèu pichon e fòrça compacte enviroutat per d'electrons situats lòng d'orbitas circularas. Aquò permetèt de descriure divèrsei resultats d'espectrografia ò de la fisica dau raionament X e foguèt a l'origina dau modèl modèrne de l'atòm prepausat en 1926 per Erwin Schrödinger.
1913 : invencion dau sistèma de produccion de rais X que porta son nom per lo fisician estatsunidenc William Coolidge (1873-1975). Aquel aparelh permetèt de produrre aisament de raionaments X e favorizèt la generalizacion de son utilizacion en medecina. De mai, a l'ora d'ara, lo Tube de Coolidge es totjorn lo sistèma pus utilizat dins leis espitaus.
1913 : premiera conjectura regardant l'existéncia d'isotòps atomicas per lo Britanic Frederick Soddy (1877-1956).
1913 : premiera sintèsi de PVC per lo quimista alemand Fritz Klatte (1880-1934). Sa produccion industriala comencèt en 1931 e aquela matèria plastica trobèt rapidament d'aplicacions variadas.
1913 : acabament de la mesa au ponch dau procès Haber-Bosch per leis Alemands Fritz Haber (1868-1934) e Carl Bosch (1874-1940) que trabalhavan per la companhiá BASF. Permetent de produrre d'amoniac a partir d'una reaccion entre lo diazòt e lo diidrogèn, favorizèt la produccion d'engrais azotats e sostenguèt largament lo desvolopament de la produccion agricòla qu'aguèt luòc dins lo corrent dau sègle XX.
1915 : premiera utilizacion d'un gas de combat per leis Alemands sus lei frònts rus (31 de genier, mai lo freg empachèt leis obús quimics de foncionar) e occidentau (22 d'abriu). Aquò èra totalament defendut per divèrsei tractats internacionaus. Pasmens, en fàcia dau blocatge de la situacion militara e de l'eficacitat de l'arma quimica, l'utilizacion de gas se generalizèt, especialament dins leis armadas francesa e alemanda.
1915 : publicacion per Albert Einstein de la relativitat generala. I prepausèt d'interpretar la fòrça de gravitat coma la manifestacion de la corbura de l'espaci-temps. Fòrça contestada, aquela teoria marquèt una etapa importanta de l'istòria de la fisica e remplacèt la mecanica classica coma otís de referéncia per descriure lei movements dei sistèmas de talha granda.
1915 : demonstracion de l'ipotèsi regardant l'origina dau cancèr qu'èra estada formulada en 1902 per lo zoologista alemand Theodor Boveri (1862-1915). Aquò venguèt la basa de la teoria modèrna permetent de depintar aqueu tipe de patologia.
1916 : en aplicant lei principis de la relativitat generala au movement de Mercuri, Albert Einstein capitèt d'explicar lo fenomèn d'avança de la planeta a son perihèli. Aquò foguèt la premiera verificacion experimentala de sa teoria. Invalidèt tanben l'existéncia de l'ipotetica planeta Vulcan qu'èra estada formulada en 1859 per Le Verrier.
1916 : premiera utilizacion dau carri de combat sus lo prat batalhier per lei Britanics. Consequéncia de l'aparicion de blindats, leis Alemands desvolopèron la premiera mina terrèstra anticarri (Flachmine 17).
1916 : premiera mesura precisa de la carga electrica de l'electron realizada per Robert Andrews Millikan (1868-1953).
1917 : intrada en servici dau carri leugier francés Renault FT-17 que sa concepcion (armament en torrela pivotanta, canilhas desbordantas a l'avans... etc.) venguèt la nòrma dei carris de combat.
1917 : adopcion de l'iperita coma gas de combat. Gràcias au desvolopament de procès industriau de produccion, foguèt lo gas pus utilizat de la guèrra.
1917 : invencion dau premier mortier modèrne per d'engenhaires britanics.
1917 : intrada en servici dau premier pòrta-avions (au sen de la marina britanica). Participèt ai darriereis operacions navalas de la guèrra.
1918 : invencion dau premier canon anticarri per l'armada alemanda que modifiquèt de canons de velocitat auta per rompre lei blindatges dei carris aliats.
1918 : desvolopament e intrada en servici dau premier veïcul de transpòrt de tropas (lo Mark IX britanic). Pasmens, l'utilizacion d'un tau veïcul demorèt limitada fins a la Segonda Guèrra Mondiala.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
