underart i planteriket From Wikipedia, the free encyclopedia
Flekkmarihand (Dactylorhiza maculata ssp. maculata) er ei fleirårig plante i marihandslekta Dactylorhiza i orkidéfamilien (marihandfamilien) Orchidaceae.[1] Ho veks i Europa, Vest-Asia og Nordvest-Afrika.[2] Planta blømer på forsommaren og til midtsommaren,[2] frå midten av mai til juli.[3]
Flekkmarihand | |||
Status i verda: Livskraftig | |||
Systematikk | |||
Rike: | Planteriket | ||
Klasse: | Einfrøblada | ||
Orden: | Aspargesordenen | ||
Familie: | Orkidéfamilien | ||
Slekt: | Dactylorhiza | ||
Art: | D. maculata | ||
Vitskapleg namn | |||
Dactylorhiza maculata ssp. maculata
(Linné) Soó | |||
Økologi | |||
Habitat: | skog, myr, fjell | ||
Utbreiing: | nord i Eurasia | ||
Flekkmarihand vert 10–40 centimeter høg.[2] Planta har rotknoll, grann stengel og grøne blad, oftast med mørke flekkar. Kvar plante har to rotknollar, ein av dei innskrumpa og mørk på farge, som gjev årets plante næring, den andre fast og lysfarga, med opplagsnæring til neste vekstsesong.[4] Planta har ein sylindrisk eller svakt smalnande blomsterstand der det sit mellom 10 og 30 blomstrar.[2] Blomsteren er fiolett, frå bleik til kraftig farga.
Ho finst over heile Noreg, frå kysten til over tregrensa, mest på kalkfattig jord og helst i myr og på fuktig mark.[5]
Slektsnamnet «Dactylorhiza» er danna av dei greske orda daktylos (δάκτυλος), 'finger', og riza ( ρίζα), 'rot'. Det viser til rotknollane på desse plantene, som deler seg opp i fingerliknande mindre knollar. Artsnamnet «maculata» tyder 'flekkete', og viser til flekkane på blada. Det opphavlege artsnamnet føreslått av Linné i 1753 var Orchis maculata. Det blei endra til Dactylorhiza maculata etter forslag frå den ungarske botanikaren Károly Rezső Soó i 1962.
Namnet «flekkmarihand» vart tidlegare brukt om arten Dactylorhiza maculata, men ein har no gitt dette namnet til nominatunderarten ssp. maculata. Som ein konsekvens av at Artsdatabanken prinsipielt bruker separate namn på ulike taksonomiske nivå, har arten fått namnet bleikmarihand, eit namn som er lite innarbeidd.[6] Det kan vere vanskeleg å skilja flekkmarihand frå den andre underarten skogmarihand, og det finst òg mellomformer med andre planter i marihandslekta.
I Finland, der flekkmarihand er rekna som ein eigen art, skil ein mellom dei to underartane
Flekkmarihand, som òg på Dei britiske øyane er rekna som ein art, er ut frå den britiske klassifiseringa delt inn i underartane D. maculata ssp. maculata og D. maculata ssp. ericetorum, der somme klassifiseringar reknar at båe er å finne i Storbritannia, medan andre fører alle til ericetorum.[9] I Irland er alle rekna å høyre til ssp. ericetorum.[10] I somme klassifiseringer er òg D. maculata ssp. elodes brukt om alle eller somme av populasjonane. Dessutan er planter frå øya Rùm i Hebridane òg skildra i somme kjelder som ein underart D. maculata ssp. rhoumensis.[11][12][13]
Både i Estland og i Litauen er flekkmarihand rekna som art og er delt inn i underartane D. maculata ssp. maculata og D. maculata ssp. elodes.[14][15][16]
I Nederland er flekkmarihand òg rekna som art med underartane D. maculata ssp. elodes, D. maculata ssp. ericetorum og D. maculata ssp. podesta.[17][18][19] Dei to første av desse er òg registrerte i Belgia.[20][21][22]
I Norsk raudliste for artar (2021) er flekkmarihand vurdert som livskraftig (LC).[23]
Underarten finst òg i Sverige (status LC, svensk namn Jungfru Marie nycklar),[24] i Danmark (LC, dansk namn plettet gøgeurt),[25] på Færøyane (vanligt, færøysk namn tjaldursbørkubóndi)[26][27] og på Island (LC, islandsk namn brönugrös).[28][29] I Finland er flekkmarihand rekna som ein eigen art (LC, finsk namn maariankämmekkä).[30]
På Dei britiske øyane er flekkmarihand (engelsk namn heath spotted orchid) og underarten ssp. ericetorum rekna som livskraftige (LC) både i den britiske og den irske raudlistevurderinga,[9][10] på same måte som lokalt i England og Wales,[31][32] og dei er ikkje nemnde for tiltak i Skottland.[33] I den siste raudlistevurderinga (2021) er ssp. maculata/elodes og ssp. rhoumensis sett på venteliste (WL) i påvente av meir forsking.[9]
I Estland (estisk namn kuradi-sõrmkäpp) veks flekkmarihand spreidd over det meste av landet. Han er rekna som nær truga (NT).[34] I Latvia (latvisk namn plankumainā dzegužpirkstīte)[35] er arten vanleg over heile landet og står ikkje som truga på den latviske raudlista[36] I Litauen (litauisk namn dėmėtoji gegūnė) veks arten spreidd over det meste av landet, men er i tilbakegang og er rekna som sårbar (VU).[16][37]
I Benelux veks arten (nederlandsk namn gevlekte orchis, fransk namn orchis tacheté) spreidd i det meste av landet i Nederland. I Flandern i Belgia er arten i tilbakegang og finst mest i aust, og i Vallonia er han mest vanleg i Ardennane.[38][39] I den nederlandske raudlista er arten rekna som nær truga (NT, gevoelig),[40] I Belgia er han rekna som sårbar (VU, kwetsbaar) i Flandern og nær truga (NT, espèce quasi menacée) i Vallonia.[41][22] I Luxembourg er han rekna som sterkt truga (EN).[42]
Flekkmarihand dannar ofte hybridar med skogmarihand (Dactylorhiza maculata ssp. fuchsii × maculata ssp. maculata eller Dactylorhiza maculata nothossp. transiens, alternativt Dactylorhiza ×transiens), og mellomformer er nokså vanlege.[43][44][45] Hybridar mellom underartane vil ha lett for å krysse seg attende med foreldreartane og slik skape hybridsvermar der det er særs vanskeleg å skilje mellom typane.[46][47][11]
Hybriden mellom flekkmarihand og grasmarihand (Dactylorhiza incarnata ssp. incarnata × maculata ssp. maculata eller Dactylorhiza ×claudiopolitana nothossp. carnea)[48] er ikkje registrert i Noreg,[43] men han finst i Sverige,[49] Danmark[47] og Finland.[50] Han er òg registrert i Storbritannia og Irland, men er sjeldan.[11] I Nederland er denne hybriden (der kalla Dactylorhiza ×carnea) svært sjeldan.[51] I Sverige er det registrert hybridar med blodmarihand (Dactylorhiza incarnata var. cruenta × maculata ssp. maculata).[52]
På Austlandet og sørvest til Vest-Agder er det funne hybridar med smalmarihand (Dactylorhiza maculata ssp. maculata × majalis ssp. sphagnicola eller Dactylorhiza ×senayi nothossp. wiefelspuetziana, alternativt Dactylorhiza ×wiefelspuetziana),[53][43] som òg er funne spreidd i Sverige[54] og i Danmark,[47] med eit einskild funn i Nederland.[55] Hybridar med lappmarihand (Dactylorhiza maculata ssp. maculata × majalis ssp. lapponica) veks spreidde stader i Noreg frå Hedmark og Oppland til Troms,[43] i nordlege Sverige[56] og i nordlege Finland.[57] Hybridar med purpurmarihand (Dactylorhiza maculata ssp. maculata × majalis ssp. purpurella eller Dactylorhiza ×formosa nothovar. formosa)[58] er i Noreg registrert i Rogaland og Sogn og Fjordane,[43] han finst òg i Danmark,[59][47] og på Dei britiske øyane er han rekna som den vanlegaste orkidéhybriden i den nordlege delen av Storbritannia og i Irland.[11]
Hybridar mellom flekkmarihand og nominatunderarten Dactylorhiza majalis ssp. majalis av kongsmarihand (Dactylorhiza maculata ssp. maculata × majalis ssp. majalis eller Dactylorhiza ×senayi nothossp. senayi)[60] er funne både i Sverige,[61] Danmark[47] og Nederland (der kalla Dactylorhiza maculata × majalis).[62] I Danmark er det òg registrert hybridar med Dactylorhiza majalis ssp. calcifugiens (Dactylorhiza maculata ssp. maculata × majalis ssp. calcifugiens).[47] På Dei britiske øyane er det registrert hybridar med Dactylorhiza majalis ssp. occidentalis (Dactylorhiza maculata ssp. maculata × majalis ssp. occidentalis) i Irland, Dactylorhiza majalis ssp. traunsteineroidis (Dactylorhiza maculata ssp. maculata × majalis ssp. traunsteineroidis) i Yorkshire, Nordvest-Wales og Irland og Dactylorhiza majalis ssp. praetermissa (Dactylorhiza maculata ssp. maculata × majalis ssp. praetermissa) i det sørlege England.[11] Den siste er òg kjend frå Nederland (der som Dactylorhiza maculata × praetermissa eller Dactylorhiza ×hallii).[63]
Hybridar mellom båe underartane av bleikmarihand og smågrønkurle er funne fleire stader i Noreg.[43] Hybriden mellom flekkmarihand og smågrønkurle (Dactylorhiza maculata ssp. maculata × viridis ssp. viridis eller Dactylorhiza ×conigera)[64] er òg funne både i Sverige[65] og på Dei britiske øyane.[11]
Flekkmarihand kan òg danne ein intergenerisk hybrid (hybrid mellom ulike slekter) med brudespore (Dactylorhiza maculata ssp. maculata × Gymnadenia conopsea). Han er funnen på Austlandet, i Trøndelag og nord til Troms[43] og spreidde stader i Sverige.[66] I Nederland (der som Dactylorhiza maculata × Gymnadenia conopsea eller ×Dactylodenia legrandiana) er han truleg utdøydd.[67] På Dei britiske øyane finst det hybridar med grannbrudespore (Dactylorhiza maculata ssp. maculata × Gymnadenia borealis eller ×Dactylodenia evansii).[68][11] På Orknøyane er det òg registrert ein intergenerisk hybrid med kvitkurle (Dactylorhiza maculata ssp. maculata × Pseudorchis albida eller ×Pseudorhiza bruniana).[69][11]
Flekkmarihand har namn etter Jomfru Maria, med andre norske variantar som jomfrumariakujura og jomfrumarias geitjur. Ein har også knytt planta til både Vårherre, Jesus og djevelen, som «vårherres hånd», «herrens hånd» og «jesuhånd», og «gammelerikklo», «djevelens klør» og «styggemannshand». Dei to rotknollane har gjeve opphav til samanlikning med jur, med namn som «kujurgras», «kujur» og «geitjur».[2]
Ein har også brukt planta til lækjing og magi. Ho skulle bidra til god helse og mykje mjølk hjå kyr. Ho skulle også fungera som afrodisiakum, og kunne brukast til å gjera nokon forelska ved å leggja henne under ei hovudpute.[2]
Flekkmarihand er ein vanleg blome på Hitra, og Hitra kommunestyre vedtok at han skulle vera kommuneblome i 1999. I 2021 vart blomen bekrefta som kommuneblome etter at kommunen vart utvida.[70]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.