L'esperanto es la lenga construcha mai parlada dins lo monde. Las basas ne foguèron creadas per Ludwik Lejzer Zamenhof que faguèt publicar la primièra brocadura en 1887 jol títol Международный язык (en rus) valent a dire de lenga internacionala[1]. Lo nom definitiu d'esperanto li foguèt balhat segon lo pseudonim Doktoro Esperanto (« Doctor qu'espèra ») que causiguèt son autor. La tòca de Zamenhof èra de crear una lenga de bon aprene e politicament neutra per facilitar la comunicacion e l'entenduda entre personas de lengas diferentas a travèrs lo monde entièr.
| ||||
|---|---|---|---|---|
| Parlat | dins lo monde entièr | |||
| Region | cap | |||
| Nombre de locutors | las estimacions varian fòrça ; lo sol estudi seriós balha 2 milions de locutors repartits dins lo monde entièr (estudi realizat pel Professor Culbert, de l'Universitat de Washington). | |||
| Classament | la mai desvolopada e mai espandida de las lengas construchas | |||
| Classificacion per familha | ||||
| ||||
| Estatut oficial e còdes de lenga | ||||
| Lenga oficiala de | pas cap | |||
| Regit per | Akademio de Esperanto | |||
| ISO 639-1 | eo | |||
| ISO 639-2 | epo | |||
| ISO 639-3 | epo | |||
| SIL | EPO | |||
|
Mòstra :
Ĉiuj homoj estas denaske liberaj kaj egalaj laŭ digno kaj rajtoj. Ili posedas racion kaj konsciencon, kaj devus konduti unu al alia en spirito de frateco. | ||||
| Vejatz tanben : lenga, lista de lengas, còde color | ||||
Malgrat que cap d'estat reconega pas oficialament l'esperanto, la lenga es utilizada per una comunitat de locutors espandida dins la màger part dels païses del monde. Segon las estimacions (que varian fòrça) i auriá entre cent mila e dos milions de personas capables de l'utilizar d'un biais actiu.
Lo lexic de l'esperanto es manlevat principalament a las lengas d'Euròpa occidentala, mas sa gramatica regulara l'aparenta puslèu a las lengas aglutinantas tal coma lo turc, lo swahili o lo japonés.
La genèsi de l’esperanto ven de l'istòria personala de Zamenhof. Aquel se passèt l'enfança a Białystok, ara en Polonha, mas d'aquel temps part de la província de Lituània de l'Empèri Rus, ont convivián divèrses grops etnics. Aquelas divisions etnicas e culturalas portavan una violéncia dolorosa per l'enfant qu'èra. Venguèt segur que caliá una lenga comuna per ajudar la comunicacion, e qu'aquela lenga podiá pas èsser la d'una de las comunitats[2]. Zamenhof coneissiá tanben las dificultats d'aprendissatge d'autras lengas, que fasiá servir quotidianament lo rus e lo polonés. Coneissiá l'ebrieu que son paire ensenhava, e estudièt lo latin, lo francés, l'alemand, lo grèc emai l'anglés. Après mai d'un ensag (ne demòra pas gaire de fonts, que pòrtan lo nom generic de protoesperanto), arribèt a la forma actuala de la lenga internacionala que publiquèt en 1887.
La primièra brocadura foguèt publicada d'abòrd en rus, e lèu en polonés, francés, aleman, anglés e ebrèu. Pendant las annadas que seguèron, la lenga s'espandiguèt mai que mai dins l'Empèri Rus e Euròpa Orientala. Dins mantun endrech, prenguèt la plaça qu'aviá perduda lo volapük, una autra lenga construcha que Zamemhof meteis aviá apres.
A partir de 1900, l'esperanto coneguèt un impuls fòrt, en particular en França ont foguèt organizat lo primièr congrès mondial d'esperanto a Bolònha de Mar en 1905. Aquel congrès recampèt de participants de mai de 20 païses que debatèron sonque en esperanto. L'espandiment de la lenga despassèt los limits d'Euròpa, e ganhèt las Amèricas, la China e lo Japon.
La Primièra Guèrra Mondiala arrestèt brutalament aquela progression, que reprenguèt ça que là dins las annadas 20 amb las esperanças degudas a la creacion de la Societat de las Nacions. Aquel periòde foguèt egalament marcat per un espandiment important de l'esperanto dins lo movement obrièr. Pr'aquò, la pujada dels regims totalitaris pendant las annadas 30, qu'èron ostils a l'esperanto, puèi la Segonda Guèrra Mondiala n'arrestèron tornamai la progression.
A partir de las annadas 50, l'esperanto coneis un interés novèl, e torna prene vida. Foguèt reconegut en 1954 per l'UNESCO (que tanben lo recomandèt als estats membres en 1984). Aquel periòde de la Guèrra Freja es marcat per la separacion entre las organizacions esperantistas dels blòcs de l'oèst e de l'èst.
L'arribada e la generaliziacon d'Internet dins las annadas 90 marca una jovença novèla per l'esperanto. Dempuèi las annadas 2000, mercés als sitis que prepausan un aprendissatge en linha e gratüit, als rets sociales, d'usanças novèlas son apparegudas e se desvolopan. En octòbre 2011, la Wikipèdia en esperanto aviá lo 27en reng segon lo nombre total d'articles.
Nombre de locutors
Las estimacions del nombre d'esperantofòns varian fòrça en rason de la manca d'estudi fisable. Se considera qu'entre 100.000 e 2.000.000 de personas son capables d'utilizar la lenga d'un biais actiu. L'esperanto es parlat dins environ 115 païses, e sos locutors son presents en particular en Euròpa, Asia orientala e America del Sud.
Estant una lenga construcha, l'esperanto es generalement aprés coma lenga segonda. Existís pasmens un pichon nombre d'esperantofòns de naissença, nascuts de parents que l'esperanto n'èra la sola lenga comuna. Segon lo site Etnològ entre 200 e 2000 personas aurián l'esperanto coma lenga mairala.
Utilizacions de l'esperanto
Reconneisença oficiala
L'esperanto foguèt pas jamai reconegut per un estat mas es lenga de trabalh de mantuna associacion, que la mai importanta es l'Associacion Univèrsala d'Esperanto. Aquela associacion es en partenariat consultatiu amb las Nacions Unidas e l'UNESCO. Cal notar que l'UNESCO a adoptat doas rezolucions favorables a l'esperanto en 1954 e en 1984.
L'esperanto es la lenga de trabalh de l'Acadèmia Internacionala dels Sciéncias de Sant Marin.
En 2007, l'esperanto foguèt la 32ena lenga qu'aderiguèt al « Quadre Comun Europèu per las lengas » del Conselh d'Euròpa.
A l'ora d'ara, l'esperanto es encara enebit dins un estat: la Corèa del Nòrd.
Ensenhament
Evolucion de la lenga
La primièra brocadura que presentèt l'esperanto en 1887 conteniá una tièra de 900 raiçes que se podián combinar en mantun desenat de milieirats de mots. A l'ora d'ara, la darrièra ediccion del Plena Ilustrita Vortaro (diccionari sovent considerat per los esperantofòns coma la referéncia) conten mai de 45000 raiçes.
Classificacion
Coma lenga construcha, l'esperanto se restaca pas genealogicament a cap de familha de lengas. Pr'aquò, una part de sa gramatica e l'essencial de son vocabulari l'aparenta puslèu a las lengas indoeuròpeas. Aquel grop linguistic constituiguèt lo repertòri basic de qual Ludwik Zamenhof tirèt la matèria de la lenga.
Ça que la, d'un punt de vist morfologic l'esperanto se distinguís clarament de las lengas indoeuròpeas que son de tipe flexional. Parteja amb las lengas aglutinantas una tendéncia a acumular los morfèmas que pòrtan un trach gramatical. D'un autre costat, parteja amb las lengas isolantas una rigorosa invariabilitat de sos elements que se pòdon combinar amb una granda libertat.
Fonologia e alfabet
L'esperanto possedís cinc vocalas e vint-e-tres consonantas. L'accent tonic es totjorn sus l'avantdarrièra sillaba. Es permés en poesia d'elidir la darrièra vocala d'un mot, mas quitament en aquel cas l'accent tonic demòra sus la meteissa sillaba.
L'alfabet de l'esperanto se basa sus l'alfabet latin, mas es estrictament fonetic: a cada son correspond una letra unica, e a cada letra un son unic. Inclutz sièis letras amb de signes diacritics: ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ (amb un circonflèxe) e ŭ (amb un brèu). Al contrari, l'alfabet inclutz pas las letras q, w, x e y que son utilizadas sonque dins los noms pròpris o en sciéncia.
Las 28 letras de l'alfabet de l'esperanto son:
| Majuscula | Minuscula | Prononciacion AFI | Equivalent occitan | Exemples (en occitan) |
|---|---|---|---|---|
| A | a | /a/ | a | abelha |
| B | b | /b/ | b | bal |
| C | c | /t͡s/ | ts | occitan |
| Ĉ | ĉ | /t͡ʃ/ | ch | chifra |
| D | d | /d/ | d | dire |
| E | e | /ɛ/ | è | èsser |
| F | f | /f/ | f | fum |
| G | g | /ɡ/ | gu | gargamèla |
| Ĝ | ĝ | /d͡ʒ/ | dj | |
| H | h | /h/ | h gascon | hont |
| Ĥ | ĥ | /x/ | jota espanhòla | Khaled |
| I | i | /i/ | i | idèia |
| J | j | /j/ | i brèva | ioga |
| Ĵ | ĵ | /ʒ/ | j | jòc |
| K | k | /k/ | k | cadièra |
| L | l | /l/ | l | lop |
| M | m | /m/ | m | maire |
| N | n | /n/ | n | nani |
| O | o | /ɔ/ | ò | òc |
| P | p | /p/ | p | punh |
| R | r | /r/ | r | rota |
| S | s | /s/ | ss | senhal |
| Ŝ | ŝ | /ʃ/ | sh | Aush |
| T | t | /t/ | t | tèsta |
| U | u | /u/ | o | ors |
| Ŭ | ŭ | /w/ | w | taula |
| V | v | /v/ | v provençal | vila |
| Z | z | /z/ | z | zèro |
Gramatica
La gramatica de l'esperanto se basa sus setze principis enonciats dins lo Fundamento de Esperanto, qu'es considerat coma lo sòcle intangible de la lenga dempuèi lo primièr congrés mondial d'esperanto en 1905. Aqueles principis ne foguèron pas qu'un quadre ont s'establiguèron progresivament de règlas mai detalhadas.
Los mots se constituisson en butant a una raiç un morfèma que n'indica lo trach gramatical:
- -o pels substantius (exemple: domo, ostal)
- -a pels adjectius (exemple: bela, bèl o bèla)
- -e pels adverbis derivats (exemple: vere, vertadièrament)
- -j pel plural (exemple: belaj domoj)
- -n pel cas regim (exemples: belan domon o belajn domojn)
A aquela tièra, cal apondre d'autras terminasons que caracterisan los vèrbs:
- -i per l'infinitiu
- -as pel present
- -is pel passat
- -os pel futur
- -us pel condicional
- -u pel volitiu (valent a dire l'imperatiu e lo subjonctiu)
Las terminasons verbalas varian pas segon la persona o lo nombre: sufís d'apondre lo pronom.
| Esti (esperanto) | Èsser (occitan) |
|---|---|
| mi estas | (ieu) soi |
| vi estas | (tu) ès |
| li/ŝi/ĝi estas | (el/ela) es |
| ni estas | (nautres) sèm |
| vi estas | (vautres) sètz |
| ili estas | (eles/elas) son |
De notar, lo pronom de la segonda persona vi que s'emplega al singular coma al plural, e lo pronom neutre de la tresena persona ĝi que s'emplega pas que per las bèstias o las causas. Los adjectius possesius se fargan en butant la terminason caracteristica dels adjectius -a als pronoms: mia (mon/ma), via (ton/ta/vòstre/vòstra), etc…
Coma aquela del rus o del latin, la sintaxi de l'esperanto es relativament liura. Encara que l'ordre dominant siá subjècte-vèrb-objècte (SVO), pòt èsser modificat de quin biais que siá mercés a l'existéncia de la terminason del cas regim.
L'article definit unic es la. I a pas d'article indefinit nimai d'article partitiu.
Lexic
La màger part de las raiçes que constituisson lo vocabulari de l'esperanto es tirada de las lengas indoeuropèanas. Las raiçes foguèron causidas, generalament, segon un critèri d'intercionalitat: foguèron afavoridas aquelas que se passèron dins mantuna lenga d'Euròpa.
S'una part granda del lexic es degut a Zamenhof meteis, força raiçes foguèron (e continuan d'èsser) introdusidas per de simples locutors de la lenga. Las règlas permeton a cada locutor de prepausar de mots novèls, a condicion que respectèren d'unes critèris. Totes los mots prepausats dintran pas dins l'usatge general, mas mantun o son, sustot dins los domenis scientific e tecnic.
Las fonts principalas son, per importància descresenta:
- las lengas romanas (en particular lo latin, lo francès e l'italian)
- las lengas germanas (en particular l'aleman e l'inglès)
- lo grèc ancian (sustot pel lexic scientific)
- las lengas eslavas (en particular lo rus e lo polonès)
Ça que la, l'esperanto a una tendéncia a limitar los manlevaments e afavorís la formacion de mots a partir de raiçes ja existentas, de prefixes e de sufixes. Per exemple lo mot komputilo (ordenador) es format amb la raiç del vèrb komputi (calcular, tractar de donadas) e lo sufix -il (aisina, instrument).
Frasas utilas
| Occitan | Esperanto | AFI |
|---|---|---|
| Adieu | Saluton | [sa.ˈlu.ton] |
| Òc | Jes | [ˈjes] |
| Non | Ne | [ˈne] |
| Bonjorn (lo matin) | Bonan matenon | [ˈbo.nan ma.ˈte.non] |
| Bonjorn | Bonan tagon | [ˈbo.nan ˈta.gon]] |
| Bonser | Bonan vesperon | [ˈbo.nan ves.ˈpe.ron] |
| Bona nuèch | Bonan nokton | ˈbo.nan ˈnok.ton] |
| Al reveire | Ĝis revido | [dʒis re.ˈvi.do] |
| Cossí t'apelas? / Coma t’apelas ? | Kiel vi nomiĝas? | [ˈki.el vi no.ˈmi.dʒas] |
| M'apeli Marc | Mi nomiĝas Marko | [mi no.ˈmi.dʒas 'mar.ko] |
| Cossí vas? / Coma quò vai ? | Kiel vi fartas? | [ˈki.el vi ˈfar.tas] |
| Parlas esperanto? | Ĉu vi parolas Esperanton? | [ˈtʃu vi pa.ˈro.las es.pe.ˈran.ton] |
| Te compreni pas | Mi ne komprenas vin | [mi ˈne kom.ˈpre.nas vin] |
| Plan / Ben | Bone | [ˈbo.ne] |
| Va plan | En ordo | [en ˈor.do] |
| Mercés | Dankon | [ˈdan.kon] |
| Amb plaser | Ne dankinde | [ne.dan.ˈkin.de] |
| Se te plai | Bonvolu | [bon.ˈvo.lu] |
| Santat! | Sanon! | [ˈsa.non] |
| Felicitacion | Gratulon | [ɡra.ˈtu.lon] |
| T'aimi | Mi amas vin | [mi ˈa.mas vin] |
| Una cerveisa/bierra, se vos plai | Unu bieron, mi petas | [ˈu.nu bi.ˈe.ron, mi ˈpe.tas] |
| Qu'es aquò? | Kio estas tio? | [ˈki.o es.tas ˈti.o] |
| Aquò's un can/chen | Tio estas hundo | [ˈti.o es.tas ˈhun.do] |
| Patz! | Pacon! | [ˈpa.tson] |
Finalitats
Organizacions
L'esperanto es sostengut per un ret d'associacions localas, nacionalas e internacionalas. La mai importanta d'aquelas organizacions es l'Associacion Universala d'Esperanto (UEA) creada en 1908 e presenta dins mai de 120 païses. L'UEA se vòl neutra d'un punt de vist religiós e politic. A recebut de l'UNESCO l'estatut official de "partenari en relacions consultativas".
Simbòls e drapèu
Literatura
Musica
Teatre e cinèma
Periodics
Ràdio e television
Internet
L'Esperanto es fòrça mai espandit a l'internet que autris lengas ambe tant de locutors. Aquò se compren aisidament per l'espandiment mondial del pòble esperantista e son besonh de comunicacion. La Wikipèdia en Esperanto es una de las 15 mai grandes. En 2012 Google dubriguèt son servici de revirada a l'Esperanto.
Sciéncia
Politica
Religion
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
